logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Nizolarni sudgacha hal qilishning shartnomaviy va majburiy tartibi.

Nizolarni sudgacha hal qilishning shartnomaviy va majburiy tartibi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.931640625 KB
Ko'chirib olish
Nizolarni sudgacha hal qilishning shartnomaviy va majburiy tartibi. Reja: 1 . Nizolarni hal qilishning mukobil usullari tushunchasi va turlari. 2. Nizolarning hal qilishning tartibi VA sharti 3. Nizolarni sudgacha hal qilishning ahamiyati 1. Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari. Nizolarni mukobil hal qilish deganda, asosan davlatning odil sudlov tizimidan tashkarida nizolarni xal etishning uslub va usullari, mexanizmlari tushuniladi. Zero, nizolar nafakat sud Hokimiyati yoki ijro hokimiyati (solik, bojxona organlari) organlari tomonidan, balki boshka nodavlat organlar xakamlik sudlari, xalkaro arbitraj sudlari yoxud mediatsiya orkali hal etilishi mumkin. O‘z navbatida, butun dunyoda nizolarni mukobil Xyal kilish - "Alternative dispute resolution methods"(ADR) deb nomlanib, fukarolar va yuridik shaxslarning buzilgan xukuklari va konuniy manfaatlarini ximoya kilishning samarali usuli va zaruriy sharti sifatida e’tirof etiladi. O‘z navbatida, Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) Nizomining¹ oltinchi bobi "Nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish" masalalariga bagishlangan bo‘lib, ushbu bobning 33-moddasida nizoni muzokaralar yuritish, tekshirish, vositachilik, yarashuv, arbitraj orkali xal etish nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish vositasi sifatida e’tirof etilganligini kayd etish darkor. Mamlakatimizda nizolarni xal kilishning mukobil usullarini joriy kilishga oid izchil isloxotlar amalga oshirilib, ularning xukukiy asoslari moddiy va protsessual Konunchilikda mustaxkamlanib, boskichma-boskich takomillashib bormokda. Birok, milliy konunchilikda nizolarni xal kilishning mukobil usullari tushunchasi mustaxkamlanmagan. Nizolarni xal kilishning mukobil usullari deganda konun xujjatlari yoki taraflarning kelishuvi yoxud lokal xujjatlar bilan belgilangan va xukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan nizolarni suddan tashkari xal kilishga karatilgan tartib-taomillar, usullar, mexanizmlar tushuniladi. Hukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga kelgan nizolarni suddan tashqari xal kilish imkonini berib, kuyidagi afzalliklarga ega: birinchidan, kiska muddatlarda nizoni hal qilish imkoniyati ikkinchidan, taraflar nizoni hal qilish uchun uchinchi shaxs (mediator, xakamlik sudi sudyasi, ekspert)ni mustakil tanlash mavjud:xukukiga ega; uchinchidan, sul muxokamasining bo‘lmasligi, taraflarning da’vogar va javobgar singari maqomga ega emasliklari sababli taraflar o‘rtasida soglom muxit saklanib koladi; to‘rtinchidan, sud muhokamasidan farqli ravishda norasmiy shaklda o‘tkazilishi natijasida taraflar o‘zini erkin tutishlari mumkin, beshinchidan, maxfiyligi, yani yuritilmaydi, yopik tarzda o‘tkaziladi; xech kanday bayonnomalar oltinchidan, taomillarning moslashuvchanligi taraflar tomonidan nizolarni xal kilishning mukobil usullarini erkin tanlay olishlari, o‘zgartirishlari mumkin; yettinchidan, taraflar o‘rtasida o‘zaro munosabat bir-biriga rakib, nizolashuvchi taraf sifatida emas, balki xamkorlik va urtoklik alokalarining rivojlanishi bilan belgilanadi. Xorijiy davlatlar amaliyotida nizolarni xal kilishning kuyidagi mukobil usullari ko‘llaniladi: ekspert xulosasi (expert determination) > muzokaralar (negotiation); vositachi ishtirokidagi muzokaralar (facilitated negotiation /facilitation), spamyn (conciliation); vositachilik (mediation); arbitraj/ xakamlik muxokamasi (arbitration); vositachilik-arbitraj (mediation-arbitration); mustakil hal qilish (adjudication). kichik-protsess (mini-trial) xolatlarni aniklash (fact finding); nizolarni xal kilish komissiyasi (dispute review boards); xususiy sud (private judging). mustakil dastlabki baxolash (early neutral evaluation); - kup eshikli sud (multi-door courthouse) nizolarni xal kilish bo‘yicha sudgacha majlis o‘tkazish (settlement conference); soddalashtirilgan xolislar sudi (summary jury trial) va b.ka. Mazkur NMX usullarining eng keng tarqalgan turlari sifatida mediatsiya, hakamlik muxokamasi, arbitraj, yarashtiruv va muzokarani keltirish mumkin. Mediatsiya (mediation) - bevosita nizoni taraflar o‘zaro makbul karorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator uchinchi shaxs, xolis) ko‘magida hal KILISh usuli xisoblanadi. Ayrim yuridik adabiyotlarda vositachilik termini Hakamlik muxokamasi / arbitraj (arbitration) - taraflarning o‘zaro ixtiyoriy roziligi asosida nizoni xal kilish uchun o‘zlari tomonidan tanlangan Hakamlik sudi(arbitraj)ga murojaat kilishlari tushuniladi. Birok, boshka NMX usullariga nisbatan rasmiy taomil bo‘lib hisoblanadi. Chunki nizoni hakamlik muxokamasi(arbitrajlari)da xal KILISh natijalariga kura xakamlik sudyasi(arbitr) taraflar uchun majburiy tusga ega bulgan xal kiluv qarorini kabul kiladi. Ushbu karor taraflar tomonidan ixtiyoriy ijro etilmagan takdirda, ulardan birining arizasiga ko‘ra vakolatli sudlar tomonidan majburiy ijroga karatilishi mumkin. Yarashuv (conciliation) ham taraflarning xolis(uchinchi shaxs)ga murojaat kilgan xolda nizoni hal qilish taomili xisoblanadi. Birok, boshka NMX usullariga, xususan xakamlik muxokamasiga nisbatan o‘zining norasmiyligi, ishni yakuni buyicha majburiy karor chikarilmasligi bilan fark kiladi. Bunda xolisning asosiy vakolatlari taraflarga maslaxat va nizoni yechimi buyicha takliflar berish bilan cheklanadi. Muzokara (negotiation) boshka NMX kilish usullaridan farkli ravishda, nizolashuvchi taraflarning nizoni uchinchi shaxsga murojaat kilmasdan uzlari tomonidan mustakil xal kilishlarini nazarda tutadi. Mazkur usullar NMX usullari uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarga, afzalliklarga ega bo‘lishi bilan birgalikda, o‘zining xukukiy tabiatiga ko‘ra bir- biridan fark kiluvchi jixatlarga ega. O‘z navbatida, ushbu farkli xususiyatlar mazkur usullarning jamiyatning tarixiy jiy-madaniy, iktisodiy-siesiy va boshka omillar ta’sirida vujudga kelganligi va rivojlanganligi bilan belgilanadi. Mediatsiya deganda nizoni taraflar uzaro ixtiyoriy kelishib, mediator yordamida hal qilish usuli tushuniladi. Mediator esa bevosita mediatsiyani amalga oshirish uchun taraflar tomonidan jalb etiladigan shaxsdir. "Mediatsiya" so‘zining lugaviy ma’nosiga to‘xtaladigan bo‘lsak, lotin tilida "mediare", ingliz tilida "mediation" so‘zlaridan kelib chikkan bo‘lib, "vositachilik" ma’nosini anglatadi. Ushbu taomilning rivojlanishi kadimgi Rimga borib takaladi. Jumladan, Qadimgi Rimda savdo sohasidagi nizolar asosan "vositachi" (medium) ishtirokida xal kilingan. O‘z navbatida, Yustinian kodeksida xam nizolarni vositachi ishtirokida hal kilish mumkinligi mustaxkamlangan. Zamonaviy mediatsiya tushunchasi esa, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab AQSh, Avstraliya va Buyuk Britaniyada shakllana boshlagan. Dastlab, asosan oilaviy nizolarni xal kilishda keng kullanilgan. Yevropa Parlamenti na Kengashining 2008 yil 21 maydagi YeI 2008 (52) direktivasi fukarolik va tijorat sohasidagi mediatsiyaning ayrim aspektlariga taallukli bo‘lib, mediatsiya tushunchasiga kuyidagicha ta’rif beriladi: "Nizoning ikki yoki undan ortik taraflari ular o‘rtasidagi nizoni xal kilish to‘g‘risida kelishuvga erishish maksadida, mazkur jarayon taraflarning tashabbusi bilan uyushtirilganligidan, sud tomonidan taklif etilgan ëki tayinlanganligidan ski milliy konunchilikda ko‘rsatilganligidan kat’i nazar uchinchi tarafga yordam so‘rab murojaat etishi jarayonidir? O‘zbekiston Respublikasining 2018 yil 3 iyuldagi "Mediatsiya to‘grisida"gi Qonuni 4-moddasiga ko‘ra, mediatsiya - kelib chikkan nizoni taraflar o‘zaro makbul karorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator ko‘magida xal kilish usuli xisoblanadi. Mamlakatimizda xam garchi mediatsiya deb nomlanmasa-da, mediatsiyata O‘xshash yarashtirish taomillari kadimdan ota bobolarimiz tomonidan keng kullanilib kelinganligi kayd etish darkor. Xususan, oilaviy nizolar kadimdan milliy urf odatlarimiz, an’analarimizga kura, maxallaning xurmatga sazovor sshi ulug oksokollari, fukarolar yigini raislari, kuni-kushnilar. yoki karindosh-uruglar ishtirokida, ular tomonidan muayyan yarashtirish choralarini ko‘rgan xolda xal kilinib kelingan, ya’ni, oilaviy nizolarni hal qilishda ular mediator vazifasini bajargan. Mediatsiya NMX usullariga axamiyatga ega. Bu mediatsiya tartib-taomilini AMALGA oshirishning O‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari bilan belgilanadi. Meditsiya kuyidagi afzalliklarga ega: -kiska muddatlarda nizoni xal kilish imkoniyati mavjud: -taraflar uchun nafakat mediatorni, balki mediatsiyani o‘tkazish tartib- taomilini mustakil tanlash imkoniyati mavjud: - taraflar uchun o‘zaro manfaatli kelishuvga erishish mumkin; -taraflar uchun kulay muxit, norasmiy jarayonda o‘tkaziladi; -mediatsiyada golib yoki maglub taraf bo‘lmaydi, ya’ni o‘zaro manfaatli kelishuvga erishilganligi uchun har ikki taraf "win-win" - golib makomida bo‘ladi; -maxfiylik prinsipi asosida o‘tkaziladi; - kam sarf-xarajatli xisoblanadi. Xukukshunos olim F.Otaxonov nizolarni davlat sudlarida hal etish bilan takkoslaganda mediatsiyaning kuyidagi afzalliklari kayd etadi: Birinchidan, huquqlarni davlat sudlarida ximoya kilishning sud shaklidan mediatsiya jarayonining asosiy farki mediatorning nizoning moxiyatiga nisbatan o‘z-o‘zidan xech kanday karor kabul kilmasligi xisoblanadi. Mediatsiya doirasidagi barcha karorlar fakat taraflarning o‘zaro roziligi asosida kabul kilinadi. Sudda nizolar sudyalar tomonidan taraflar uchun majburiy bo‘lgan va majburiy tartibda ijro kilinishi mumkin bo‘lgan karorlar chikarish yo‘li bilan tugatiladi. Ikkinchidan, sudlarda ishlarning ko‘pligi va ishlarni kurib chikish oylab cho‘zilganligi tufayli mediatsiya orkali nizolarni xal etish vaktning tejalishiga olib keladi, ko‘pincha bir ish bo‘yicha nizolar ikkinchi va uchinchi instansiyada davom etadi, yutkazgan taraf sud xujjatlari ustidan shikoyat qiladi. Yuridik yordam olishga sarflanadigan xarajatlar sud jarayonining davom etish muddati bilan uzviy boglik bo‘lganligi tufayli nizolarni tezkorlik bilan xal kilinishi mediatsiyaning tejamkorligini bildiradi. Uchinchidan, mediatsiya o‘zgaruvchan jarayon xisoblanib, taraflar nizoni kurib chikish jarayonini o‘z xohishiga kura tartibga solishlari mumkin, ularga muammoni muxokama etish uchun erkin sharoit yaratiladi. Shu bilan birga mediatorning o‘zi xam taraflarga nizoni hal qilish yo‘lini topishga yordam beradi. Turtinchidan, sud ishining ommaviyligi, oshkoraligi va ochikligidan farkli ravishda mediatsiya jarayoniga maxfiylik xosdir. Taraflardan olingan barcha malumotlar, "devordan tashqariga chikmaydi" va mediatorning faoliyati tugagandan so‘ng uning barcha yozuvlari yuk kilinishi lozim. Beshinchidan, sud karorlari har doim xam taraflar istagan okibatga olib kelmaydi (kamida bir taraf ishning natijasidan noroziligicha qoladi) va bu xolat kelajakda sud qarorlarini nafakat ixtiyoriy bajarishdan bosh tortilishiga, balki bajarishga majburiy tuskinlik kilinishiga olib keladi. Mediatsiya davomida barcha karorlar taraflarning ikki tomonlama kelishuviga ko‘ra kabul kilinadi va ikkala taraf uzlari tomonidan birgalikda kabul kilingan qarorlarini ixtiyoriy ravishda bajarish majburiyatini oladilar. Oltinchidan, mediatsiyaning rad etib bo‘lmaydigan ustunliklari ichida taraflar o‘rtasidagi yaxshi, do‘stona munosabatlarni saklab kolish xisoblanadi. Mediatsiya ayniksa, mulkni taksimlash, er xotinlar, ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni bartaraf etish, mexnat nizolarini hal etish bilan boglik muammolarni xal etishda samarali xisoblanadi. Mediatsiya suddan tashkari tartibda, sud tartibida sud tomonidan sud xujjatini kabul kilish uchun aloxida xonaga (maslaxatxonaga) kirguniga kadar kullanilishi mumkin. 2.3. Mediatsiya turlari. Mediatsiya modellari. Mediatsiyani turlarga ajratishda turlicha tasniflash mezonlari asos kilib oldini na gradini. Mediatsiyani o‘tkazish maksadiga ko‘ra quyidagi turlari farklanadi: -umumiy mediatsiya (Scoping mediation) - ushbu mediatsiyada nizo predmeti va ishni kurish doirasi aniklanadi; -nizoni hal qilishga qaratilgan mediatsiya (Dispute settlement mediation) nizoni xal kilish va taraflar uchun uzaro manfaatli bo‘lgan kelishuvga erishish maksad kilib olinadi; -nizodan tiyilish mediatsiyasi (Conflict containment mediation) - taraflarning o‘zaro muskara olib borishlari uchun eng makbul O‘zlarini tutib turish koidalari ishlab chikiladi; -shartnoma tuzish bo‘yicha mediatsiya (Transactional mediation) - shartnoma tuzish bo‘yicha muzokaralar olib borilaetganda o‘tkaziladi va bo‘lajak shartnoma bo‘yicha sheriklarning o‘zaro bir-birlarini tushunishlari va manfaatlarini aniklash uchun xizmat kiladi; -siësiy karorlar qabul qilishga karatilgan mediatsiya (Policy making mediation) jamoat manfaatlarini isobga olgan holda siësiy karorlar kabul kilish uchun o‘tkaziladi; -preventiv mediatsiya (Preventive mediation) oldini olish maksadida o‘tkaziladi. Nizolarning turlariga ko‘ra: >Mexnat nizolari buyicha mediatsiya; >Oilaviy nizolar bo‘yicha mediatsiya; >Iktisodiy nizolar buyicha mediatsiya; > fukarolik xukukiy nizolar bo‘yicha mediatsiya; - Ma’muriy (solik) nizolari bo‘yicha mediatsiya turlari farklanadi. Meditorlarning soniga kura: -Yakka mediator; -ishtirok ikki va undan ortik mediator ishtiroki (co-mediation)da o‘tkaziladigan mediatsiya turlari mavjud. Mediatsiyada boshka taomillarning qo‘llanilganligiga ko‘ra: mediatsiyaning klassik (sof) va aralash shakllari bir-biridan farklanadi. Aralash shakliga vositachilik-arbitraj (mediation arbitration) turini misol sifatida keltirish mumkin. Mediatsiya turlari ichida tijorat (commercial mediation) mediatsiya turi borligini xam aloxida kayd etish darkor. Lukasz Rozdeiczer Ba Alejandro Alvarez de la Campa kabi olimlar o‘zlarining ilmiy ishlanmalarida tadbirkorlar urtasida nizolarni xal kilishda tijorat mediatsiyasi (commercial mediation)ni tatbik etish tugrisida fikrlarni ilgari surishadi. Zero ADR loyixasining asosiy maksadlaridan biri tadbirkorlik soxasida nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish mexanizmini ta’minlash orkali tadbirkorlik muxitini yaxshilash xisoblanadi. Ushbu maksadga uzok muddatga muljallangan nizolarni hal kilishning samarali tizimini joriy lish orkali erishish mumkin. Bundan tashkari, bugungi kunda amaliyotda medna onlayn turi keng ko‘llanilmokda. Onlayn mediatsiya internet va axborot texnologiyalarini ko‘llagan holda amalga oshiriladi va kolgan mediatsiya turlariga qaraganda bir kator afzalliklarga ega. Jumladan, onlayn mediatsiya uzok masofadan turgan xolda nizoni xal etish imkonini beradi. Bunda taraflar, mediatorlar uchun vakt va yo‘l xarajatlari iktisod kilinadi. Bundan tashqari, hozirgi pandemiya sharontida Onlayn mediatsiya ishtirokchilarning sogliklarini saklash imkonini beradi va jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar (nogironlar)ning ortikcha sarsongarchiliklari oldi olinadi. Shuningdek, onlayn mediatsiya asosiy mediatsiya jarayoni uchun tayyorgarlik boskichi bo‘lib xizmat kilishi mumkin. Mediatsiyaning kanday shaklda amalga oshirilishiga karab uning modellari xam farklanadi. Butun dunëda mediatsiyaning eng keng tarkalgan modellari sifatida baholovchi (evaluative approach), kumaklashuvchi (facilitative) va kayta uzgartiruvchi (transformative) modellari kullaniladi. Baxolovchi (evaluative approach) modelda mediator vaziyatga baxo berib,taraflarning kuchli yoki kuchsiz tomonlarini aniklaydi va nizoni hal qilish bo‘yicha yo‘nalish beradi, ayrim hollarda ularga nizoni xal kilishning makbul yechimlarni taklif kilib mediatsiya jarayoniga bevosita ta’sir kursatadi. Kayta o‘zgartiruvchi (transformative approach) modelda boshka modellardan farkli ravishda mediator taraflar o‘rtasida muammoli vaziyatni xal kilish va o‘zaro makbul kelishuvga erishishga xarakat kilmaydi. Mediator muammoli vaziyatni hal qilish va nazorat kilishni taraflarning uziga yuklaydi. Mediatsiya taraflari mediatsiya jarayoni borishini uzlari mustakil belgilaydi, yani mediator kursatmalariga amal kilib unga ergashmaydi. Bunda mediatsiya taraflari tomonidan amalga oshiriladigan asosiy xarakat va "tinglashdir. Taraflar bir-birlarini eshitish va tinglash orkali muammoli vaziyatga boshkacha nazar tashlaydi, uni nafakat akl-idroki balki kalbi bilan tushunish imkoniga ega bo‘ladi. Natijada taraflar o‘rtasida bir-biriga bo‘lgan munosabat, muammoli vaziyatni tushunish o‘zgaradi (transformatsiya), uro bir-birlarining talablarini tan olish va maqbul karorga erishish uchun sharoit yaratiladi. Kumaklashuvchi (facilitative) mediatsiyada mediator taraflar o‘rtasida muammoli vaziyatni yaxshilash, o‘zaro makbul karorga erishishlari va hal qilish uchun yordam beradi. Yukoridagilardan tashkari xorijiy davlatlar amaliyotida mediatsiyaning: -muammoni hal kilishga qaratilgan (problem-solving or settlement-directed approach); -narrativ (parrative approach); -ekotizimli yoki oilaviy nizolarga qaratilgan (ecosystemic or family-focused approach); -tushunishga (understanding-based approach);asoslangan mediatsiya -kayta tiklovchi (restorative mediation) kabi boshka modellari xam kullaniladi. . "Mediatsiya tugrisida"gi Konunning 4-moddasiga ko‘ra, mediativ kelishuv deb mediatsiyani ko‘llash natijasida mediatsiya taraflari tomonidan erishilgan kelishuvga aytiladi. Ushbu Qonunning 29-moddasiga asosan mediativ kelishuv mediatsiya tartib- taomilini amalga oshirish natijalari bo‘yicha taraflar kelib chikkan i yexud majburiyatlarni baja nizo shartlari va muddatlari xususida o‘zaro makbul karorga erishgan takdirda, taraflar o‘rtasida yozma shaklda tuziladi. Fukarolik va iktisodiy protsessual konunchilikka kura, mediativ kelishuv birinchi instansiya sudida sud aloxida xonaga (maslaxatxonaga) sud xujjatini kabul kilish uchun chikkuniga qadar taraflar tomonidan tuzilishi mumkin. Uzbekiston Respublikasining Iktisodiy protsessual kodeksi (bundan keyin matnda IPK deb yuritiladi) 107-moddasi 5-bandiga ko‘ra, taraflar o‘rtasida mediativ kelishuv tuzilgan takdirda, sud da’vo arizasini ko‘rmasdan koldiradi. O‘z navbatida, nizoni sudla kurish jarayonida mediativ kelishuvning tuzishi taraflar uchun manfaatli ekanligini kayd utish lozim. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi "Davlat boji to‘grisida"gi qonunning 18-moddasi birinchi kismi 9-bandiga ko‘ra, taraflar urtasida mediativ kelishuv tuzilgan bo‘lsa, ariza ko‘rmasdan koldirilganda davlat boji undirilmasligi mustaxkamlangan. Ushbu konda Mediatsiya tugrisidagi konunning 17-moddasida xam o‘z ifodasini topgan. Ya’ni, garaflar nizoni sudda ko‘rish jarayonida mediativ kelishuvga erishsa, davlat bojini to‘lashdan ozod etiladi. Ishni ko‘rish bilan boglik bo‘lgan chikimlar, jumladan pochta xarajatlari esa javobgar zimmasiga yuklatiladi. Analogik norma fukarolik protsessual konunchilikda xam mustaxkamlangan. O‘z navbatida, nizoni sud muxokamasida yoki vakolatli davlat organida ko‘rish jarayonida mediatsiya tartib-taomilini amalga oshirish chogida taraflar tomonidan erishilgan mediativ kelishuv tegishli ish kaysi sud yoki vakolatli davlat organining ish yurituvida turgan bo‘lsa, darxol o‘sha sudga yoki vakolatli davlat organiga yuborilishi lozim. Nizo mediativ kelishuv bilan mediatsiya tartibida xal kilingan takdirda, to‘langan davlat boji kaytarilishi lozim. Milliy konunchilikka ko‘ra, davlat organlari tomonidan mediativ kelishuv tuzilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar, davlat organi yoki boshka organ tomonidan muayyan shaxsning manfaatlarini kuzlab sudga da’vo takdim etilgan bo‘lsa, o‘sha shaxs mazkur davlat organining yoki boshka organning ishtirokisiz mediativ kelishuv tuzishga xakli xisoblanadi. Mediativ kelishuv uni tuzgan taraflar uchun majburiy kuchga ega bo‘lib, ushbu kelishuv unda nazarda tutilgan tartibda hamda muddatlarda taraflar tomonidan ixtiyoriy ravishda bajarilishi lozim. Agar, mediativ kelishuv bajarilmagan takdirda taraflar o‘z xukuklari ximoya kilinishini so‘rab sudga murojaat etish huquqiga ega. Mediativ kelishuv bajarilmasligining okibatlari taraflar tomonidan ushbu kelishuvning uzida belgilab kuyilishi xam mumkin. Sud amaliyoti materiallaridan misollar: "Fargona xududiy elektr tarmoklari korxonasi" aksiyadorlik jamiyati sudga da’vo arizasi bilan murojaat kilib, "Fargona suv ta’minoti" mas’uliyati cheklangan jamiyatidan 4 222 539 835 so‘m karzdorlikni undirishni so‘ragan. Ammo sud majlisida taraflar 2019 yil 23 oktyabr kuni mediativ kelishuvga erishganini ma’lum kilib, da’vo arizasini ko‘rmasdan koldirishni so‘rashdi. Sud majlisida ayon bo‘ldiki, sudga takdim etilgan mediativ kelishuvni "Fargona xududiy elektr tarmoklari korxonasi" aksiyadorlik jamiyati bosh direktori A. Saydaliev xamda "Fargona suv ta’minoti" mas’uliyati cheklangan jamiyati direktori M. Yo‘ldoshev imzolagan. "Mediatsiya to‘grisida"gi konunning 17-moddasiga binoan, mediatsiya tartib- taomilini amalga oshirish chogida davlat organining bevosita aralashuvi takiklanadi. Shu sababli sud mediativ kelishuv shartlarini muxokama kilmadi va ularga xukukiy baxo bermadi. Amaldagi "Davlat boji to‘grisida"gi konunning 18-moddasiga muvofik, agar taraflar o‘rtasida mediativ kelishuv tuzilgan bo‘lsa, ariza kurmasdan koldirilganda davlat boji kaytarilishi lozim. Ayni koida "Mediatsiya tugrisida"gi konunning 17-moddasida xam o‘z ifodasini topgan. Iktisodiy protsessual kodeksining 107 moddasida taraflar o‘rtasida mediativ kelishuvning tuzilgani da’vo arizasini kurmasdan koldirish uchun asos bo‘lishi kayd etilgan. Ana shu asoslarga tayangan sud da’vo arizasini ko‘rmasdan koldirish yuzasidan ajrim chikardi. Ushbu holatda, agar ish mazmunan ko‘rilib, xal kiluv qarori kabul kilinganda "Fargona suv ta’minoti" mas’uliyati cheklangan jamiyati 84 450 796 so‘m mikdorida davlat boji to‘lagan bo‘lardi. Mediatsiyaning bugungi kundagi zamonaviy ko‘rinishi dastlab AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya kabi anglo-sakson xukuki oilasiga mansub xorijiy davlatlarda XX asrning ikkinchi yarmida vujudga kelgan. Keyinchalik Yevropa davlatlarida xam rivojlanishni boshlagan. AKShda mediatsiyani tartibga solishga karatilgan yagona federal konun yuk. Xar bir shtatda nafakat mediatsiya, balki nizolarni mukobil hal etish usullarini Hukukiy tartibga solish va kullashga oid o‘ziga xos amaliët shakllangan. Jumladan, AQShda dastlab mediatsiyani ko‘llash oila xukuki soxasida vujudga kelgan. 1981 yilda Kaliforniya shtatida mediatsiya ilk bor bola bilan ko‘rishish va unga nisbatan vasiylikni belgilashga oid nizolarda kullanilgan. 1983 yilda Michigan shtatida "Michigan shtatining G‘arbiy okrugi federal sudi tomonidan kullaniladigan vositachilik kondalari" kabul kilingan. Unga ko‘ra, nizolarni mukobil xal kilish usullari fukarolik sud ishlarini yuritishning istalgan boskichida ko‘llanilishi mumkinligi mustaxkamlangan. Bundan tashqari, 1990 yil Djordjiya shtatida Nizolarni mukobil xal kilish bo‘yicha ko‘shma komissiya tuzilgan. Natijada Djordjiya shtatining Oliy sudi tomonidan shtatda nizolarni mukobil xal kilish usullarini ko‘llash bo‘yicha xarakatlar rejasiga ond koidalar tasdiklangan va bu borada maxsus Komissiya tashkil kilingan. Komissiya nizolarni mukobil xal kilish dasturlarini, prinsiplarini ishlab ChIKISh Va sertifikatlashtirish. vositachilarni ukitish va ular faoliyatining asosiy mezonlarini belgilab beruvchi muvofiklashtiruvchi organ xisoblanadi. O‘z navbatida, AKShda shtatlar kesimida nizolarni mukobil xal etish usullarini tartibga solish va uni kullashga karatilgan yagona konunchilikni shakllantirish bo‘yicha izchil isloxotlar ham amalga oshirilganligini kayd etish lozim. Jumladan, 1990 yil AQSh Kongressi tomonidan "Fukarolik odil sudlovni islox kilish tugrisida" Akt kabul qilingan. Ushbu konun bilan fukarolik sudlariga ilk bor nizolarni mukobil hal qilish usullarini ko‘llashga ko‘maklashish vazifasi yuklatildi. Natijada ko‘plab shtatlarning protsessual konunchiligiga tegishli o‘zgartish va kushimchalar kiritilib sudyalarga nizolashuvchi taraflarning dastlab mediatorga majburiy murojaat kildirishlari bo‘yicha keng vakolatlar berildi. 1998 yilda "Nizolarni mukobil hal kilish to‘g‘risida"9 Akt kabul kilindi. Akt federal okrug sudlariga nizolarni mukobil xal kilish usullarini kullash beradigan maxalliy kondalarni kabul kilishga ko‘rsatma bergan, shuningdek sudlar xar bir okrugda nizolarni hal qilishning mukobil usullaridan foydalanishni ragbatlantirishi va kullab kuvvatlashi lozimligini belgilagan. Ushbu qoidalar AQShning barcha okruglarida kabul kilingan. 2001 yilda esa na’munaviy "Yagona mediatsiya tugrisida"gi Akt kabul kilinib, ushbu Akt mediatsiyaga oid shtatlarda mavjud 2500 mingdan ortik federal konunlarni uzida birlashtirdi. Ushbu Aktga kura, mediatsiya deganda, ixtiyoriy kelishuv orkali taraflar o‘rtasida vujudga kelgan nizoni xal kilishga yordam berish maksadida vositachining mulokot va muzokaralarni ko‘maklashadigan jarayon tushuniladi. olib borishga AQShning "Yagona mediatsiya tugrisida"gi Akti konstitutsiyaviy xukuk masalalari bilan boglik bo‘lmagan fukarolik va tijorat nizolarida mediatsiyaning kullanilishini nazarda tutadi. Germaniya Federativ Respublikasida mediatsiya 2012 yil 21 iyulda kabul qilingan na 2012 yil 26 iyuldan kuch kirgan "Mediatsiyani na nizolarni suddan tashkari xal taomillarini kullab-kuvvatlash tugrisida"gi maxsus konun bilan tartibga solinadi. Mazkur konun rasman kiskartirilgan xolda "Mediatsiya tugrisida"gi konun deb yuritiladi. Ushbu konun jami to‘qqizta paragrafdan iborat bulib, mediatsiya tushunchasi (1-4),mediatorning axborot takdim kilishdagi Majburiyati faoliyatidagi cheklovlar (3-5), maxfiylik (4-8), mediatori mediatsiya tartib-taomili va mediatorning vazifalari (2-8), va tayyorlash va malakasini oshirish, sertifikatlangan mediator tushunchasi (5-5), Adliya vazirligi tomonidan mediatorlar uchun ukuv dasturlariga buyurtmalar berish vakolati (6-5), mediatsiyani ilmiy tadkikot loyixalari va moliyaviy ko‘llab-kuvvatlash (7-$), baholash konunning amal kilish natijalarini baholash (8-3) va o‘tish kondalari (9-$) nn o‘z ichiga oladi. "Mediatsiya to‘grisida"gi konunning birinchi paragrafiga ko‘ra, "Mediatsiya - bu maxfiy va tizimli jarayon bo‘lib, unda tomonlar bir yoki bir nechta mediatorlar ko‘magida ixtiyoriy ravishda va o‘z mas’uliyati ostida ziddiyatni o‘zaro manfaatli hal qilishga intilishadi". -Mediator" deganda taraflarni mediatsiya tartib-taomili bo‘yicha olib boradigan, nizoni xal kilish vakolatiga ega bo‘lmagan mustakil va xolis shaxs tushuniladi. Germaniya tajribasida "sud mediatsiyasi", "sud xuzuridagi mediatsiya" va "suddan tashkari mediatsiya" terminlari bir-biridantfarklanadi. Mediatsiya: sud tomonidan amalga oshirilganda -"sud mediatsiyasi": sudyaning taklifiga ko‘ra mustakil mediator tomonidan amalga oshirilganda - "sud huzuridagi mediatsiya": shartnoma asosida mustakil mediator tomonidan amalga oshirilganda "suddan tashkari mediatsiya" terminlari ko‘llaniladi. Konun bilan mediatsiyani ko‘llashga maxsus cheklovlar belgilanmagan, barcha soxadagi munosabatlardan kelib chikadigan nizolarni mediatsiya orkali hal qilish mumkin. Shuningdek, mediatsiya tartib-taomilini ko‘llash ixtiyoriy jarayon xisoblanadi. Konun asosida yoki sudning karoriga ko‘ra majburiy tartibda o‘tkazilishi mumkin emas. Shu bilan birga, oilaviy nizolar (nikoxdan ajratish, bolalar ishtirokidagi nizolarni xal kilishda), sud taraflarni mediatsiyadan foydalanish imkoniyatini ko‘rib chikish uchun majburiy tartibda mediator bilan axborot sessiyasini o‘tkazishga yuborishga haqli xisoblanadi. O‘z navbatida. FPK 253-moddasi uchinchi kismiga ko‘ra nizolashayotgan taraflar sudga nizoni mediatsiya yoki nizolarni mukobil hal etishning boshka usullari orkali xal kilishga uringanliklari tugrisida ma’lumot berishlari shart xisoblanadi 13 Birok, maxsus qonun qabul kilinganligiga karamasdan, mediatsiyani tartibga solishga karatilgan ayrim normalar Fukarolik kodeksi va fukarolik protsessual kodekslarida xam mustaxkamlangan. Jumladan, Germaniya Federativ Respublikasi Fukarolik protsessual kodeksi 4 278a-moddasi ikkinchi kismida taraflar mediatsiya yoki nizolarni mukobil hal etish protsedurasini tanlagan takdirda sud tomonidan yuritish tuxtatilishi belgilangan. Yaponiyada vositachilik(mediatsiya) keng tarkalgan bo‘lib, uning sud, shuningdek boshka davlat organlari (ma’muriy organlar) va xususiy sektor - nodavlat organlar tomonidan o‘tkazilishiga ko‘ra: sud mediatsiyasi, ma’muriy mediatsiya va xususiy mediatsiya shakllari bir-biridan farklanadi. Sud mediatsiyasi (Chotei) o‘z navbatida ko‘llanilish soxasiga kura ikki toifaga bulinadi: fukarolik ishlari buyicha mediatsiya va oilaviy mediatsiya. Fukarolik ishlari bo‘yicha mediatsiya barcha fukarolik ishlari va shu jumladan tijorat nizolari bo‘yicha qo‘llaniladi. Oilaviy mediatsiya ja fakat oilaviy xukukiy munosabatlardan kelib chikadigan nizolarga nisbatan tadbik etiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2018 yilda fukarolik ishlari bo‘yicha mediatsiya 34019 ta ishda, oilaviy mediatsiya 135 793 ta ishda kullanilgan 5 "Fukarolik ishlari buyicha yarashuv tugrisida"gi konun sudlarda mediatsiyani o‘tkazish tartibini va mediatorga kuyilgan talablarni belgilaydi. Ish kaysi sudning ish yurituvida bo‘lsa, o‘sha sud tomonidan mediatsiyani o‘tkazish bo‘yicha maxsus ko‘mita tuziladi. Mazkur kumitaning tarkibi bir nafar professional sudya va sudning shtatdagi xodimlari tarkibiga kiruvchi ikki nafar professional mediator vositachi)lardan iborat bo‘ladi. Chotei natijasiga ko‘ra taraflarning kelishuvi umumiy tartib va konunga zid bo‘lmasa, sud tomonidan kayd etiladi. Kelishuv yozma (chosho) shaklda rasmiylashtirildi va yuridik kuchiga kura sudning xal kiluv qaroriga tenglashtiriladi. Agar taraflar nizoni mazmunan xal kilishga kelishmasa kumita ransi tomonidan taraflarning takliflarini hisobga olgan xolda "sud mediatsiyasi o‘rniga nizolarni hal qilish tugrisida karor" chikariladi. Taraflar karorni olganidan so‘ng ikki xafta muddat nchila ushubu karaor ustidan shikoyat kilishlari mumkin. Agar shikoyat kelib tushsa, karor xakikiy emas deb xisoblanadi. Agar belgilangan muddatda taraflar karor ustidan shikoyat kilmasa, karor sud jarayonida tuzilgan kelishuv bitimiga tenglashtiriladi, ijro kilinishi majburiy xisoblanadi. Sud mediatsiyasi har ikkala tarafning tashabbusiga ko‘ra, shuningdek Qo‘mitaning karori bilan agar taraflarni yarashtirish imkoniyati yuk deb xisoblagan takdirda tugatilishi mumkin. Kelishuv tuzilmasdan yoki "sud mediatsiyasi o‘rniga nizolarni xal kilish to‘g‘risida karor" chikarilmasdan Chotei tugatilgan barcha xollarda sud tomonidan ishni mazmunan kurish kayta tiklanadi. Agar ish kuzgatilmagan bo‘lsa va manfaatdor taraf tomonidan sud mediatsiyasi tugatilgan kundan ikki xafta muddat ichida da’vo ariza berilgan bo‘lsa, lavo sudga murojaat kilingan yoki sud tomonidan Chotei taklif kilingan kundan e’tibor berilgan xisoblanadi O‘z navbatida, Yaponiyada fukarolik protsessining o‘ziga xosligi turli kelishuv bitimlarining keng ko‘llanilishi bilan belgilanadi, aynan shuning uchun ham sudning faoliyati ishni mazmunan kurib xal kilishga emas, balki taraflarni yarashtirishga yo‘naltirilgan. Birok, vositachilik(mediatsiya) va yarashtirish bir biridan farklanadi. Yarashtirish tartib-taomilini amalga oshirishda vositachi tomonlarga maslaxat berishi va ularga o‘zining nizoni xal kilish buyicha yechimlarini taklif kilishi mumkin. Mediatsiyada esa vositachi nizoni xal kilishga ko‘maklashuvchi xolis shaxs xisoblanadi. Ma’muriy mediatsiya asosan mexnat va iste’molchilar nizolari buyicha ko‘llaniladi. Jumladan, Yaponiya xukumati tomonidan 1970 yilda Yaponiya iste’molchilar ishlari buyicha milliy markaz tashkil kilingan bo‘lib, u iste’molchilar ishtirokidagi nizolar bo‘yicha mediatsiya protsedurasini amalga oshiradi. Yaponiyada xususiy mediatsiya 2004 yil kabul kilingan va 2007 yil 1 apreldan kuchga kirgan "Nizolarni mukobil xal kilish usullaridan foydalanishni kullab kuvvatlash tugrisida"gi konun bilan tartibga solinadi. Xususiy mediatsiya Yaponiya tijorat arbitraj assotsiatsiyasi (JCAA), hududiy Yaponiya advokatlar assotsiatsiyasining "Arbitraj va mediatsiya" markazlari kabi turli nodavlat organlar tomonidan amalga oshiriladi. Rossiya Federatsiyasida mediator ishtirokida nizolarni xal etish Rossiya kodeksi v Kodeksi19. vositachi ishtirokida mukobil hal etish (mediatsiya protsedurasi) tugrisida"gi Federal konuni 20 bilan tartibga solinganligini kurishimiz mumkin. Federatsiyasining Arbitraj protsessual fukarolik protsessual shuningdek Rossiya Federatsiyasi APKning 138-moddasiga asosan, arbitraj sudi taraflarning kelishuvi uchun choralarni ko‘radi, ularga nizolarni xal etishda ko‘maklashadi. Federal konunga zid bo‘lmagan takdirda, taraflar nizolarni kelishuv bitimini tuzish yoki boshqa kelishuv protseduralarini, shu jumladan mediatsiya protsedurasini kullash orkali xal etishlari mumkin. Shuningdek, APKning 158 moddasiga muvofik, arbitraj sudi ikkala tarafning iltimosnomasi buyicha nizoni kelishuv yo‘li bilan hal kilish maksadida sud yoki vositachi, shu jumladan mediatordan ko‘maklashishni so‘rab murojaat kilgan takdirda sud muxokamasini keyinga koldirishi mumkin. RF FPKning 169-moddasida sud ikkala tarafning iltimosnomasi buyicha ular tomonidan mediatsiya protsedurasini o‘tkazish tugrisida karor kabul kilgan takdirda, oltmish kundan oshmagan muddatga sud muxokamasini keyinga koldirishi mumkinligi belgilangan. Belarus Respublikasi xujalik protsessual konunchiligini taxlil kilar ekanmiz, nafakat iktisodiy nizolarni mediator ishtirokida xal etish, balki uning ijrosini ta’minlashning protsessual mexanizmlari mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Chunki, Belarus Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksida mediator ishtirokida nizolarni xal etish tartibi (40-modda) bilan birgalikda taraflar tomonidan mediativ kelishuvga erishilib, ular tomonidan mediativ kelishuv ixtiëriy ijro etilmagan takdirda majburiy ijro etish tartibiga ond maxsus protsessual normalar mustaxkamlangan (2621-2623 moddalar). Nizo taraflar tomonidan mediator (mediatorlar) ishtirokida xal kilinishi uchun topshirilganda sud tomonidan arizani ko‘rmasdan koldirilishi tugrisida ajrim chikariladi. Mediativ kelishuv ixtiëriy ijro etilmagan takdirda, kelishuv bitimini majburiy ijro etish koidalari tatbik etiladi. Qozog‘iston Respublikasida nizolarni mediatsiya orkali xal tartibi etish Qozog‘iston Respublikasi fukarolik protsessual Kodeksi21 va "Mediatsiya to‘grisida"gi konuni bilan tartibga solinadi. Kozogiston Respublikasi FPK 179-moddasiga asosan, taraflar birinchi instansiya, apellyatsiya, kassatsiya instansiya sudlarida sud maslaxatxonaga kirguniga kadar nizoni mediatsiya tartibida xal kilinishini so‘rab murojaat kilish xukukiga ega. Taraflar tomonidan birinchi va apellyatsiya instansiyasi sudiga mediatsiyani mediator ishtirokida o‘tkazish to‘g‘risidagi iltimosi arz kilingan na taraflarning mediator bilan kelishuvi takdim kilingan takdirda, sud FPKning 272- moddasi 7-bandiga muvofik, bir oy muddatdan oshmagan muddatga ish yuritishni tuxtadi. "Mediatsiya tugrisida"gi konunda mediatsiyani o‘tkazishning bundanda uzokrok muddatlari belgilangan. birok ushbu muddatlar mediatsiya fukarolarning sudga murojaat kilmasdan kilgan murojaatlari asosida o‘tkazilganda tadbik etiladi". Taraflar tomonidan birinchi va apellyatsiya instansiya sudi tomonidan mediatsiyani o‘tkazish tugrisidagi iltimosi arz kilingan bo‘lsa, sud FPKning 273 moddasi 7-bandiga muvofiq, o‘n ish kunidan oshmagan muddatga ish yuritishni to‘xtatadi. Mediatsiya taraflarning iltimosiga ko‘ra ishni ko‘rayotgan sud tomonidan o‘tkazilishi mumkin, boshka xollarda esa boshka sudyaga o‘tkaziladi. Mediatsiya tartibida nizoni hal etish to‘grisidagi kelishuvga erishilgan takdirda, ushbu kelishuvning mazmuni tegishli ish qaysi sud ish yurituvida turgan bo‘lsa, shu sudya tomonidan tekshiriladi. Sudya tomonidan mediatsiya kelishuvi tasdiklansa, uni tasdiklash va ish yuritishni tugatish to‘g‘risida ajrim chikariladi. Agar taraflar tomonidan mediatsiya tartibida kelishuvga erishilmagan Yeki sudya tomonidan kelishuv tasdiklanmagan takdirda, ish umumiy tartibda kurib chikiladi. Yukorida kayd etilgan xorijiy davlatlarning protsessual konunchiligidan kelib chikkan xolda aytishimiz mumkinki, ish kuzgatilgandan so‘ng nizolarni mediatsiya orkali xal etish tartibi barcha davlatlarda o‘ziga xos protsessual xususiyatlar bilan farklanadi. Chunki ko‘rib turganimizdek, birgina taraflar tomonidan nizoni mediatsiya orkali xal etish tugrisida kelishilganda, sud tomonidan ish ko‘rish keyinga koldirilishi yoki ariza ko‘rmasdan koldirilishi yoxud ish yuritish to‘xtatilishi, shuningdek, ish yuritish tugatilishi mumkinligi belgilangan. PF-4850-son “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to g risida”gi Farmoni mazmuniga ko ra va 2017 yil 19 yanvardagi PQ-2773-son ʻ ʻ ʻ “Yuridik хizmat faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi ʻ ʻ Qarori bilan davlat organlari va tashkilotlarining yuridik хizmatlari mazkur organlar va tashkilotlar ishtirokida vujudga keladigan nizolarni sudgacha hal etish yuzasidan majburiy tartibda choralarni ko rishi belgilandi. ʻ Nizolarni sudgacha hal qilish tartibi nima? Nizolarni sudgacha hal qilish deganda taraflarning yuzaga kelgan nizolar (kelishmovchiliklar)ni sud organlarining aralashuvisiz hal qilishga qaratilgan birgalikdagi harakatlari tushuniladi. Nizolarni sudgacha hal qilishga qonun chiqaruvchi tomonidan ham fuqarolik, ham ma’muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar bo yicha yo l ʻ ʻ qo yiladi. ʻ Ma’muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiquvchi nizolar, arizachining хohishiga ko ra sudgacha yoki sud tartibida ham hal qilinishi mumkin.ʻ Masalan, “Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to g risida”gi Qonunning ʻ ʻ 271-moddasiga muvofiq ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) davlat boshqaruvi organining ko rsatmasi ustidan bevosita sudga yoki bo ysunuv tartibida yuqori ʻ ʻ turuvchi organga yoхud mansabdor shaхsga shikoyat qilishga haqli. Davlat boshqaruvi organining ko rsatmasi ustidan bo ysunuv tartibida yuqori ʻ ʻ turuvchi organga yoхud mansabdor shaхsga shikoyat qilinishi sudga shikoyat qilish huquqini istisno etmaydi. Nizolarni sudgacha, ya’ni sud muhokamasisiz hal qilish tartibidan har bir taraf manfaatdor. Birinchidan, talabnoma yuboruvchi qisqa muddatda buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tiklashga erishadi. Ikkinchidan, taraflar da’voni rasmiylashtirish va uni sudga taqdim qilish, da’voni sudda ko rish jarayonida ishtirok etish bilan bog liq vaqtlari va mablag larini ʻ ʻ ʻ tejaydilar. Uchinchidan, davlat bojini to lash va sud chiqimlari bilan bog liq хarajatlar oldi ʻ ʻ olinadi. To rtinchidan, shartnomaviy munosabat ishtirokchilari o rtasidagi ishonch va ʻ ʻ hamkorlik mustahkamlanadi hamda kelajakda hamkorlikni yanada rivojlantirishga sharoit yaratiladi. Nizolarni sudgacha hal qilishning turlari Mazkur tamoyil faqat da’voni sudga topshirishgacha amalga oshirilishi mumkin, ammo keyinchalik sud instansiyalariga murojaat qilishni istisno qilmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, Xo jalik protsessual kodeksining (keyingi o rinlarda ʻ ʻ XPK deb yuritiladi) 23-moddasida belgilanishicha, iqtisodiyot sohasida yuridik shaхslar, yakka tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan fuqarolar o rtasidagi iqtisodiyot sohasida fuqaroviy, ma’muriy va boshqa huquqiy ʻ munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar iqtisodiy sudlov jarayonida nizoni sudgacha hal qilish tartibiga rioya qilish haqida talab qo yilmasdan ko rib ʻ ʻ chiqiladi. Nizolarni sudgacha hal qilish quyidagilar orqali amalga oshiriladi: a) muzokaralar; b) mediatsiya; v) talabnoma yuborish. Shartnomalarda ko pchilik holatlarda nizolarni muzokaralar yo li bilan hal qilish ʻ ʻ imkoniyati ko rsatiladi, agar kelishuvga erishilmasa – nizolar sud tartibida hal ʻ qilinadi. Amaliyotda sudyalar bunday matnni nizolarni sudgacha hal qilish sifatida qarash uchun yetarli emas deb hisoblaydilar, chunki XPKning 6-moddasi mazmunidan kelib chiqib, nizolarni sudgacha hal qilish sifatida muzokaralar o tkazish shakli, tartibi va muddatlari qonunda yoki shartnomada aniq nazarda ʻ tutilgan bo lishi lozim. ʻ T avsiya etiladigan adabiyotlar 1. Shoraxmetov Sh.Sh. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksiga sharhlar. – Toshkent: TDYUI, 2010. 2. Sh.Ro‘zinazarov, M.Mamasiddiqov, Sh.Masadikov. Hakamlik muhokamasi haqida nimalarni bilish kerak? Amaliy qo‘llanma. infoCOM.uz MCHJ nashriyoti. Toshkent, 2010. 3. Treteyskie sudы v Uzbekistane: analiz i tendensii razvitiya. Nauchno- prakticheskoe posobie. / Otv. red. Asyanov Sh.M. – T.: Shark, 2004. – 608 s. 4. O‘zbekiston Respublikasining "Hakamlik sudlari to‘g‘risida"gi Qonuniga sharh. 5. Inoyatova S.F. Protsessualnыe mexanizmы otmenы i vыdachi ispolnitelnыx listov na prinuditelnoe ispolnenie resheniy treteyskix sudov. Monografiya. –Toshkent: De-Haus-Print, 2011. 6. Sh.M.Masadikov. Problem ы pravovogo regulirovaniya mediatsii. Monografiya. – Tashkent: TGYuU, 2014. – 150 s. 7. Sh.M.Masadikov. Mediatsiya-alternativn ы y sposob razresheniya grajdansko-pravov ы x sporov. Uchebnoe posobie. – Tashkent: TDYuI, 2010. – 100 s. 8. M.M.Mamasiddiqov, Sh.M.Masadikov, D.Y.Xabibullayev N.A.Azizov, I.M.Salimova Hakamlik muhokamasi (o‘quv qo‘llanma) TOSHKENT – 2018 9. Nizolarni xal qilishning mukobil usullari / O‘quv qo‘llanma. Yuridik fanlari buyicha falsafa doktori (PhD), dotsent v.b. I.M.Salimova. - Toshkent. TDYuU, 2022. - 208 bet

Nizolarni sudgacha hal qilishning shartnomaviy va majburiy tartibi. Reja: 1 . Nizolarni hal qilishning mukobil usullari tushunchasi va turlari. 2. Nizolarning hal qilishning tartibi VA sharti 3. Nizolarni sudgacha hal qilishning ahamiyati

1. Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari. Nizolarni mukobil hal qilish deganda, asosan davlatning odil sudlov tizimidan tashkarida nizolarni xal etishning uslub va usullari, mexanizmlari tushuniladi. Zero, nizolar nafakat sud Hokimiyati yoki ijro hokimiyati (solik, bojxona organlari) organlari tomonidan, balki boshka nodavlat organlar xakamlik sudlari, xalkaro arbitraj sudlari yoxud mediatsiya orkali hal etilishi mumkin. O‘z navbatida, butun dunyoda nizolarni mukobil Xyal kilish - "Alternative dispute resolution methods"(ADR) deb nomlanib, fukarolar va yuridik shaxslarning buzilgan xukuklari va konuniy manfaatlarini ximoya kilishning samarali usuli va zaruriy sharti sifatida e’tirof etiladi. O‘z navbatida, Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) Nizomining¹ oltinchi bobi "Nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish" masalalariga bagishlangan bo‘lib, ushbu bobning 33-moddasida nizoni muzokaralar yuritish, tekshirish, vositachilik, yarashuv, arbitraj orkali xal etish nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish vositasi sifatida e’tirof etilganligini kayd etish darkor. Mamlakatimizda nizolarni xal kilishning mukobil usullarini joriy kilishga oid izchil isloxotlar amalga oshirilib, ularning xukukiy asoslari moddiy va protsessual Konunchilikda mustaxkamlanib, boskichma-boskich takomillashib bormokda. Birok, milliy konunchilikda nizolarni xal kilishning mukobil usullari tushunchasi mustaxkamlanmagan. Nizolarni xal kilishning mukobil usullari deganda konun xujjatlari yoki taraflarning kelishuvi yoxud lokal xujjatlar bilan belgilangan va xukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan nizolarni suddan tashkari xal kilishga karatilgan tartib-taomillar, usullar, mexanizmlar tushuniladi. Hukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga kelgan nizolarni suddan tashqari xal kilish imkonini berib, kuyidagi afzalliklarga ega: birinchidan, kiska muddatlarda nizoni hal qilish imkoniyati ikkinchidan, taraflar nizoni hal qilish uchun uchinchi shaxs (mediator, xakamlik sudi sudyasi, ekspert)ni mustakil tanlash mavjud:xukukiga ega; uchinchidan, sul muxokamasining bo‘lmasligi, taraflarning da’vogar va javobgar singari maqomga ega emasliklari sababli taraflar o‘rtasida soglom muxit saklanib koladi; to‘rtinchidan, sud muhokamasidan farqli ravishda norasmiy shaklda o‘tkazilishi natijasida taraflar o‘zini erkin tutishlari mumkin, beshinchidan, maxfiyligi, yani yuritilmaydi, yopik tarzda o‘tkaziladi; xech kanday bayonnomalar

oltinchidan, taomillarning moslashuvchanligi taraflar tomonidan nizolarni xal kilishning mukobil usullarini erkin tanlay olishlari, o‘zgartirishlari mumkin; yettinchidan, taraflar o‘rtasida o‘zaro munosabat bir-biriga rakib, nizolashuvchi taraf sifatida emas, balki xamkorlik va urtoklik alokalarining rivojlanishi bilan belgilanadi. Xorijiy davlatlar amaliyotida nizolarni xal kilishning kuyidagi mukobil usullari ko‘llaniladi: ekspert xulosasi (expert determination) > muzokaralar (negotiation); vositachi ishtirokidagi muzokaralar (facilitated negotiation /facilitation), spamyn (conciliation); vositachilik (mediation); arbitraj/ xakamlik muxokamasi (arbitration); vositachilik-arbitraj (mediation-arbitration); mustakil hal qilish (adjudication). kichik-protsess (mini-trial) xolatlarni aniklash (fact finding); nizolarni xal kilish komissiyasi (dispute review boards); xususiy sud (private judging). mustakil dastlabki baxolash (early neutral evaluation); - kup eshikli sud (multi-door courthouse) nizolarni xal kilish bo‘yicha sudgacha majlis o‘tkazish (settlement conference); soddalashtirilgan xolislar sudi (summary jury trial) va b.ka. Mazkur NMX usullarining eng keng tarqalgan turlari sifatida mediatsiya, hakamlik muxokamasi, arbitraj, yarashtiruv va muzokarani keltirish mumkin. Mediatsiya (mediation) - bevosita nizoni taraflar o‘zaro makbul karorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator uchinchi shaxs, xolis) ko‘magida hal KILISh usuli xisoblanadi. Ayrim yuridik adabiyotlarda vositachilik termini Hakamlik muxokamasi / arbitraj (arbitration) - taraflarning o‘zaro ixtiyoriy roziligi asosida nizoni xal kilish uchun o‘zlari tomonidan tanlangan Hakamlik sudi(arbitraj)ga murojaat kilishlari tushuniladi. Birok, boshka NMX usullariga nisbatan rasmiy taomil bo‘lib hisoblanadi. Chunki nizoni hakamlik muxokamasi(arbitrajlari)da xal KILISh natijalariga kura xakamlik sudyasi(arbitr) taraflar uchun majburiy tusga ega bulgan xal kiluv qarorini kabul kiladi. Ushbu karor taraflar tomonidan ixtiyoriy ijro etilmagan takdirda, ulardan birining arizasiga ko‘ra vakolatli sudlar tomonidan majburiy ijroga karatilishi mumkin. Yarashuv (conciliation) ham taraflarning xolis(uchinchi shaxs)ga murojaat kilgan xolda nizoni hal qilish taomili xisoblanadi. Birok, boshka NMX usullariga, xususan xakamlik muxokamasiga nisbatan o‘zining norasmiyligi, ishni yakuni buyicha majburiy karor chikarilmasligi bilan fark kiladi. Bunda xolisning asosiy

vakolatlari taraflarga maslaxat va nizoni yechimi buyicha takliflar berish bilan cheklanadi. Muzokara (negotiation) boshka NMX kilish usullaridan farkli ravishda, nizolashuvchi taraflarning nizoni uchinchi shaxsga murojaat kilmasdan uzlari tomonidan mustakil xal kilishlarini nazarda tutadi. Mazkur usullar NMX usullari uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarga, afzalliklarga ega bo‘lishi bilan birgalikda, o‘zining xukukiy tabiatiga ko‘ra bir- biridan fark kiluvchi jixatlarga ega. O‘z navbatida, ushbu farkli xususiyatlar mazkur usullarning jamiyatning tarixiy jiy-madaniy, iktisodiy-siesiy va boshka omillar ta’sirida vujudga kelganligi va rivojlanganligi bilan belgilanadi. Mediatsiya deganda nizoni taraflar uzaro ixtiyoriy kelishib, mediator yordamida hal qilish usuli tushuniladi. Mediator esa bevosita mediatsiyani amalga oshirish uchun taraflar tomonidan jalb etiladigan shaxsdir. "Mediatsiya" so‘zining lugaviy ma’nosiga to‘xtaladigan bo‘lsak, lotin tilida "mediare", ingliz tilida "mediation" so‘zlaridan kelib chikkan bo‘lib, "vositachilik" ma’nosini anglatadi. Ushbu taomilning rivojlanishi kadimgi Rimga borib takaladi. Jumladan, Qadimgi Rimda savdo sohasidagi nizolar asosan "vositachi" (medium) ishtirokida xal kilingan. O‘z navbatida, Yustinian kodeksida xam nizolarni vositachi ishtirokida hal kilish mumkinligi mustaxkamlangan. Zamonaviy mediatsiya tushunchasi esa, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab AQSh, Avstraliya va Buyuk Britaniyada shakllana boshlagan. Dastlab, asosan oilaviy nizolarni xal kilishda keng kullanilgan. Yevropa Parlamenti na Kengashining 2008 yil 21 maydagi YeI 2008 (52) direktivasi fukarolik va tijorat sohasidagi mediatsiyaning ayrim aspektlariga taallukli bo‘lib, mediatsiya tushunchasiga kuyidagicha ta’rif beriladi: "Nizoning ikki yoki undan ortik taraflari ular o‘rtasidagi nizoni xal kilish to‘g‘risida kelishuvga erishish maksadida, mazkur jarayon taraflarning tashabbusi bilan uyushtirilganligidan, sud tomonidan taklif etilgan ëki tayinlanganligidan ski milliy konunchilikda ko‘rsatilganligidan kat’i nazar uchinchi tarafga yordam so‘rab murojaat etishi jarayonidir? O‘zbekiston Respublikasining 2018 yil 3 iyuldagi "Mediatsiya to‘grisida"gi Qonuni 4-moddasiga ko‘ra, mediatsiya - kelib chikkan nizoni taraflar o‘zaro makbul karorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator ko‘magida xal kilish usuli xisoblanadi. Mamlakatimizda xam garchi mediatsiya deb nomlanmasa-da, mediatsiyata O‘xshash yarashtirish taomillari kadimdan ota bobolarimiz tomonidan keng kullanilib kelinganligi kayd etish darkor. Xususan, oilaviy nizolar kadimdan milliy urf odatlarimiz, an’analarimizga kura, maxallaning xurmatga sazovor sshi ulug

oksokollari, fukarolar yigini raislari, kuni-kushnilar. yoki karindosh-uruglar ishtirokida, ular tomonidan muayyan yarashtirish choralarini ko‘rgan xolda xal kilinib kelingan, ya’ni, oilaviy nizolarni hal qilishda ular mediator vazifasini bajargan. Mediatsiya NMX usullariga axamiyatga ega. Bu mediatsiya tartib-taomilini AMALGA oshirishning O‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari bilan belgilanadi. Meditsiya kuyidagi afzalliklarga ega: -kiska muddatlarda nizoni xal kilish imkoniyati mavjud: -taraflar uchun nafakat mediatorni, balki mediatsiyani o‘tkazish tartib- taomilini mustakil tanlash imkoniyati mavjud: - taraflar uchun o‘zaro manfaatli kelishuvga erishish mumkin; -taraflar uchun kulay muxit, norasmiy jarayonda o‘tkaziladi; -mediatsiyada golib yoki maglub taraf bo‘lmaydi, ya’ni o‘zaro manfaatli kelishuvga erishilganligi uchun har ikki taraf "win-win" - golib makomida bo‘ladi; -maxfiylik prinsipi asosida o‘tkaziladi; - kam sarf-xarajatli xisoblanadi. Xukukshunos olim F.Otaxonov nizolarni davlat sudlarida hal etish bilan takkoslaganda mediatsiyaning kuyidagi afzalliklari kayd etadi: Birinchidan, huquqlarni davlat sudlarida ximoya kilishning sud shaklidan mediatsiya jarayonining asosiy farki mediatorning nizoning moxiyatiga nisbatan o‘z-o‘zidan xech kanday karor kabul kilmasligi xisoblanadi. Mediatsiya doirasidagi barcha karorlar fakat taraflarning o‘zaro roziligi asosida kabul kilinadi. Sudda nizolar sudyalar tomonidan taraflar uchun majburiy bo‘lgan va majburiy tartibda ijro kilinishi mumkin bo‘lgan karorlar chikarish yo‘li bilan tugatiladi. Ikkinchidan, sudlarda ishlarning ko‘pligi va ishlarni kurib chikish oylab cho‘zilganligi tufayli mediatsiya orkali nizolarni xal etish vaktning tejalishiga olib keladi, ko‘pincha bir ish bo‘yicha nizolar ikkinchi va uchinchi instansiyada davom etadi, yutkazgan taraf sud xujjatlari ustidan shikoyat qiladi. Yuridik yordam olishga sarflanadigan xarajatlar sud jarayonining davom etish muddati bilan uzviy boglik bo‘lganligi tufayli nizolarni tezkorlik bilan xal kilinishi mediatsiyaning tejamkorligini bildiradi. Uchinchidan, mediatsiya o‘zgaruvchan jarayon xisoblanib, taraflar nizoni kurib chikish jarayonini o‘z xohishiga kura tartibga solishlari mumkin, ularga muammoni muxokama etish uchun erkin sharoit yaratiladi. Shu bilan birga mediatorning o‘zi xam taraflarga nizoni hal qilish yo‘lini topishga yordam beradi. Turtinchidan, sud ishining ommaviyligi, oshkoraligi va ochikligidan farkli ravishda mediatsiya jarayoniga maxfiylik xosdir. Taraflardan olingan barcha malumotlar, "devordan tashqariga chikmaydi" va mediatorning faoliyati tugagandan so‘ng uning barcha yozuvlari yuk kilinishi lozim.

O'xshashlar

Nizolarni sudgacha hal qilishning shartnomaviy va majburiy
Mediatsiya nizolarni hal qilishning muqobil usuli sifatida
Nizolarni muqobil hal qilish tizim va tamoyillar
Sudgacha bo'lgan davrda yarashtirish tartib-taomillarini (da'vo ishlarini) tashkil etish va yuritish
Nizolarni muqobil hal qilishni rivojlantirish bo'yicha xalqaro amaliyot