logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘SIMLIK DUNYoSIDAN FOYDALANISh VA MUHOFAZA QILIShNING HUQUQIY HOLATI

O‘SIMLIK DUNYoSIDAN FOYDALANISh VA MUHOFAZA QILIShNING HUQUQIY HOLATI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: O‘SIMLIK DUNYoSIDAN FOYDALANISh VA MUHOFAZA QILIShNING HUQUQIY HOLATI 1. O‘simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilish huquqiy holatining tushunchasi 2. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlari 3. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari 4. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari 1 1. O‘simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilish huquqiy holatining tushunchasi O‘simlik dunyosi tabiat obektlari ichida alohida va muhim o‘rinni egallaydi. O‘simlik dunyosining tabiat obektlari orasidagi tutgan o‘rni uning tabiat va jamiyat hayotidagi ahamiyati, tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqasi, uzviyligi hamda munosabatidagi rolidan kelib chiqadi. O‘simlik dunyosini huquqiy holati uning tabiat va jamiyatdagi ana shu o‘rni hamda ahamiyatini e’tiborga olgan holda belgilanadi. O‘simlik dunyosi huquqiy holatini belgilashda avvalo uning tabiatda tutgan o‘rni, foydalanish ahamiyati, muhofaza qilish zaruriyati inobatga olinadi. Tabiat obektlari ichida o‘simlik dunyosi muhim ekologik funksiyani bajarishi bilan xarakterlanadi. U tabiiy atrof muhit muvozanatini saqlab turib, undagi tirik mavjudodni yashashi uchun muhim bo‘lgan kislorod yetkazib beradi. Shuningdek, o‘simlik dunyosi yerni suv va shamol eroziyasidan, quyosh nuridan saqlashda, suvni muhofaza etishda muhim rol o‘ynaydi. O‘simlik dunyosi ekologik vazifadan tashqari xo‘jalik ehtiyojlarini qondirishda ham muhim xom-ashyo manbai sifatida xizmat qiladi. Undan sanoat, qishloq xo‘jaligi, tabobat, sog‘lomlashtirish, ilm-fan maqsadlarida keng foydalaniladi. O‘simlik dunyosi yog‘och, meva, dori-darmon, pichan tayyorlashda muhim manba bo‘lib hisoblanadi. O‘simlik dunyosi obektlarining ana shu ekologik hamda xo‘jalik ehtiyojlari vazifasining bajarish yo‘nalishlaridan kelib chiqib, ularga nisbatan huquqiy holat o‘rnatiladi. Masalan, o‘rmonlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish bo‘yicha munosabatlari belgilangan huquqiy holatga nisbatan, kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlaridan foydalanish tartibiga belgilangan huquqiy holat farq qilishi mumkin. Yoki ilmiy maqsadlarda foydalaniladigan o‘simlik dunyosi obektlarining huquqiy holati yovvoyi organizmlardan topgan tabiiy o‘simliklar jamoalariga belgilangan huquqiy holatidan boshqacha bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida o‘simlik dunyosidan foydalanish va ularni muhofaza qilishni tartibga soluvchi, o‘simlik dunyosi obektlari huquqiy holatini o‘rnatuvchi me’yoriy xo‘jjatlar qabul qilingan. Bular jumlasiga O‘zbekiston Respublikai Konstitutsiyasi, "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi, "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi, "O‘rmon to‘g‘risida"gi, "Mulkchilik to‘g‘risida"gi qonunlari hamda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Ma’muriy javobgarlik, Fuqarolik kodekslarini kiritish mumkin. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o‘simlik dunyosiga nisbatan mulkchilikning huquqiy holati o‘rnatilgan bo‘lib, unga ko‘ra o‘simlik dunyosi davlat mulki -umummilliy boylik bo‘lib, undan oqilona foydalanish zarur va u davlat muhofazasidadir (55-modda). O‘simlik dunyosi obektlari mulkchiligiga nisbatan xuddi shunday huquqiy holat "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi (4- 2 modda), "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi (3-modda), "O‘rmon to‘g‘risida"gi (3-modda), "Mulkchilik to‘g‘risida"gi qonunlarda ham belgilangan. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlar tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simlik dunyosi, shuningdek takror ko‘paytirish va genetik fondini saqlash uchun yekib o‘stirayotgan yovvoyi o‘simliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi floraning tur tarkibini va genetik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish, tabiiy o‘simliklar jamoalarining va yovvoyi o‘simliklar o‘sadigan muhitning bir butunligini saqlash, o‘simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror ko‘paytirishni ta’minlash, yuridik va jismoniy shaxslarning o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatlarini huquqiy tartibga solish, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish qoidalari buzilganda aybdorlarga tegishlicha mulkiy, ma’muriy, jinoiy javobgarlik jazo choralarini qo‘llashdan iborat bo‘ladi. O‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish va undan foydalanish bo‘yicha huquqiy holatni belgilashda O‘zbekiston Respublikasining "O‘rmon to‘g‘risida"gi va "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunlari hamda O‘zbekison Respublikasi Oliy Majlisning «Noyob va yo‘q b o‘ lib ketayotgan o‘simlik va hayvon turlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni tartibga solish t o‘g‘ risida», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Biologiya resurslaridan oqilona foydalanish, ularni O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va uning tash q arisiga olib chiqish ustidan nazoratni kuchaytirish t o‘g‘ risida»gi qarori, alohida o‘rinni yegallaydi. Bu normativ-huquqiy hujjatlarda o‘simlik dunyosi obektlari, ushbu obektlardan foydalanish turlari, muddatlari, normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatyalari, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishni cheklash, to‘xtatish va man yetish, o‘simlik dunyosi obektlarining monitoringi, davlat kadastri kabi masalalar tartibga solingan. O‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi tushunchasi ham qonunda o‘z ifodasini topmagan. O‘simlik dunyosi tushunchasi yuridik adabiyotda ham hali tadqiqot predmeti bo‘lgan yemas. Bizningcha, O‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi deganda, ma’muriy-ruxsat berish huquqi va shartnoma asosida kelib chiqadigan hamda foydalanish huquqi yoki yegalik qilish huquqi yoxud yegalik qilish huquqi doirasida amalga oshiriladigan subektiv huquq, shuningdek o‘simlik dunyosidan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan tegishli huquq tarmog‘ida belgilangan huquqiy me’yorlar jamlanmasi ga aytiladi. Huquqiy adabiyotlarda faqat o‘rmon tushunchasi va o‘rmondan foydalanish huquqi tushunchalarigagina e’tibor qaratilgan. 1 Ma’lumki, o‘simlik dunyosi tushunchasi o‘rmon tushunchasiga nisbatan ancha keng bo‘lib, undan ba’zi jihatlari bo‘yicha farq ham qiladi. Masalan, o‘rmon tushunchasiga dov-daraxtlar bilan qoplangan yerlar bilan bir qatorda, dov-daraxtlar bilan qoplanmagan, ammo shu maqsadlarga ajratilgan yerlarni ham kiritamiz. Bundan tashqari, o‘simlik dunyoi tushunchasiga suv ostida o‘sadigan o‘simliklarni 1 Karang: Namazov F.S. "Uzbekistonda urmonlardan foydalanish xukuki." -T.: NPO "Vostok", -2000. 3 ham kiritishimiz mumkin, lekin ular o‘rmon tushunchasini bermasligi mumkin va hokazo. O‘simlik dunyosi deganda (chorvachilik, ovchilik, texnik xom-ashyo tayyorlash, dorivorlarni yig‘ish, daraxt va butalarni kesish, ilmiy-tadqiqot, madaniy-ma’rifiy, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya, tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida foydalaniladigan yovvoyi organizmlar daraxt, buta va o‘simon urug‘laydigan o‘simliklar, qirqquloqsimonlar mohsimonlar, suv o‘tlari, lishayniklar, zamburug‘lar) tabiiy o‘simliklar majmui yig‘indisi tushuniladi. Shundan kelib chiqib o‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi qonunda belgilangan maqsadlarda o‘simliklar majmuidan foydalanishda kelib chiqadigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisi tushuniladi. Bu huquqiy normalar o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchi subektlarning huquq va majburiyatlarini, foydalanish uchun berish, to‘xtatish, bekor qilish tartiblarini, davlat boshqaruvi, o‘simlik dunyosi muhofazasi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘ladi. Demak, o‘simlik dunyosining huquqiy holati o‘simlik dunyosiga nisbatan mulkdorlik, davlat boshqaruvi, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish, foydalanishni cheklash, to‘xtatish, bekor qilish, foydalanish normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari hamda qonuniy manfaatlari, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish, o‘simlik dunyosi monitoringi, davlat kadastri, davlat nazorati kabi tartib-qoidalarni belgilash va o‘rnatishni maqsad qiladi. O‘simlik dunyosining huquqiy holatini belgilashda harakatdagi qonunchilik uning obektlarini aniqlashga alohida e’tibor bergan. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 5-moddasiga ko‘ra, o‘simlik dunyosi obektlarini, birinchidan, yovvoyi organizmlar, ya’ni daraxt, buta va o‘simon urug‘laydigan o‘simliklar, qirqquloqsimonlar, moxsimonlar, suv o‘tlari, lishayniklar va zamburug‘lar o‘zining butun xilma-xil turlari bilan; ikkinchidan, yovvoyi organizmlardan tashkil topadigan tabiiy o‘simliklar jamoalari yoki ularning har qanday majmui; uchinchidan, kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlari; to‘rtinchidan, yovvoyi o‘simliklarning mevalari, urug‘lari va boshqa qismlari yoki ular hayot faoliyatining mahsullari tashkil etadi. "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonun o‘simlik dunyosidan foydalanish muddatlari, shakllari, turlari, normativlari, bekor qilish asoslarini o‘rnatishga katta ahamiyat bergan. Bu normalarda o‘simlik dunyosidan foydalanishning huquqiy holati, tartiblari o‘rnatilgan. Chunonchi, qonunning 6-moddasida o‘rnatilishicha, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish umumiy va maxsus bo‘lishi mumkin. O‘simlik dunyosi obektlaridan umumiy foydalanish yer yegalari va yerdan foydalanuvchilar bilan kelishuv bo‘yicha foydalanuvchining hayotiy zarur yehtiyojlari bilan cheklangan miqdorlarda tekin amalga oshiriladi. Umumiy foydalanish normasi va tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi bilan kelishuv bo‘yicha mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadi. O‘simlik dunyosi obektlari maxsus 4 foydalanishga ishlab chiqarish faoliyatini va boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun haq evaziga yuridik va jismoniy shaxslarga ruxsatnomalar asosida beriladi. Masalan, Chorvachilik ehtiyojlari va chorva mollarini o‘tlatish uchun yovvoyi ozuqa mahsulotlarini g‘amlashga ruxsatnoma berilganligi uchun to‘lov miqdori mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadi. O‘simlik dunyosi obektlari doimiy yoki vaqtincha (uzoq muddatli va qisqa muddatli) foydalanishga beriladi (8-modda). O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqini bekor qilish tartibi va asoslari qonunda batafsil belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunining 19-moddasiga binoan o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqi shunday huquqdan voz kechilganda; muddat tugaganda; foydalanuvchi yuridik shaxs tugatilganda; o‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish, ulardan foydalanish va ularni takror ko‘paytirish qoidalari, normativlari buzilganda; haq belgilangan muddatda to‘lanmaganda; foydalanish ta’sirida tabiiy o‘simliklar jamoalarida asliga qaytarib bo‘lmas o‘zgarishlar xavfi yuzaga kelganda; yer uchastkalari davlat va jamoat yehtiyojlari uchun olib qo‘yilganda bekor qilinadi. Ayrim turdagi yovvoyi o‘simliklarning, masalan, zaharli, giyohvand moddasi bor, karantinli o‘simliklar, begona o‘tlar hamda shudgorlar, pichanzorlar va yaylovlarning o‘z-o‘zidan o‘t bosib ketishga ko‘maklashadigan boshqa o‘simliklarning tarqalishini va ularning miqdorini tartibga solish boshqa o‘simliklarga va o‘zga tabiat obektlariga zarar yetkazilishiga yo‘l qo‘yilmaydigan hamda tabiiy o‘simliklar jamoalarining va ular o‘sadigan muhitning saqlanishini ta’minlaydigan usullar bilan amalga oshiriladi. Tarqalishi va miqdori tartibga solinishi lozim bo‘lgan yovvoyi o‘simliklarning turlari maxsus vakolat berilgan davlat organlari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining xulosalari asosida belgilab beriladi. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rmon bosh boshqarmasi o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasida maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlari hisoblanadilar. Ular zimmasiga o‘simlik dunyosi obektlaridan qonunda belgilangan tartib va asoslarda samarali va maqsadga muvofiq foydalanishni boshqarish vazifasi yuklatilgan. Umuman olganda, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishning huquqiy holati ushbu tabiiy resurslardan tabiat va jamiyatning umumiy qonuniyatlari asosida ekologik va iqtisodiy yehtiyojlarni hisobga olgan holda ulardan oqilona va samarali foydalanish, kamyob hamda yo‘qolib ketayotgan o‘simlik dunyosini saqlab qolish uchun xizmat qiladi. 5 2. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlari O‘simlik dunyosi obektlaridan turli xil maqsadlarda foydalaniladi. O‘simlik dunyosidan foydalanish maqsadi avvalo o‘simlik dunyosi obektlarining xususiyatidan kelib chiqadi. Chunonchi, o‘rmonlar yog‘och kesish yoki pichan o‘rish yoxud boshqa maqsadlarda foydalanilsa, botanika bog‘lari ilmiy maqsadlarda foydalanishi mumkin va hokozo. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlari O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunida ko‘rsatilgan. Ushbu qonunning 7-moddasiga ko‘ra, o‘simlik dunyosidan birinchi navbatda chorvachilik ehtiyojlari uchun yovvoyi ozuqa mahsulotini tayyorlash maqsadida foydalaniladi. Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan chorvachilik ehtiyojlari uchun yovvoyi ozuqa mahsulotini tayyorlash va chorva mollarini o‘tlatib boqish maxsus berib qo‘yilgan tabiiy yem- xashak yetishtiriladigan maydonlarda o‘rmon fondi hududida o‘rmon biletlari bo‘yicha; qishloq xo‘jalik korxonalari, muassasalari, tashkilotlari yegaligidagi yerlar hududida ularning ruxsatnomalari bo‘yicha; zaxiradagi yerlarda - mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari asosida amalga oshiriladi (12-modda). O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlaridan navbatdagisi chorva mollarini o‘tlatib boqish hisoblanadi. Chorva mollarini o‘tlatish o‘rmon fondi yerlaridagi o‘tloqzorlarda, tog‘lar va tog‘ yon bag‘irlaridagi yaylovlarda, qishloq xo‘jalik korxonalariga berib qo‘yilgan yaylovlarda amalga oshiriladi. O‘simlik dunyosidan ushbu maqsadda foydalanishga qonunda belgilangan tartibda davlat, o‘rmon va qishloq xo‘jalik korxonalarining ruxsatnomalari orqali yo‘l qo‘yiladi. Ovchilik xo‘jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishning navbatdagi turi hisoblanadi. "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 13-moddasida belgilanishicha, o‘simlik dunyosi obektlaridan ovchilik xo‘jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan o‘zlariga berib qo‘yilgan ovchilik yer-suvlarida amalga oshiriladi. O‘simlik dunyosidan ovchilik maqsadida foydalanish tegishli ruxsat asosida o‘rmonlarda, butazorlarda, tog‘larda, suv bo‘yi changalzorlarida olib boriladi. O‘simlik dunyosi obektlaridan ovchilik ehtiyojlari uchun foydalanish tegishli tartibda, belgilangan me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bu me’yoriy hujjatlarda ov qilish qoidalari belgilangan bo‘ladi. Navbatdagi o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlaridan biri bu yovvoyi o‘simliklar texnik xom ashyosini tayyorlash, dorivor xom ashyosini yig‘ish, oziq-ovqat maqsadlari uchun yig‘ish hisoblanadi. Bu turdagi foydalanishda yog‘och shirasi olish; spirt tayyorlash, dorivorlarni, ziravorlarni, mevalarni, qo‘ziqorinlarni yig‘ish maqsad qilib qo‘yiladi. O‘simlik dunyosidan bu xilda foydalanish umumiy va maxsus tarzda amalga oshiriladi. Daraxt va butazorlarni kesish - o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishning navbatdagi turidir. Daraxt va butazorlarni kesish o‘rmon fondi yerlarida tegishli tartibda beriladigan ruxsatnomalar asosida amalga oshiriladi. O‘rmon fondiga kirmaydigan daraxt va butalarni kesishga faqat sanitariya hamda binolar, inshootlar va kommunikatsiyalar qurilishi bilan bog‘liq kesishlar tartibida 6 mahalliy davlat hokimiyati organlarining Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi bilan kelishilgan asosda yo‘l qo‘yiladi. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlaridan biri undan ilmiy- tadqiqot maqsadlarida foydalanishdir. Bu xildagi maqsadda foydalanish ilmiy muassasalar tomonidan amalga oshirilib, unda yovvoyi o‘simliklarning kelib chiqishi, turlari, nomi, ko‘payishi, jamiyat uchun foydalanish maqsadlari o‘rganiladi. Q onunda belgilanishicha, o‘simlik dunyosi obektlaridan ilmiy-tadqiqot maqsadlarida yovvoyi o‘simliklarni, ularning qismlarini va mahsullarini o‘sish muhitidan olmasdan va olgan holda foydalanishga faqat qonunda belgilangan tartibda yo‘l qo‘yiladi. Tabiiy o‘simliklar jamoalarida ilmiy-tadqiqot ishlarini o‘tkazish uchun tegishli yuridik shaxslarga maxsus ucha s tkalar ajratilishi lozim. Agar bu o‘simlik jamoalarida ilmiy-tadqiqot olib borish lozim bo‘lsa, boshqa tashkilotlarning bu obektdan foydalanishi cheklanishi mumkin. O‘simlik dunyosi obektlaridan madaniy-ma’rifiy, tarbiyaviy, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya va estetik maqsadlarda foydalanishi ulardan foydalanishning mustaqil turi hisoblanadi. Shifobaxsh xossalarga yega bo‘lgan va aholining dam olishi uchun qulay shart -sharoit yaratadigan o‘simlik dunyosi obektlaridan sog‘lomlashtirish va rekreatsiya maqsadlarida foydalaniladi. Bunday joylarda sanatoriyalar, shifoxonalar, dam olish uylari, lagerlar bunyod yetilib, ulardan aholini dam olishi, sog‘lig‘ini tiklashi maqsadlarida foydalaniladi. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turidan o x irgisi ulardan tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida foydalanishdir. Ma’lumki, o‘simlik dunyosi tog‘larda suvlarni to‘planishi, tog‘larda jarliklarning paydo bo‘lishini oldini olish, sug‘oriladigan yerlar, yekin maydonlarini suv va shamol yeroziyasidan asrash, suv bo‘yi tegralarini saqlash, atmosfera havosini mo‘tadil ravishda saqlab turishda asosiy vosita hisoblanadi. Shu sababdan suv bo‘yi tegralarida, yekin maydonlari atrofida yer va suv resurslarini muhofaza qilish maqsadida daraxtlar yekilib, ulardan tabiatni muhofaza qilish maqsadi ko‘zlanadi. 7 3. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 10-moddasida belgilab berilgan. Shulardan birinchisi o‘simlik dunyosi obektlaridan ularni berib qo‘yish shartlariga muvofiq foydalanishdir . O‘simlik dunyosi obektlari nima maqsadda berilgan bo‘lsa, ya’ni ilmiy maqsadda foydalanishga, yog‘och kesish uchunmi, yoxud yaylov maqsadidami foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar shu maqsadda foydalanish huquqiga yega bo‘ladilar. Agar o‘simlik dunyosi obekti ilmiy maqsadlar uchun berilgan bo‘lsa, undan ovchilik uchun foydalanish mumkin yemas va hokazo. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilarning navbatdagi huquqlaridan biri bu belgilangan tartibda olingan o‘simlik dunyosi obektlari mahsulotini tasarruf yetish huquqidir. O‘simlik dunyosidan foydalanuvchilar ma’lumki undan foydalanish jarayonida ma’lum mol-mulkka - ovchilik mahsulotlari, dorivor va zirovorlar, yog‘och xom ashyosi, pichan, oziq-ovqat mahsulotlariga yega bo‘ladilar. Q onunda belgilangan tartibda yegallangan ushbu o‘simlik dunyosi mahsulotlari undan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mustaqil ravishda tasarruf yetiladi. Yuqorida aytilganlardan tashqari o‘ simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilar buzilgan huquqlarini tiklanishi hamda o‘zlariga yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilish huquqiga yegadirlar. Masalan, o‘rmon xo‘jaligi korxonalari yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan o‘rmonlardan qonunga xilof ravishda foydalanilganda buzilgan huquqlarini sud yo‘li bilan tiklash va o‘zlariga yetkazilgan zararni to‘la undirib olish huquqiga yegadirlar. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilar huquqlar bilan bir qatorda majburiyatlarga ham rioya qilishlari shartdir. Shulardan yeng muhimi o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishning belgilangan qoidalariga rioya yetishdir. Ma’lumki, o‘simlik dunyosi obektlari oldindan belgilangan maqsad, ya’ni yaylov maqsadida, yovvoyi o‘simlik mevalarini terish, ilmiy maqsadda, yoxud pichan o‘rish, yoki yog‘och kesish masadlarida berilishi mumkin. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilar yeng avvalo mana shu talabga rioya qilgan holda undan foydalanishlari lozim. Bundan tashqari, yog‘och kesish, pichan o‘rish, ov qilishning o‘z tartib-qoidalari mavjud bo‘lib, o‘simlik dunyosidan foydalanuvchilar shu shartlarni ham bajarishlari talab yetiladi. Navbatdagi majburiyatlaridan biri foydalanishga berib qo‘yilgan o‘simlik dunyosi obektlaridan oqilona foydalanish shartdir. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchi subektlar undan ilm-fan tavsiyasi asosida, unga zarar yetkazmasdan, kamyob o‘simlik turlarini yo‘qolib ketishga yo‘l qo‘ymasdan, tabiatning umumiy qonuniyatlariga rioya yetgan holda, o‘simlik dunyosini takror ko‘paytirishni ko‘zlab oqilona foydalanishga majburdirlar. O‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish va ularni takror ko‘paytirish chora - tadbirlarini amalga oshirish foydalanuvchilarning asosiy 8 majburiyatlaridan biridir. Buning uchun o‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish va ularni ko‘paytirish qoidalari va normativlarini belgilash, O‘zbekiston Respublikasi Q izil kitobiga kiritilgan kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simliklar turlarini muhofaza qilishning alohida rejimini belgilash, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishda cheklashlar va ta’qiqlashlarni belgilash, alohida muhofaza yetiladigan tabiiy hududlar barpo qilish, o‘simlik dunyosi obektlari va ular o‘sadigan muhitni muhofaza qilish, ulardan foydalanish va takror ko‘paytirish sohasidagi ilmiy-tadqiqotlarni tashkil yetish, davlat ekologik yekspertizasi o‘tkazish, davlat nazoratini amalga oshirish kabi tadbirlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish uchun qonunda belgilanishicha, o‘simlik dunyosi obektlari o‘sadigan muhitga ta’sir ko‘rsatadigan faoliyat shu obektlarning saqlanishini ta’minlaydigan talablarga rioya yetilgan holda amalga oshirilishi lozim (24-modda). O‘simlik dunyosi o‘sadigan muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish obektlarini joylashtirish va ulardan foydalanish, yangi texnologiyalarni joriy yetish, geologiya-qidiruv ishlarini o‘tkazish, foydali qazilmalarni qazib olish, chorva mollarini o‘tlatib boqish O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rmon bosh boshqarmasi bilan kelishib olinishi kerak. O‘simlik dunyosini himoya qilish chora-tadbirlari bilan ta’minlanmagan ishlab chiqarish obektlarini ishga tushirish hamda texnologiyalarni qo‘llash man qilinadi. Mineral o‘g‘itlar va boshqa dorilar qo‘llanilgan taqdirda o‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish talablari hisobga olinishi zarur bo‘ladi. Yuqorida sanab ko‘rsatilganlardan tashqari, yuridik va jismoniy shaxslar o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish joylarida yong‘in xavfsizligiga rioya yetishlari hamda o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanganlik uchun haqni o‘z vaqtida to‘lab borishlari talab yetiladi. 9 4. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari O‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari O‘zbekiston Respublikasining harakatdagi qonunlarida belgilangan. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ko‘rsatilishicha, o‘simlik dunyosi umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va davlat muhofazasidadir (55-modda). Bundan tashqari Asosiy qonunimizda fuqarolarning tabiiy atrof muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishlari lozimligi o‘rnatilgan. Bu konstitutsion qoidalar o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya qilishning kafolatlari bo‘lib hisoblanadi. Ushbu konstitutsion qoidalardan kelib chiqib O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi, "O‘rmon to‘g‘risida"gi, "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi, "Muhofaza yetiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida"gi qonunlarida o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari belgilangan. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunida ko‘rsatilishicha, o‘simlik dunyosidan oqilona foydalanish zarur va u davlat muhofazasidadir (3- modda). O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilar undan qonunda belgilangan tartib-qoidalarga rioya etgan holda foydalanishlari shart. Agar shu tartibga rioya qilinmasa, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda cheklab qo‘yilishi, to‘xtatib turilishi yoki man etilishi mumkin (11-modda). Bundan tashqari, ushbu qonunda o‘rnatilishicha O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostiba turgan o‘simlik turlarini yig‘ish man yetiladi. Ulardan foydalanishga, savdo qilishga, chet elga olib chiqishga alohida hollarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining taqdimnomasi va O‘zbekiston Fanlar akademiyasining xulosasi bo‘yicha beradigan ruxsatnomalar asosida yo‘l qo‘yilgan (11-modda). O‘simlik dunyosidan foydalanishga ruxsatnoma: O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simlik turlarini tabiiy muhitdan olishga ruxsatnoma - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan; davlat o‘rmon fondi hududida o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishga ruxsatnoma - O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi huzuridagi O‘rmon xo‘jaligi bosh boshqarmasi tomonidan; zaxira yerlarda pichan o‘rish va chorva mollarini o‘tlatishga, o‘rmon fondiga kirmaydigan daraxtlar va butalarni kesishga ruxsatnoma - mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan; o‘z yerlarining hududida tabiiy ozuqa maydonlarida pichan o‘rish va chorva mollarini o‘tlatishga ruxsatnoma - qishloq xo‘jaligi korxonalari, muassasalari va tashkilotlari tomonidan; 10 O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘simlik dunyosining boshqa barcha obektlariga ruxsatnoma - O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi tomonidan beriladi. O‘simlik dunyosi o‘sadigan muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish obektlarini joylashtirish va ulardan foydalanish agar himoya qilish chora-tadbirlari bilan ta’minlanmagan bo‘lsa ishga tushirish ta’qiqlanadi. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya qilish fuqarolik, ma’muriy, jinoiy huquqiy vosita va usullar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Fuqarolik kodeksida belgilangan buzilgan huquqni himoya etish usullari o‘simlik dunyosidan foydalanish huquqini himoya qilishda ham qo‘llanilishi mumkin. Shunday usullardan biri huquqni buzishga qaratilgan bitimni haqiqiy emas deb topish hisoblanadi. Masalan, o‘simlik dunyosi obektlariga nisbatan g‘ayriqonuniy bitimlar tuzilsa, pichanzorlar g‘ayriqonuniy ravishda foydalanishga berilsa, o‘rmon fondiga nisbatan ijara shartnomasi qonunni buzgan holda tuzilsa, bunday bitimlar haqiqiy emas deb topiladi va taraflarning har biri boshqasiga bitim bo‘yicha olgan hamma narsani qaytarib berishi, olingan narsani aslicha qaytarib berish, olingan daromadni, yetkazilgan zararni qoplash harakatlarini amalga oshirishi lozim bo‘ladi. Yana bir fuqarolik huquqiy himoya usuli huquqiy munosabatni bekor qilish yoki o‘zgartirish hisoblanadi. Ma’lumki, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish bo‘yicha huquqiy munosabat turli subektlar o‘rtasida subektiv huquqlarni amalga oshirish yoki burchlarni bajarish bo‘yicha ro‘y beradigan o‘zaro ijtimoiy munosabat ma’nosida tushuniladi. Bunday huquqiy munosabat ichida eng keng tarqalgani shartnomaviy munosabatdir. Agar mana shu huquqiy munosabat jarayonida uning boshqa ishtirokchilari tomonidan huquq buziladigan bo‘lsa, bunday huquqiy munosabatni bekor qilish yoki o‘zgartishi mumkin. Buzilgan huquqni himoya qilish usullaridan yana biri huquqbuzar tomonidan burchni aslicha (natura) holida bajarishga majbur qilish hisoblanadi. Masalan, o‘simlik dunyosi obektni takror ko‘paytirish majburiyatini olgan tomon shu majburiyatni bajarmasa, uni tegishli tartibda ushbu burchni bajarishga majbur yetish mumkin. Zararni qoplash va neustoyka undirish buzilgan huquqni himoya qilish yo‘llaridan biridir. Ushbu usul burchni natura shaklida ijro yetishga majburlash usulidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda huquqbuzar tomonidan sodir yetilgan huquqbuzarlik uchun pul ko‘rinishida tovon to‘lanishiga rozi bo‘linadi. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish qoidalari buzilganda fuqarolik huquqiy javobgarlik sifatida neustoyka undirish qo‘llaniladi. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqi ma’muriy huquqiy usullar yordamida ham himoya qilinadi. Bunda ma’muriy qonunchilik chora-tadbirlari huquq buzilishini tiklashga, aybdorni ma’muriy yo‘llar bilan jazolashga xizmat qiladi. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikaining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining VIII bobida ko‘rsatilishicha, o‘rmon fondi yerlaridan foydalanish qoidalarini buzish (77-modda), kesiladigan o‘rmon fondidan foydalanish tartibini buzish (78-modda), daraxtlar, butalar, boshqa 11 o‘rmon o‘simliklari va niholarni g‘ayriqonuniy ravishda kesish, shikastlantirish yoki yo‘q qilish (79-modda), o‘rmonlarni tiklash qoidalarini buzish (80-modda), Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarni yig‘ish (81-modda), alohida muhofaza yetiladigan tabiiy hududlar tartibini buzish (82-modda), o‘rmon uchun foydali faunani yo‘q qilib yuborish (83-modda), o‘rmonlarda yong‘in xavfsizligi talablarini buzish (84-modda) kabi ma’muriy huquqbuzarlikni sodir yetgan fuqarolarga nisbatan yeng kam ish haqining uchdan bir qismidan tortib, to besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga yesa bir baravaridan, to yetti baravarigacha jarima solish jazosi qo‘llaniladi. Agar aniq bir ma’muriy huquqbuzarlik, masalan Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarni yig‘ish (81-modda) huquqbuzarligini oladigan bo‘lsak ushbu normada belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan o‘simliklarni yoxud shunday o‘simliklarning ildizlari, poyalari, shoxlari, barglari, gullari, mevalari va urug‘larini o‘zboshimchalik bilan yig‘ish fuqarolarga yeng kam ish haqining ikkidan bir qismidan ikki baravarigacha, mansabdor shaxslarga yesa ikki baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Huddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir yetilgan bo‘lsa, fuqarolarga yeng kam ish haqining ikki baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga yesa uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya qilishning navbatdagi vositalaridan biri jinoiy-huquqiy jazo choralari bilan himoya yetishdir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining ekologiya sohasidagi jinoyatlarga bag‘ishlangan to‘rtinchi bo‘limining o‘n to‘rtinchi bobida atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan bo‘lib, bu jinoiy jazo choralari o‘simlik dunyosidan foydalanish qoidalarini buzganlarga nisbatan ham qo‘llaniladi. Xususan, Jinoyat kodeksining 198-moddasida yekinzor, o‘rmon yoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish, 199-moddada o‘simliklar kasalliklari yoki zararkunandalari bilan kurash talablarini buzish, 202-moddasida hayvonot yoki o‘simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzish, 204-moddasida yesa alohida muhofaza yetiladigan tabiiy hududlarning tartibini buzish kabi jinoiy xatti- harakatlar uchun jazo choralari qo‘llanilishi mumkinligi belgilangan. 12

Mavzu: O‘SIMLIK DUNYoSIDAN FOYDALANISh VA MUHOFAZA QILIShNING HUQUQIY HOLATI 1. O‘simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilish huquqiy holatining tushunchasi 2. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish turlari 3. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari 4. O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari 1

1. O‘simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilish huquqiy holatining tushunchasi O‘simlik dunyosi tabiat obektlari ichida alohida va muhim o‘rinni egallaydi. O‘simlik dunyosining tabiat obektlari orasidagi tutgan o‘rni uning tabiat va jamiyat hayotidagi ahamiyati, tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqasi, uzviyligi hamda munosabatidagi rolidan kelib chiqadi. O‘simlik dunyosini huquqiy holati uning tabiat va jamiyatdagi ana shu o‘rni hamda ahamiyatini e’tiborga olgan holda belgilanadi. O‘simlik dunyosi huquqiy holatini belgilashda avvalo uning tabiatda tutgan o‘rni, foydalanish ahamiyati, muhofaza qilish zaruriyati inobatga olinadi. Tabiat obektlari ichida o‘simlik dunyosi muhim ekologik funksiyani bajarishi bilan xarakterlanadi. U tabiiy atrof muhit muvozanatini saqlab turib, undagi tirik mavjudodni yashashi uchun muhim bo‘lgan kislorod yetkazib beradi. Shuningdek, o‘simlik dunyosi yerni suv va shamol eroziyasidan, quyosh nuridan saqlashda, suvni muhofaza etishda muhim rol o‘ynaydi. O‘simlik dunyosi ekologik vazifadan tashqari xo‘jalik ehtiyojlarini qondirishda ham muhim xom-ashyo manbai sifatida xizmat qiladi. Undan sanoat, qishloq xo‘jaligi, tabobat, sog‘lomlashtirish, ilm-fan maqsadlarida keng foydalaniladi. O‘simlik dunyosi yog‘och, meva, dori-darmon, pichan tayyorlashda muhim manba bo‘lib hisoblanadi. O‘simlik dunyosi obektlarining ana shu ekologik hamda xo‘jalik ehtiyojlari vazifasining bajarish yo‘nalishlaridan kelib chiqib, ularga nisbatan huquqiy holat o‘rnatiladi. Masalan, o‘rmonlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish bo‘yicha munosabatlari belgilangan huquqiy holatga nisbatan, kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlaridan foydalanish tartibiga belgilangan huquqiy holat farq qilishi mumkin. Yoki ilmiy maqsadlarda foydalaniladigan o‘simlik dunyosi obektlarining huquqiy holati yovvoyi organizmlardan topgan tabiiy o‘simliklar jamoalariga belgilangan huquqiy holatidan boshqacha bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida o‘simlik dunyosidan foydalanish va ularni muhofaza qilishni tartibga soluvchi, o‘simlik dunyosi obektlari huquqiy holatini o‘rnatuvchi me’yoriy xo‘jjatlar qabul qilingan. Bular jumlasiga O‘zbekiston Respublikai Konstitutsiyasi, "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi, "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi, "O‘rmon to‘g‘risida"gi, "Mulkchilik to‘g‘risida"gi qonunlari hamda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Ma’muriy javobgarlik, Fuqarolik kodekslarini kiritish mumkin. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o‘simlik dunyosiga nisbatan mulkchilikning huquqiy holati o‘rnatilgan bo‘lib, unga ko‘ra o‘simlik dunyosi davlat mulki -umummilliy boylik bo‘lib, undan oqilona foydalanish zarur va u davlat muhofazasidadir (55-modda). O‘simlik dunyosi obektlari mulkchiligiga nisbatan xuddi shunday huquqiy holat "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi (4- 2

modda), "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi (3-modda), "O‘rmon to‘g‘risida"gi (3-modda), "Mulkchilik to‘g‘risida"gi qonunlarda ham belgilangan. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlar tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simlik dunyosi, shuningdek takror ko‘paytirish va genetik fondini saqlash uchun yekib o‘stirayotgan yovvoyi o‘simliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi floraning tur tarkibini va genetik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish, tabiiy o‘simliklar jamoalarining va yovvoyi o‘simliklar o‘sadigan muhitning bir butunligini saqlash, o‘simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror ko‘paytirishni ta’minlash, yuridik va jismoniy shaxslarning o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatlarini huquqiy tartibga solish, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish qoidalari buzilganda aybdorlarga tegishlicha mulkiy, ma’muriy, jinoiy javobgarlik jazo choralarini qo‘llashdan iborat bo‘ladi. O‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish va undan foydalanish bo‘yicha huquqiy holatni belgilashda O‘zbekiston Respublikasining "O‘rmon to‘g‘risida"gi va "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunlari hamda O‘zbekison Respublikasi Oliy Majlisning «Noyob va yo‘q b o‘ lib ketayotgan o‘simlik va hayvon turlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni tartibga solish t o‘g‘ risida», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Biologiya resurslaridan oqilona foydalanish, ularni O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va uning tash q arisiga olib chiqish ustidan nazoratni kuchaytirish t o‘g‘ risida»gi qarori, alohida o‘rinni yegallaydi. Bu normativ-huquqiy hujjatlarda o‘simlik dunyosi obektlari, ushbu obektlardan foydalanish turlari, muddatlari, normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatyalari, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishni cheklash, to‘xtatish va man yetish, o‘simlik dunyosi obektlarining monitoringi, davlat kadastri kabi masalalar tartibga solingan. O‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi tushunchasi ham qonunda o‘z ifodasini topmagan. O‘simlik dunyosi tushunchasi yuridik adabiyotda ham hali tadqiqot predmeti bo‘lgan yemas. Bizningcha, O‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi deganda, ma’muriy-ruxsat berish huquqi va shartnoma asosida kelib chiqadigan hamda foydalanish huquqi yoki yegalik qilish huquqi yoxud yegalik qilish huquqi doirasida amalga oshiriladigan subektiv huquq, shuningdek o‘simlik dunyosidan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan tegishli huquq tarmog‘ida belgilangan huquqiy me’yorlar jamlanmasi ga aytiladi. Huquqiy adabiyotlarda faqat o‘rmon tushunchasi va o‘rmondan foydalanish huquqi tushunchalarigagina e’tibor qaratilgan. 1 Ma’lumki, o‘simlik dunyosi tushunchasi o‘rmon tushunchasiga nisbatan ancha keng bo‘lib, undan ba’zi jihatlari bo‘yicha farq ham qiladi. Masalan, o‘rmon tushunchasiga dov-daraxtlar bilan qoplangan yerlar bilan bir qatorda, dov-daraxtlar bilan qoplanmagan, ammo shu maqsadlarga ajratilgan yerlarni ham kiritamiz. Bundan tashqari, o‘simlik dunyoi tushunchasiga suv ostida o‘sadigan o‘simliklarni 1 Karang: Namazov F.S. "Uzbekistonda urmonlardan foydalanish xukuki." -T.: NPO "Vostok", -2000. 3

ham kiritishimiz mumkin, lekin ular o‘rmon tushunchasini bermasligi mumkin va hokazo. O‘simlik dunyosi deganda (chorvachilik, ovchilik, texnik xom-ashyo tayyorlash, dorivorlarni yig‘ish, daraxt va butalarni kesish, ilmiy-tadqiqot, madaniy-ma’rifiy, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya, tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida foydalaniladigan yovvoyi organizmlar daraxt, buta va o‘simon urug‘laydigan o‘simliklar, qirqquloqsimonlar mohsimonlar, suv o‘tlari, lishayniklar, zamburug‘lar) tabiiy o‘simliklar majmui yig‘indisi tushuniladi. Shundan kelib chiqib o‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi qonunda belgilangan maqsadlarda o‘simliklar majmuidan foydalanishda kelib chiqadigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisi tushuniladi. Bu huquqiy normalar o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchi subektlarning huquq va majburiyatlarini, foydalanish uchun berish, to‘xtatish, bekor qilish tartiblarini, davlat boshqaruvi, o‘simlik dunyosi muhofazasi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘ladi. Demak, o‘simlik dunyosining huquqiy holati o‘simlik dunyosiga nisbatan mulkdorlik, davlat boshqaruvi, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish, foydalanishni cheklash, to‘xtatish, bekor qilish, foydalanish normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari hamda qonuniy manfaatlari, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish, o‘simlik dunyosi monitoringi, davlat kadastri, davlat nazorati kabi tartib-qoidalarni belgilash va o‘rnatishni maqsad qiladi. O‘simlik dunyosining huquqiy holatini belgilashda harakatdagi qonunchilik uning obektlarini aniqlashga alohida e’tibor bergan. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 5-moddasiga ko‘ra, o‘simlik dunyosi obektlarini, birinchidan, yovvoyi organizmlar, ya’ni daraxt, buta va o‘simon urug‘laydigan o‘simliklar, qirqquloqsimonlar, moxsimonlar, suv o‘tlari, lishayniklar va zamburug‘lar o‘zining butun xilma-xil turlari bilan; ikkinchidan, yovvoyi organizmlardan tashkil topadigan tabiiy o‘simliklar jamoalari yoki ularning har qanday majmui; uchinchidan, kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlari; to‘rtinchidan, yovvoyi o‘simliklarning mevalari, urug‘lari va boshqa qismlari yoki ular hayot faoliyatining mahsullari tashkil etadi. "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonun o‘simlik dunyosidan foydalanish muddatlari, shakllari, turlari, normativlari, bekor qilish asoslarini o‘rnatishga katta ahamiyat bergan. Bu normalarda o‘simlik dunyosidan foydalanishning huquqiy holati, tartiblari o‘rnatilgan. Chunonchi, qonunning 6-moddasida o‘rnatilishicha, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish umumiy va maxsus bo‘lishi mumkin. O‘simlik dunyosi obektlaridan umumiy foydalanish yer yegalari va yerdan foydalanuvchilar bilan kelishuv bo‘yicha foydalanuvchining hayotiy zarur yehtiyojlari bilan cheklangan miqdorlarda tekin amalga oshiriladi. Umumiy foydalanish normasi va tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi bilan kelishuv bo‘yicha mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadi. O‘simlik dunyosi obektlari maxsus 4

foydalanishga ishlab chiqarish faoliyatini va boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun haq evaziga yuridik va jismoniy shaxslarga ruxsatnomalar asosida beriladi. Masalan, Chorvachilik ehtiyojlari va chorva mollarini o‘tlatish uchun yovvoyi ozuqa mahsulotlarini g‘amlashga ruxsatnoma berilganligi uchun to‘lov miqdori mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilanadi. O‘simlik dunyosi obektlari doimiy yoki vaqtincha (uzoq muddatli va qisqa muddatli) foydalanishga beriladi (8-modda). O‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqini bekor qilish tartibi va asoslari qonunda batafsil belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunining 19-moddasiga binoan o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish huquqi shunday huquqdan voz kechilganda; muddat tugaganda; foydalanuvchi yuridik shaxs tugatilganda; o‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish, ulardan foydalanish va ularni takror ko‘paytirish qoidalari, normativlari buzilganda; haq belgilangan muddatda to‘lanmaganda; foydalanish ta’sirida tabiiy o‘simliklar jamoalarida asliga qaytarib bo‘lmas o‘zgarishlar xavfi yuzaga kelganda; yer uchastkalari davlat va jamoat yehtiyojlari uchun olib qo‘yilganda bekor qilinadi. Ayrim turdagi yovvoyi o‘simliklarning, masalan, zaharli, giyohvand moddasi bor, karantinli o‘simliklar, begona o‘tlar hamda shudgorlar, pichanzorlar va yaylovlarning o‘z-o‘zidan o‘t bosib ketishga ko‘maklashadigan boshqa o‘simliklarning tarqalishini va ularning miqdorini tartibga solish boshqa o‘simliklarga va o‘zga tabiat obektlariga zarar yetkazilishiga yo‘l qo‘yilmaydigan hamda tabiiy o‘simliklar jamoalarining va ular o‘sadigan muhitning saqlanishini ta’minlaydigan usullar bilan amalga oshiriladi. Tarqalishi va miqdori tartibga solinishi lozim bo‘lgan yovvoyi o‘simliklarning turlari maxsus vakolat berilgan davlat organlari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining xulosalari asosida belgilab beriladi. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rmon bosh boshqarmasi o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasida maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlari hisoblanadilar. Ular zimmasiga o‘simlik dunyosi obektlaridan qonunda belgilangan tartib va asoslarda samarali va maqsadga muvofiq foydalanishni boshqarish vazifasi yuklatilgan. Umuman olganda, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishning huquqiy holati ushbu tabiiy resurslardan tabiat va jamiyatning umumiy qonuniyatlari asosida ekologik va iqtisodiy yehtiyojlarni hisobga olgan holda ulardan oqilona va samarali foydalanish, kamyob hamda yo‘qolib ketayotgan o‘simlik dunyosini saqlab qolish uchun xizmat qiladi. 5

O'xshashlar

Yerni huquqiy muhofaza qilish
Yer osti boyliklarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish
Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING DAVLAT PATENT IDORASI. SANOAT MULKI OB’YEKTLARINI HUQUQIY JIHATDAN MUHOFAZA QILISH.
Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy aoslari va qonunchilik sohasida amalga oshirigan ishlar.