MAVZU: Nizolarni muqobil hal qilish: tizim va tamoyillar. Reja: 1. Nizolarni muqobil hal qilish tizimi tushunchasi. 2. Nizolarni muqobil hal qilish tamoyillari 3. Muqobil nizolarni hal qilish turlari

Nizolarni muqobil hal qilish: tizim va tamoyillar Nizolarni muqobil hal qilish -bu davlat sud tizimidan tashqarida bo‘lgan ixtiyoriy, teng huquqlilikka asoslangan ziddiyatli tomonlarning kelishmovchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan jarayon. Shu bilan bir qatorda nizolarni hal qilish mavzusi tortishuvlardir: 1) fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadi. 2) tadbirkorlik va boshqa iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq. 3) mehnat munosabatlaridan kelib chiqadi. 4) oilaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadi. Muqobil nizolarni hal qilish tizimi quyidagi o‘zaro bog‘liq elementlarni o‘z ichiga oladi: 1) nizolarni muqobil hal qilishni normativ-huquqiy tartibga solish. 2) muqobil nizolarni hal qilish sohasida mutaxassislarni tayyorlash. 3) nizolarni muqobil hal qilish organlari tizimi, masalan, hakamlik sudlari; mediatorlar. 4) jamiyatning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati. Muqobil nizolarni hal qilish tamoyillari: 1) ixtiyoriy 2) tomonlarning tengligi 3) Maxfiylik 4) hamkorlik 5) savdo-sotiqni qidirish 6) adolatga kirishni saqlash Muqobil nizolarni hal qilish usullari (shakllari): xilma-xillik va qisqacha tavsif. Dastur natijasiga erishish uchun ishlatiladigan usul: - raqobat (masalan, hakamlik muhokamasi, xalqaro tijorat arbitraj); - konsensus (masalan, muzokaralar, yarashish, vositachilik, Ombudsman, ishning holatini aniqlash bo‘yicha mustaqil ekspertiza);

- aralash (masalan, vositachilik-arbitraj, jamoaviy mehnat nizolarini hal qilish); Nizolarni muqobil hal qilishning protsessual natijasi bo‘yicha: - tomonlar uchun majburiy bo‘lgan qaror (masalan, hakamlik muhokamasi); - tavsiya xarakteridagi qarorni qabul qilish; Moddiy huquq me’yorlarini qo‘llash mumkin bo‘lsa: - huquqiy – qonun normalarini qo‘llash asosida ( masalan, hakamlik muhokamasi, xalqaro tijorat arbitraj); - noqonuniy-qonun normalarini qo‘llash asosida emas (masalan, muzokaralar, yarashish ,vositachilik); Vakolatli organni shakllantirish usuli bilan: - tomonlarning kelishuviga binoan (masalan, hakamlik muhokamasi, yarashuv, vositachilik,); - nizoni muqobil hal qilishni qo‘llashni boshqaruvchi tashkilotning mahalliy aktiga muvofiq vakolatli organ tomonidan tayinlash (masalan, hakamlik muhokamasi, vositachilik); Muqobil nizolarni hal qilish turlari 1) muzokaralar – boshqa shaxslarning ishtirokisiz to‘g‘ridan – to‘g‘ri tomonlar tomonidan nizoni hal qilishni anglatadi.muzokaralar-bu muammoni o‘z ichiga olgan tomonlar bir-biri bilan muhokama qilib, o‘zaro kelishuvga erishishga harakat qiladigan jarayondir. 2) vositachilik – kelishmovchilikni tomonlar kelishuvga erishishda yordam beradigan mustaqil, neytral vositachi orqali hal qilishni anglatadi. Mediatsiya- tomonlar o‘rtasida neytral vositachilar ishtirokidagi muzokaralar asosida muammolarni hal qilish tartibi, tomonlar jarayonning o‘zi va uning natijasi – bitimini boshqaradi va boshqaradi, tomonlarning roziligisiz hech narsa hal qilinmaydi. 3) hakamlik sudi – tomonlar uchun majburiy qaror qabul qilish uchun vakolatli muayyan nizo hal qilish uchun partiyalar tomonidan tashkil doimiy

faoliyat hakamlik sudi yoki hakamlik sudi orqali fuqarolik huquqiy munosabatlar kelib chiqadigan nizo qaror. Muqobil nizolarni hal qilishning afzalliklari va kamchiliklari. Shu bilan bir qatorda nizolarni hal qilish nizolarni suddan tashqari hal qilish uchun bir qator usullar va tartiblarni (muzokaralar, hakamlik sudi yoki mediatsiya) o‘z ichiga oladi. Ushbu protseduralarning afzalliklarini qulaylik, samaradorlik, vaqt sarf-xarajatlari va h.k. kabi mezonlarga ko‘ra ko‘rsatish davlat sudining faoliyati misolida bo‘lishi mumkin. Davlat sudi maxfiylikni ta’minlay olmaydi, chunki sud jarayoni ommaviy ravishda amalga oshiriladi va O‘zbekiston Respublikasi sud tizimining oshkoralik tamoyilini amalga oshiradi, muzokaralar natijasida ma’lum bo‘lgan ma’lumot esa tijorat sirini himoya qilishi mumkin. Hakamlik sudyasi, tomonlarning roziligisiz, hakamlik muhokamasi davomida unga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni oshkor qilish huquqiga ega emas, shuningdek, mediator tomonlarning roziligisiz vositachilik tartibiga oid va uni amalga oshirishda unga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni tarqatish huquqiga ega emas. Samaradorlik nuqtai nazaridan, davlat sudi nizoni hal qilishning muqobil usullaridan voz kechadi, chunki uning qarori bilan o‘tmishda taraflarga etkazilgan zarar qoplanadi va bu qaror kelajakdagi huquqiy munosabatlarga ta’sir qilmaydi. Muzokaralarda bu qaror o‘tmish va kelajakdagi huquqiy munosabatlar uchun ham qo‘llanilishi mumkin. O‘zaro kelishuv yechimini topish imkoniyatini oshirish uchun ular mediatorning yordamidan foydalanishlari mumkin. Protsessual qonunchilikda belgilangan qat’iy qoidalar, shuningdek, ishni boshqa tomonning roziligisiz ko‘rib chiqish imkoniyati tufayli davlat sudi kamroq qulay bo‘lishi mumkin. Muzokaralar har qanday joyda amalga oshirilishi mumkin, har qanday vaqtda muzokaralarning zarur elementi har ikki tomonning roziligi. Mojaroni hal qilishda mediator ishtirok etsa, protsedura tezlashadi. Hakamlik sudida nizo sud joylashgan joyda ko‘rib chiqiladi, ammo hakamlik sudining qaroriga ijro varaq asi ni olish imkoniyati mavjud.

Eng qimmat-bu nizoni davlat sudining yordami bilan hal qilish. Sud jarayonining umumiy qiymati davlat bojini o‘z ichiga oladi, uning miqdori da’voning miqdoriga, ekspertiza xarajatlariga, vakillarning xizmatlarini to‘lash xarajatlariga va boshqalarga bog‘liq. hakamlik sudi orqali ish yuritishning qiymati hakamlik sudyalarining haqini, ekspertlar va tarjimonlarga to‘lanadigan summalarni, guvohlarning xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Muzokaralar uchun faqat ular o‘tkaziladigan binolarni ijaraga olish uchun to‘lash kerak. Mediatsiya holatida mediator xizmatlari ham pullik, ham bepul bo‘lishi mumkin. Pullik xizmatlar tomonlar tomonidan teng ulushlarda to‘lanadi. Nizolarni muqobil hal qilish- bu faqat tomonlar ishtirok etadigan (muzokaralar) maxfiylikdan tortib, ochiq sud majlisi xususiyatlariga ega bo lgan,ʻ qaror qabul qilish uchun majburiy bo lgan qaror qabul qilishgacha bo lgan barcha ʻ ʻ usullar, vositalar tizimi. Nizolarni muqobil hal qilish tomonlar o rtasidagi xususiy ʻ hisob-kitob shaklidir. Shu bilan birga, odil sudlovni amalga oshirish, taraflarning huquq va manfaatlarini himoya qilishning protsessual kafolatlarini ta minlash va ʼ sudda murakkab huquqiy vaziyatlarni hal qilish samaradorligini oshirish maqsadlariga xizmat qiladi. Mamlakatimizda ham nizolarni muqobil hal qilish usullariga katta e tibor qaratilmoqda. Xususan, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidentining 2022-yil 28- yanvardagi PF–60-son Farmoni 1-ilovasi 15-maqsadga muoviq nizolarni hal etishning muqobil usullaridan keng foydalanish uchun zarur tashkiliy-huquqiy shartsharoitlarni yaratish, yarashuv institutini qo llash doirasini ʻ yanada kengaytirish ko rsatib o tilgan. ʻ ʻ “Nizolarni muqobil hal qilish” turli xil so zlardan iborat bo lib, bu so zlarni ʻ ʻ ʻ aniq tushunish yoki aniqlash uchun har bir so zni alohida tushunish juda muhim. ʻ Dastlab muqobil tushunchasiga to xtaladigan bo lsak, adabiyotlarda unga ʻ ʻ quyidagicha ta rif berilgan “Muqobil- ikki yoki undan ortiq imkoniyatlardan birini ʻ tanlash yoki ega bo lish mumkin bo lgan tanlovdir” 1 . ʻ ʻ Ya ni, bu rasmiy sud ʻ jarayonidan tashqari nizolarni hal qilish mexanizmlarining mavjudligidir. Nizolarni muqobil hal qilishdagi yana bir bir muhim so z - bu nizo. Psixolog, yurist, ʻ