NUTQNING YARATILISHI
NUTQNING YARATILISHI Reja: 1. Ch. Osgudning til darajasi nazariyasi 2. L.S.Vigotskiy modeli 3. A.R. Luriya modeli 4. A.A. Leontev modeli
1. Ch. Osgudning til darajasi nazariyasi Charlz Osgud nutqning yaratilishi va nutqni idrok qilish masalalarini til darajasi nazariyasi nuqtayi nazaridan hal qilishga urindi. U til darajasi nazariyasini taklif qilar ekan, nutqning yaratilish jarayonida (nutqni kodlashda) quyidagi to‘rt bosqichning mavjudligini taxmin qiladi: 1. Motivatsiya bosqichi (motivational level). Motivatsiya bosqichining birligi sifatida keng nogrammatik tushunchadagi gap tushuniladi. Bu bosqichda so‘zlovchi tomonidan umumiy xarakterdagi qarorlar qabul qilinadi: a) gapirish yoki gapirmaslik; b) agar gapiriladigan bo‘lsa, qanday shaklda – darak, so‘roq yoki buyruq shaklida; d) agar shakl tanlangan bo‘lsa, uni gapda ifodalash uchun qanday vositalardan foydalanish kerak – masalan, faol yoki nofaol shakl; e) mantiqiy urg‘uda nima ajratiladi, intonasiyaning qanday modeli tanlanadi. 2. Semantik bosqich (semantic level). Mazkur bosqichda so‘zlovchi gapdagi muayyan ketma-ketlikdagi so‘zlarni – funksional guruhlarni tartibi bilan ajratadi. Osgudga ko‘ra, har qanday gap kodlangan birliklarga ajralishi mumkin: Talantli rassom – qiziqarli rasm – chizyapti . 3. Ketma-ketlik bosqichi (sequentional level). Ushbu bosqichning birligi semantik birlik emas, balki so‘z, ya’ni fonetik so‘zdir. Kodlash jarayonining bu bosqichida ketma-ketlik sifatida quyidagi mexanizmlar ishtirok etadi: a) tovushlar ketma-ketligini aniqlash; b) “katta segmentlar” bilan ish ko‘radigan grammatik ketma-ketliklar mexanizmi. 4. Integratsion bosqich (integrational level). Mazkur bosqichning birligi sifatida bo‘g‘in ishtirok etadi. Bu bosqichda kodlashning motor mexanizmlari faoliyat ko‘rsatadi va o‘rganib chiqilgan ifodaning tovush tomoni shakllanadi. Taqdim qilingan ushbu model nutqning yaratilish jarayoni haqida umumiy tasavvur beradigan dastlabki urinish edi.
2. L.S.Vigotskiy modeli L.S.Vigotskiy nutq yaratilishi jarayonining mohiyatini aniqlash uchun “fikrdan ma’noga, ma’nodan so‘zga” degan ta’limotni ilgari surdi. L.S.Vigotskiyga ko‘ra, “Markaziy g‘oya umumiy formulada ifodalanishi mumkin: fikrning so‘zga nisbatan munosabati, avvalo, narsa emas, jarayondir. Bu munosabat fikrdan so‘zga va aksincha, so‘zdan fikrga bo‘lgan harakatdir... Fikrning ushbu yo‘nalishi ichki harakat sifatida qator rejalar orqali amalga oshadi...” 1 . L.S.Vigotskiyning “ichki so‘z” haqidagi g‘oyasi ichki nutq to‘g‘risidagi fikrlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Un ga ko‘ra, ichki nutq “fikr va so‘z o‘rtasidagi dinamik munosabatlar oralig‘i bo‘lgan botiniy nutqning alohida ichki rejasidir”. Olim ichki nutqning quyidagi xususiyatlarini qayd qiladi: - u fonasiyadan, ya’ni tovushlarning talaffuz qilinishidan xoli; - u predikativ (ega tushiriladi va unda har doim kesim mavjud) bo‘ladi; - u qisqartirilgan nutq (so‘zsiz nutq)dir 2 . Oxirgi xususiyatni o‘rganish jarayonida L.S.Vigotskiy ichki nutq semantikasining shunday o‘ziga xosliklarini ta’kidlaydi: ma’noning so‘zdan ustunligi; so‘z ma’nolarining qo‘shilib ketishi; ichki nutq semantikasining so‘z semantikasi bilan mos kelmasligi. “Har qanday fikr, - deb yozadi L.S.Vigotskiy, nimanidir nima bilan bog‘lashga intiladi va harakatga ega bo‘ladi. Fikrning mazkur oqimi va harakati yoyiq nutq bilan bevosita va bilvosita mos kelmaydi. Chunonchi, fikr birligi va nutq birligi nomutanosibdir”. Olimning qarashicha, “ichki nutqni tashqi nutqqa o‘tishi predikativ va idiomatik nutqning boshqalar uchun tushunarli, sintaktik bo‘lakli nutqqa aylanadigan murakkab dinamik transformatsiyadir”. L.S.Vigotskiy ni ng fikricha, fikr nutqqa aylanguncha bir necha bosqichlarni o‘tishi lozim. 60-70-yillarda rus psixolingvistikasi tomonidan ishlab chiqilgan nutq yaratilishining barcha psixolingvistik modellarida L.S.Vigotskiy tomonidan taklif 1 Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. соч.: в 8 т. –М., 1982. Т.2. –С. 305. 2 Белянин В. П. Психолингвистика. –М., 2004. – C . 81.
qilingan ta’limotning rivojlantirilganligi va aniqlashtirilganligini ko‘rish mumkin. Binobarin, nutq yaratilishining birinchi bosqichi uning motivatsiyasidir. Nutq yaratilishining ikkinchi bosqichi fikr bo‘lib, u nutqiy maqsad (niyat) tushunchasiga mos keladi. Uchinchi bosqich fikrning ichki so‘z vositasida ifodalanishi bildirib, u zamonaviy psixolingvistikada nutqiy ifodaning ichki dasturlanishiga muqobil bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich fikrning tashqi so‘zlarning ma’nolari orqali ifodalanishi yoki ichki dasturning amalga oshishidir. Vanihoyat, oxirgi beshinchi bosqich fikrning so‘zlar vositasida ifodalanishi yoki nutqning akustik-artikulyatsion amalga oshishidir.