Shaxs rivojlanishining individuallik xususiyatlari va ularning urni. Temperament REJA 1. Temperament va temperament tiplari haqida umumiy tushunch a 2. Temperamentning fiziologik asoslari 3. Temperamentning o’zgarishi

Temperament va xarakter odamning ijtimoiy munosabatlarida yaqqol namoyon bo’ladigan individual xususiyatlardir. Kishining temperament va xarakter xususiyatlari bir-biriga shunday yaqindan bog’lanib (to’g’rirog’i qo’shilishib) ketgandirki, ularning qaysi biri xarakter xususiyatlariga taalluqli ekanligini odatda hayot sharoitida ajratish qiyin bo’ladi. I.TEMPERAMENT Temperament lotincha «temperamentum» degan so’zdan olingan bo’lib,uning ma’nosi «aralashma» demakdir. Temperament va temperament tiplari haqida umumiy tushuncha Temperament deganda biz, odatda, kishining tabiiy tug’ma xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan individual xususiyatlarini tushunamiz. I.P.Pavlov temperamentni quyidagicha ta’riflaydi. «Har bir ayrim kishining va shuningdek, har bir ayrim hayvonning ham eng umumiy xarakteristikasidir, har bir individning butun faoliyatlariga muayyan qiyofa beradigan nerv sistemasining asosiy xarakteristikasidir». (Polnoye sobraniye sochineniy, III tom, 2-kitob, 103- bet). Temperament, psixologik jihatdan olganda, kishidagi hissiyotning qo’zg’alishlarida va kishidagi umumiy harakatchanlikda ko’rinadigan individual xususiyatdir. Har qaysi kishidagi hissiyotning qo’zg’alish tezligi, kuchi va barqarorligi har xil bo’ladi. Bir xil odamlarning hissi yoti tez, kuchli qo’zg’aladi va barqaror bo’ladi. Ba’zi ki shilarda esa bunday qo’zg’alish sust, zaif bo’lib, uzoqqa bor maydi. Temperamentning bunday xususiyatlari kishidagi hissi yotning qo’zg’alishlari bilan birga, organizmning atrofda gi muhit ta’siriga javoban ko’rsatadigan ixtiyorsiz reaksiya larida ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Bu xususiyatlar tashqi tomondan kishining mimikalarida, pantomimikalarida, har xil beixtiyor ish- harakat va imo-ishoralarida ko’rinib turadi. Kishi hissiyotining bunday qo’zg’aluvchanlik xususiyat lari diqqatning kuchi va barqarorligida, iroda sifatlari da, aqliy jarayonlar, jumladan, nutq tezligida aks etadi. Mana shunday ixtiyorsiz faollikning qanday yuz berishiga qarab, bir xil odamlarni «tez»,

«betoqat», «serg’ayrat», «jo’shqin» deymiz. Ba’zilarini esa «sustkash», «lapashang» va hokazolar deb yuritamiz. Bu xildagi individual xususiyat lardan kishining temperamenti (mijozi) tarkib topadi. Ayrim temperamentlarning alomatlari kishining bola lik chog’larida yaqqol namoyon bo’ladi. Har bir kishining o’z temperamenti bo’ladi. Lekin har qaysi odamning temperamentlarida mana shunday indivi dual tafovutlar bo’lishi bilan birga, bu temperamentlar ning umumiy, o’xshash belgi va alomatlari ham bo’ladi. Ham ma xilma-xil temperamentlarni mana shunday umumiy belgilariga qarab ajratish, ya’ni klassifikasiya qilish mumkin. Barcha temperamentlarni qadimdan to’rt tipga: 1) xole rik, 2) sangvinik, 3) melanxolik va 4) flegmatik tempera mentga ajratish rasm bo’lgan. Xolerik temperament – hissiyotning tez va kuchli qo’zg’a luvchanligi, barqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Xolerik temperamentli kishilarning hissiyotlari ularning imo- ishoralarida, mimikalarida, harakatlari va nutqlarida yaqqol ko’rinib turadi. Xoleriklar qizg’inlik va tajanglik ka moyil bo’ladilar. Bunday temperamentli kishilar chaqqon, umuman harakatchan, serg’ayrat va har doim urinuvchan bo’ladi lar. Bu xil temperamentli bolalar serg’ayrat bo’ladilar. Ular bir ishga tez kirishadigan va boshlagan ishini oxiriga yetkazadigan bo’ladilar. Ular ko’pchilik bilan jamoa o’yinlar o’tkazishni sevadilar va bunday o’yinlarni ko’pincha o’zlari boshlab, oxirigacha aktiv qatnashadilar. Xolerik temperamentli bolalar arazchan, serja h l va tajang bo’ladi lar . Bir narsadan xaf a bo’l salar, bu xafali k ularda uzoq sa q lanadi. Ulardagi kayfiyat ancha barqaror va davom li bo’ladi. Sangvinik temperament – hissiyotning tez, kuchli qo’zg’al uvchanligi, lekin beqaror bo’lishi bilan farq qiladi. Sang vinik temperamentli kishilarning kayfiyati tez-tez o’zgar ib, bir kayfiyat o’ziga teskari bo’lgan ikkinchi bir kayfiyat bilan tez almashib turmog’i mumkin. Sangviniklardagi psi xik jarayonlar, xoleriklardagi singari, tez o’tadi. Bu xil temperamentli kishilar ildam, chaqqon, serharakat va jo’sh qin bo’ladilar. Sangvinik temperamentli kishilar tevarak- atrofdagi

voqyealardan tez ta’sirlanadilar va muvaffaqiyat sizliklar hamda ko’ngilsiz hodisalar uncha qattiq xafa qilmaydi. Ular ko’p ishga tez va g’ayrat bilan kirishadi gan bo’ladilar, lekin ishdan tez soviydilar. Bir zayldagi ish larni uzoq davomli sur’atda bajarishga moyil bo’lmaydilar. Sangvinik temperamentli bolalar juda serharakat, il dam va chaqqon bo’ladilar. Ular har qanday ishga qatnashish uchun doim tayyor bo’ladilar. Ko’pincha, bir qancha vazifalar ni birdaniga bo’yinlariga oladilar. Lekin, har bir ishga ishtiyoq bilan tez kirishganliklari singari, boshlagan ish dan tez qaytishlari ham mumkin. Sangviniklar chin ko’ngil dan va’dalar berishlari, lekin, ko’pincha, va’dani unutib, uni bajarmasliklari ham mumkin. Bu xil temperamentli bolalar o’yinlarga tez va zavq bilan kirishadilar, lekin o’yin davomida, o’z rollarini tez-tez o’zgartirib turishga moyil bo’ladilar. Ularning darrov xafa bo’lishlari va yig’ lashlari mumkin, lekin ular hafalikni tez unutadigan bo’ladi lar. Ularning yig’isi kulgi bilan tez almashadi. Melanxolik temperament – hissiyotning sekin, lekin kuchli qo’zg’aluvchanligi va barqaror bo’lishi bilan farq qiladi . Melanxoliklar barqaror, davomli bir kayfiyatga mo yil bo’ladilar, lekin hissiyotlarining tashqi ifodasi juda zaif bo’ladi. Melanxolik temperamentli odamlar sustkash bo’ladilar. Melanxolik temperamentli odam ishga birdan kirishmasligi mumkin, lekin bir kirishsa, boshlagan ishni oxiriga yetkazmay qo’ymaydi. Bunday temperamentli bolalar mo’min-qobil, yuvosh bo’ladi lar, ko’pincha, birov savol bilan murojaat qilsa, uyalib, tortinib javob beradilar. Ularni darrov xafa yoki xursand qilish yengil emas, lekin bir narsadan xafa bo’lsalar, bu xa falik uzoq davom etadi, barqaror bo’ladi. Ular bir ishga yoki o’yin ga tez yopishib kirishmaydilar, lekin qandaydir ish yoki bir o’yin boshlasalar, bunda chidam va matonat ko’rsatadilar. Flegmatik temperament – hissiyotning juda sekin, kuch siz qo’zg’alishi va uzoq davom etmasligi bilan farq qiladi . Flegmatik temperamentli kishilar hissiyotlarining tashqi ifodasi kuchsiz bo’ladi. Bu xil temperamentli odam larni xursand qilish, xafa qilish yoki g’azablantirish ancha qiyin.

Flegmatiklarning psixik jarayonlari sust bo’ladi. Bu xil temperamentli odamlar nihoyat og’ir, yuvosh, bosi q , harakat lari salmo q li bo’ladi. Agar bir faoliyatga kirishsalar, uni qat’iyat bilan davom ettiradilar. Flegmatik temperamentli bolalar yuvosh, m o’ min qobil bo’ladi. Ular ko’pchilikka ham aralashadigan, tortincho q va h yech kimga tegmaydigan, birovni ranjitmaydigan bo’ladilar. Agar birov ular bilan urish chiqarmo q chi bo’lsa, o’zlarini chetga olishga harakat qiladilar. Ular shovqin-suronli, harakat li o’yinlarga moyil bo’lmaydilar. Bu xil temperamentli bolalar jizzaki bo’lmaydilar va odatda ular o’yin-kulgi larga moyil emaslar. Flegmatik temperamentli kishilar (bolalar) tashabbus ko’rsatishga moyil bo’lmaydilar, lekin ular faoliyatini yo’l ga qo’yilsa, ancha qunt bilan ish ko’radilar, yaxshi o’qib ketish lari mumkin. Har qaysi odam temperamentini batamom bir tip doira sigagina «sig’dirib» bo’lmaydi albatta. Tip tushunchasining o’zi faqat bir-birlariga o’xshash bir guruh odamlarnigina o’z ichiga olishligini nazarda tutadi. Har qaysi odam temperamentida o’ziga xos individual xususiyatlari bo’ladi, bu xususiyatlarni batamom muayyan bir temperament tipiga kiritib bo’lmaydi. Bu xususiyatlar ayni individual xususiyatlardir, ya’ni shu shaxsning o’zigagina xos xususiyatdir. Ko’pchilik odamlarda bir tip temperament alomatlari ikkinchi bir tip temperament alomatlari bilan qo’shilgan bo’lishini ko’ramiz; chunonchi, xolerik temperamentli kishida melanxolik yoki flegmatik temperament alomatlari bo’lishi, sangvinik tem peramentli kishida xolerik va flegmatik temperament alo matlari bo’lishi mumkin va hokazo. Odamlarni faqat ularda qaysi temperament belgilari ustun bo’lsa, shunga qarab, ma’lum bir temperament tipiga kiritish mumkin. 2. Temperamentning fiziologik asoslari Temperament haqidagi ta’limot dastlab qadimgi (bizning eramizdan oldingi 460– 356 yillarda yashagan) grek olimi Gippokrat tomonidan yaratilgan. Uning ta’limotiga muvofiq sur’atda, keyinchalik «temperament» termini ham ishlatila digan bo’ldi, shuningdek, hamma to’rt tip temperament nomlari o’rnashib qoldi.