logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O‘SIMLIKLARNI PATOGENLARDAN MEXANIK VA KIMYOVIY YO‘LLAR ORQALI HIMOYA QILISH

O‘SIMLIKLARNI PATOGENLARDAN MEXANIK VA KIMYOVIY YO‘LLAR ORQALI HIMOYA QILISH

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.6943359375 KB
Ko'chirib olish
O‘ S IMLIKLARNI PATOGENLARDAN MEXANIK VA KIM Y O VIY Y O‘ LLAR OR Q ALI H IMOY A Q ILIS H Reja: 1.O‘simlikni mexanik tarzda himoyalanishi 2. Infeksiya hujayraning faol reaksiyasini hosil qilishi. 3. Infeksiya nekroz hosil qilgan hujayralar. 4. Fitonsidlar, fenollar, o‘tasezgirlik, fitoaleksinlar 5. O‘ simlikdagi himoyalanish mexanizmi 6. O‘simliklarning kasalliklardan himoyalanishi Kalit so‘zlar: o‘simlik, mexanik, himoya, infeksiya, hujayra, reaksiya, hosil qilish, nekroz, fitonsidlar, fenollar, o‘tasezgirlik, fitoaleksin, kasallik O‘simlik-xo‘jayin va tekinxo‘rning o‘zaro munosabatlari o‘simlikning yuzasida ro‘y beradi. Shu boisdan uning birinchi himoyalanadigan joyi hisoblanadi. Patogen yoki uning sporalari u zararlaydigan o‘simlikning yuzasida avvalo tura olishi lozim. Bunga qarshi vosita sifatida ko‘pchilik o‘simliklarda epiderma hujayralarining kutikulasi mum bilan qoplanadi. Mum uning yuzasini silliqlashtiradi, suv bilan namlanishini yomonlashtiradi, natijada patogen sporasining unishiga sharoit yetarli hosil bo‘lmaydi. Patogenlar (zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar) bu to‘siqni barg va novdadagi ustitsalar, yoriqlar, jarohatlar orqali o‘tadi. O‘simlikning qoplovchi to‘qimasi patogenlar uchun faqat mexanik tarzdagi to‘siq bo‘libgina qolmay toksik to‘siq hamdir, chunki u turli tuman antibiotik moddalarga ega. Bunday himoyaviy xossalar o‘simlik yuzasini infeksiyasiga xos. Infeksiya hujayraning faol reaksiyasini hosil qilib bunday to‘siqlarning o‘zgarishini hosil qiladi. 1. Zararlanishga himoyalanishning keng tarqalgan javoblari sifatida hujayra devorida ligninlanishi kuchayadi. Ligninlanish tekinxo‘rning hujayraga kirishini juda qiyinlashtiradi, chunki ko‘plab zamburug‘lar ligninni parchalay olmaydi. Zararlangan ilgari lignin bo‘lmagan joylar ham ligninlanadi. Bu jarayon hujayra po‘stining (devori) mexanik jihatidan mustahkamligini oshiradi, tekinxo‘r toksinlarning tarqalishini hamda o‘simlikdan tekinxo‘rga oziq moddalar oqimini cheklaydi, patogen fermentlarini hujayra po‘stining tarkibiga hujumidan asraydi. O‘simlik- ho‘jayindagi lignin zamburug‘ gifasining hujayralarini devorida ham to‘planib uning o‘sishini sekinlashtiradi. Infeksiya nekroz hosil qilgan hujayralar va tirik to‘qima orasi mexanik to‘siq bo‘lib periderma hisoblanadi. Periderma tekinxo‘rning tarqalishiga to‘sqinlik qiladi. Nekrozga tirik hujayralardan moddalarning kelishini qiyinlashtiradi. O‘simlik- ho‘jayinning sog‘lom hujayralarini nekrozlashgan hujayralarning toksik mahsulotlaridan himoyalaydi. 2. Agar kasallikni qo‘zg‘otuvchi (masalan, tokda un-shudring kasalligini) bargni yuzasida apressoriy (oziq so‘radigan hosila) hosil bo‘lsa, uni ostidagi hujayra devori qalinlashadi. Lignin va kremniy tutgan bo‘rtik hosil bo‘ladi. Uni o‘z vaqtida hosil bo‘lishi tekinxo‘rni hujayraga kirishiga yo‘l qo‘ymaydi. 3. Tekinxo‘rni o‘simlikning o‘tkazuvchi sistemaga kirish uchun mexanik to‘siqlardan biri tila bo‘lib xizmatqiladiumasalang‘o‘zani Verticillum va Fusarium turkumlariga mansub zamburug‘lari bilan zararlanishida hosil bo‘ladi. Kasallanishga chidamli g‘o‘zaning navlarida patogen (zamburug‘) ildiz orqali o‘tkazuvchi to‘qimaga o‘tganida undagi parenxima hujayralaridan tashkil topgan bo‘rtmalarga (tila) to‘g‘ri keladi, ular pektinli yopqich bilan o‘ralgan. To‘xtatilgan zamburug‘ antibiotik modda bilan zararlantiriladi. Fitonsidlar va fenollar, o‘tasezgirlik, fitoaleksinlar O‘simliklardagi infeksiyaga qarshi maxsus bo‘lmagan chidamlilikda XX asrning 20-yillarida rus olimi B. P. Tokin tomonidan kashf etilgan antibiotik modda fitonsidlar muhim ahamiyatga ega. Ularga molekulyar og‘irligi uncha katta bo‘lmagan xilma xil tuzilishli (alifatik birikmalar, xinonlar, fenolli, spirtli, glikozidlar va shu kabilar) birikmalar mikroorganizmlarning faoliyatini to‘xtatadi yoki o‘ldiradi. Jarohatlanganda (masalan, piyoz, sarimsoq to‘g‘ralganda) uchuvchan fitonsidlar o‘simliklarni patogan xali ichkariga kirmasidanoq zararlab himoyalaydi. Uchmaydigan fitonsidlar qoplovchi to‘qimalarda to‘planadib u bilan o‘simlik yuzasini patogen ta’sirida zararlanishdan saqlaydigan himoya xususiyatida ishtirok etadi. Hujayraning ichida ular vakuolada to‘planadi. O‘simlik jarohatlanganda fitonsidlarning miqdori keskin ortadi, bu esa jarohat olgan to‘qimaga patogen kirishning oldi olinadi. O‘simliklardagi antibiotik moddalarga fenollar ham mansub. Zararlanish sodir bo‘lganida hujayradagi polifenol oksidaza fermenti faollashib fenollarni toksikligi kuchli xinonlargacha oksidlaydi. Nekroz hosil bo‘lgan joyda oksidlangan fenollar va xinonlar melanin hosil bo‘lishida ishtirok etadi, u esa halok bo‘lgan hujayralarni qora rangda bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Fenolli birikmalar patogenning ekzofermentlarini faolsizlantiradi va lignin hosil qilinishi uchun zarur. Tekinxo‘rlik qiladigan mikroorganizmlar o‘zining o‘simlik-xo‘jayiniga oson moslashadi. O‘ta sezuvchanlik . Biotrof tekinxo‘rlarni chidamli nav hujayrasiga kirganida patogen bilan tegishgan joyda hujayralar tezda nobud bo‘ladi . O ‘ simlikning bunday javob reaksiyasiga o ‘ ta sezuvchanlik deyiladi . Kasallikka chidamsiz navlarda to ‘ qimaning hujayralari tirik qoladi va tekinxo ‘ r to ‘ qima bo ‘ ylab tarqaladi . O ‘ simliklarda o ‘ ta sezuvchanlik tekinxo ‘ r bilan o ‘ zaro tegishgandayoq yuzaga keladi . Bunday reaksiyaga ( xususiyat ) aynan chidamli o ‘ simliklar ega . Aynan manashu chidamlilik infeksiyaga ortiqcha chidamlilikka asoslangan . Bir necha hujayralarning o‘limi nekroz hosil bo‘lishiga olib keladi, bu bilan tekinxo‘rni harakati to‘xtaydi. Keyin nekrotlashgan to‘qima peridema bilan to‘silib o‘raladi. Bunday javob reaksiyaning tezligi juda katta: kartoshkada fitoftoroz qo‘zg‘atuvchini barg bilan tegishganidan 30 daqiqa o‘tganidan keyinoq hujayralar nobud bo‘ladi. O‘tasezuvchanlik reaksiyasining asosiy vazifasi tekinxo‘rda sporalar hosil bo‘lishini to‘xtatish, u tirik hujayralar bilan tegishganidagina ro‘y beradi. Fitoaleksinlar. Yuksak o‘simliklar fitopatogen bilan ta’sirlanganda javob reaksiyasi sifatida hosil bo‘ladigan molekulyar og‘irligi kichik antibiotik moddalar bo‘lib ularni 1940 yili K. Myuller va G. Byorger kashf etishgan. Ular o‘simlikda immunitetni himoyalanishni bajaradi. Sog‘lom to‘qimalarda ular bo‘lmaydi. Fitoaleksinlar antibakterial, fungitoksik, antinematod ta’sir xususiyatiga ega. Fitoaleksinlar zararlanish ta’sirida o‘simlikdagi o‘zgargan metabolizmning provard natijadagi mahsuloti. O‘simliklar va patogenlarning xilma-xilligi tufayli ularning o‘zaro ta’sirlari ham, fitoaleksinlarning kimyoviy turlichaligi ham anchagina. Dukkakli o‘simliklarda ular izoflavonoidlar, tamatdoshlarda-seskviterpenoid moddalar, murakkabguldoshlarda- poliatsetilenlar va shu kabilar. Bundan tashqari bitta o‘simlikda infeksiyaga javob sifatida bir necha fitoaleksinlar hosil bo‘ladi. Fitoaleksinlar nobud bo‘layotganlar bilan chegaradosh tirik hujayralarda hosil bo‘ladi, shu boisdan ularda o‘tasezuvchanlik kuchli. Bu hujayralardan fitoaleksinlar sintezlanishi haqida signal boradi. Keyin ular tekinxo‘r bo‘lgan nekrotlashgan hujayraga o‘tadi. Fitoaleksinlar fitopatogenlarning o‘sishini to‘xtatadi, ularning ekzofermentlari faolligini pasaytiradi. Ular apoplast bo‘ylab tashiladi. Ularning hujayrada hosil bo‘lishini kimyoviy moddalarning ta’sirida amalga oshirish mumkin. Kartoshkaning fitoaleksinlari-rishitin va lyubimin tuganakda hosil bo‘lib natriy ftorid yoki mis sulfat ta’sirida kuchayadi. Fitoaleksinlar o‘simlikda hosil qilinmasa unda kasallanishga moyillik ortadi. Agar o‘simlikda fitoaleksinlarning hosil bo‘lishi biror ta’sir bilan to‘xtatilsa, u doimo kasallanib yurgan, kasallikka va boshqa kasalliklarga ham chalinadi. Bundan kelib chiqadiki, fitoaleksinlar o‘simlik turining va navi immunitetini saqlashda ahamiyatga ega. Maxsuslashgan ko‘plab patogenlar fitoaleksin to‘sig‘ini ham parchalab yoki hosil bo‘lishini to‘xtatib o‘simlikka kiraoladi. O‘simlikdagi chidamlilikni saqlashning yana bir imkoniyati-o‘simlik xo‘jayinda tekinxo‘r uchun hayotiy muhim bo‘lgan birikmalarni hosil qilish. Masalan, fitoftora spora hosil qilish uchun zamburug‘ β-sitosterin moddasini ajrataolmaydi. Zamburug‘ uchun uning manbai o‘simlik-kartoshka hisoblanadi. Fitoftoraga chidamli navlarda kasallik yuqadigan joylarda zamburug‘ rivojlanmasligi uchun β-sitosterin hosil qilinishini to‘xtatiladi. Sitosteringa o‘xshash moddalar seskvi terpenoid tabiatli moddalarning sintezi uchun foydalaniladi. Va nihoyat β-sitosterinni kamchiligi membranani zararlab patogen hujayralarini fitoaleksinlarning ta’siriga sezgir bo‘ladi. Bundan tashqari chidamliligini o‘zgarishi va o‘simlik-xo‘jayinni kasallikni qo‘zg‘atuvchilarga moyilligi tashqi muhitning biotik omillari (yil fasllari, ob-havo sharoiti, o‘g‘itlar, o‘simlikni va uning a’zolarini yoshi) ta’sir qiladi. Bitta kasallik bilan (ko‘p hollarda virusli kasalliklarda) kasallangan o‘simlik ikkinchi infeksiyaga chidamli yoki kasallangan holda boshqasiga chidamsiz bo‘lishi mumkin. Tanish va chidamlilik muammosi . O‘simlik - xo‘jayin va patogen - kasallik qo‘zg ‘ otuvchi orasidagi birinchi va eng muhim bosqich o‘zaro “ tanishish ” hisoblanadi . Kasallikka chidamli o‘simliklarda u-patogen harakati-kirib kelishini to‘xtatish. Bu holat lektinlar deb ataladigan glikoproteidlar ishtirokida amalga oshiriladi. Ular muayyan uglevodlarni (glikolipidlar va polisaxaridlarning qoldiqlari mono-, oligosaxaridlar) bog‘laydi. Lektin molekulasida ikkitadan kam bo‘lmagan uglevodlarni bog‘laydigan joyi bor. Bu joylar unga molekula yoki xatto hujayralarni (sutemizuvchilarning eritrotsitlar) yopishtirib oladi. Lektinlar hujayrada ko‘plab vazifalarni bajaradi ulardan bittasi hujayrani tanish va o‘zaro munosabatlar reaksiyalarida ishtirok etadi. Lektinlar tekinxo‘rlarning hujayra va sporalarini o‘ziga yopishtirib, ularning unish hamda harakatdan maxrum qiladi. Mohiyat shundan iboratki, lektinlar patogenlarning o‘simlik chidamli bo‘lgan spora va hujayralarini bog‘laydi. Zamburug‘ gifasining o‘sishini to‘xtashi o‘simlik-xo‘jayindagi ligninni o‘sayotgan gifa uchidagi xitin N-atsetilglyukozamin bilan ta’sirlanishi tufayli ro‘y beradi. Bunday vazifani masalan, o‘sayotgan bug‘doy urug‘idagi lektin bajaradi. Urug‘dagi lektinlarning katta konsentratsiyasi shubhasiz oziq moddalarga boy urug‘ni himoyalaydi va murtakni halokatdan saqlaydi. O‘simlik-xo‘jayin va tekinxo‘rning o‘zaro munosabatlaridagi tanishishda boshqalar ham ishtirok etadi. O‘simlikka kirgan tekinxo‘rning yuzasida o‘simlik-xo‘jayin taniydigan elister moddalari bo‘ladi. Elisterlar tekinxo‘r devoridagi molekulyar og‘irligi katta glyukanlar hisoblanadi. O‘simlik ularni membranasidagi retseptorlari yordamida taniydi. Elister-retseptor majmuini hosil bo‘lishi o‘simlikni himoyalanish tizimini ishga tushiradi, avvalo o‘ta sezuvchanlik reaksiyasini. Biroq elisterlarni retseptorlar bilan o‘zaro munosabatiga antielisterlar-molekulyar og‘irligi kichik glyukanlar (supressorlar) halaqit qiladi. Antielisterlar o‘sayotgan gifalarning uchida hosil bo‘ladi va o‘simlikning himoyalanish xususiyatlarini pasaytiradi. Agar tekinxo‘rning supressori bog‘lanish joyi uchun elister bilan raqobatda retseptorga nisbatan yaqinligi katta bo‘lsa o‘simlik himoyalanish reaksiyalarini ishga sola olmaydi va patogen shu asnoda o‘simlikning immun tiziga qaramay zararlayolmaydi. L . V . Metlitskiy , O . L . Ozeretskovskaya (1985) ma’lumotlariga ko‘ra o‘simlikdagi himoyalanish mexanizmi quyidagi tartibda ishga tushadi : 1. Tekinxo ‘ r o ‘ simlik - xo ‘ jayin hujayralari bilan elisterlar yordamida muloqatda bo ‘ ladi : Tekinxo ‘ r zlister o ‘ simlik . 2. O‘simlik membranasidagi retseptorlar (tanishni amalga oshiradigan tarkibiy qismlarining tizimi) tekinxo‘rning elisterlari bilan muloqatlashadi: O‘simlik elister-retseptor majmui. 3. Elister-retseptor majmuini hosil bo‘lishi o‘simlikda o‘ta sezuvchanlik reaksiyasini yuzaga keltiradi, natijada hujayralarning bir qismini halokati va nekrozni hosil qiladi. 4. O‘simlik-xo‘jayin hujayralarining o‘limi ularda boshqaruvchi molekulalar-hujayra devori matriksining hosilalarini yuzaga kelishiga olib keladi. Soya o‘simligida masalan, induktor vazifasini devorning pektinli polimerlarini 12 monomer-molekulali qismlari bajaradi. Bunday boshqaruvchi molekularni P. Albersxeym oligosaxarinlar deb atagan. 5. Halok bo‘layotgan hujayralarning oligosaxarinlari nekroz bilan qo‘shni sog‘lom hujayralarga tarqaladi va ularda fitoaleksinlarning hosil bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Bu bilan o‘simlikning tur va navga oid chidamligi ta’minlanadi: O‘simlik elister-retseptor o‘tasezuvchanlik oligosaxarinlar. 6. Va nihoyat to‘qimaning nekrotlashgan joylari sog‘lomlaridan periderma orqali ajraladi. Xulosa o‘rnida shuni qayd qilamizki, o‘simlik muhitning noqulay omillariga qarshi tura oladi. Ularda himoyalanish hujayra va alohida a’zo (organ) darajasida: a) anatomiya jihatidan (kutikula, mexanik to‘qima va boshqalar orqali); b) himoyalovchi hosilalar (tikan, tuklar) hosil qilib; v) fiziologik reaksiyalar (suvni yo‘qotmaslik uchun ustitsalarni bekitib va h.k.) bilan; g) himoyalovchi moddalarni (himoyalovchi oqsillar, uglevodlar, prolin, fitonsidlar, fitoaleksinlar va sh.k.) yaratib amalga oshiradi. Organizm-alohida o‘simlik darajasida: a) noqulay sharoitda ham yetarli miqdordagi meva elementlarini hosil qilib, b) yo‘qotilgan a’zolarni qaytadan tiklab, v) gormonal tuzilmada o‘sayotganni tinim holatga keltiradigan o‘zgarishni yuzaga keltiradi. Populyatsiya darajasida yanada yaxshiroq moslashadiganlarni saqlab qolish bilan amalga oshadi. Zo‘riqtiruvchilarni qisqa muddat davomidagi kuchli ta’sirida chidamlilikni maxsuslashmagan mexanizmi, uzoq muddat ta’sirida maxsus mexanizmlar namoyon bo‘ladi. O‘simliklarning kasalliklardan himoyalanishi O‘simlikning hujayrasida himoyalanish uchun maxsus kimyoviy birikmalarni mavjudligi va to‘qimasidagi morfologiya va anatomiya tuzilishlari kasalliklarga qarshi himoya vositalaridan hisoblanadi. Patogen zamburug‘ sporasi o‘simlikka mitselliy hosil qilib kirganidan keyin patogenlik holat boshlanadi. Buning uchun o‘simlik to‘qimasida zamburug‘ mitselliysini rivojlanishi uchun zarur muhit bo‘lishi taqazo etiladi. O‘simlik tanasining yuzasi kutikula bilan qoplangan hollarda zamburug‘ to‘qma ichiga kiraolmaydi. Yetilib pishgan mevalar, masalan olma, nok usti mum bilan qoplanganligi tufayli ularni zamburug‘ yoki bakteriyalar bilan zararlanishining oldi olinadi. Mevaga mexanik ta’sir bo‘lsa bu holatda zararlanish tez sodir bo‘ladi. Kasallanish poya to‘qimalarining zich joylashib uning mustahkamligi ortsa zamburug‘, bakteriyalarning ta’siriga chidamliligi ortadi. Bu holat poyasi tik o‘sadigan ekinlarda yotib qoladiganlarga nisbatan kasallanish kam ro‘y berishini ko‘rsatadi. Poliz ekinlarining xususan qovun, tarvuz, oshqovoq kabilarning yuzasi qalin qobiq bilan qoplanganligi tufayli ular un shudring zamburug‘lari bilan zararlanmaydi. Tok o‘simligining mevasi- uzumni po‘sti yupqaligi tufayli bu zamburug‘lar bilan zararlanishi ko‘p ro‘y beradi. O‘simliklardagi kutikula qavat zamburug‘lar uchun mexanik to‘siq bo‘libgina qolmay undagi kutin moddasi zamburug‘larning ta’siridan himoyalaydi. O‘simlikni kasalliklardan himoyalanishi ularda hosil bo‘layotgan moddalarning turlariga va miqdoriga ham bog‘liq. O‘simlikning kimyoviy tarkibi turli organik birikmalarga boy bo‘lganda kasalliklarga chidamliligi bunday moddalar ko‘p bo‘lmaganlarga nisbatan kuchli bo‘ladi. O‘simlikning kasalliklarga chidamlilik darajasi tarkibidagi aminokislotalarning tarkibi va ularning miqdorlariga ham bog‘liq. Tarkibida oltingugurt tutgan aminokislotalar tekinxo‘rlarning kirishiga qarshilik qiladi. O‘simlik-hujayrasidagi osmotik bosim yuqori bo‘lganda uning kasalliklarga chidamliligi ortadi. Hujayrada plazmoliz holatni ko‘p vaqt davomida ro‘y berishi uni turli patogen organizmlar bilan kasallanishiga olib keladi. Tanasida turli fiziologik faol birikmalar masalan, turli vitaminlarni ko‘plab miqdorlarda hosil bo‘lishi ham o‘simlikda kasalliklarga chidamliligini ortishiga olib keladi. O‘simlik hujayrasida faol hosil bo‘ladigan alkaloidlar, glikozidlar, efirmoylari, oshlovchi moddalar ham ularda kasalliklarni qo‘zg‘otuvchi zamburug‘larning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Fitonsidlarni hosil qiladigan o‘simliklar yashash uchun kurashda mikroorganizmlarga nisbatan chidamlilikni boshqalaridan kuchliroq namoyon qiladi. O‘simliklardagi bunday xususiyatlar fakultativ saprotroflar va tekinxo‘rlarga qarshi kurashda yaxshi natija beradi. O‘simliklarda ro‘y beradigan moddalarning almashinuv jarayonlarning faollik darajasi chidamli nav o‘simlikda uni kuchaytirsa, chidamsizlarida pasaytiradi. O‘simliklarni kasalliklarga chidamlilik darajasi undagi fermentlarning faolligi bilan bog‘liq. Barcha o‘simliklarni patogen organizmlar bilan kasallanishi kasallik qo‘zg‘otuvchi bilan o‘zaro munosabatlariga bog‘liq. O‘simlik to‘qimasida hosil bo‘ladigan turli organik birikmalar, kasalliklarga beriluvchilarda patogen hosil qilgan moddalarga o‘xshash bo‘ladi. Alohida birikmalar, ayniq oqsillarning ayrim turlari o‘simlikda fitoimmunitetni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. O‘simliklarning turli kasalliklarga chidamliliklarida atrof muhitning omillari muhim ahamiyatga ega. Tamaki (Nicotinia) o‘simligida yaproq mozaikasi bilan kasallanib nekrozni hosil bo‘lishi nasldan naslga o‘tuvchi irsiy belgi hisoblanadi. Tashqi muhitning o‘zgaruvchi omillari o‘simlikning chidamlilik xususiyatlarini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Nicotinia glutinosa o‘simligini 35 0 Sharoratlisharoitda o‘stirilganda uni tamaki mozaikasi bilan kasallanishi kamaygan. Tashqi muhit omillarining ta’siri natijasida kasallik kuchayishi yoki pasayishi mumkin. Buni bizning sharoitimizda bug‘doy yetilib pishish davri yaqinlashayotganda yog‘ingarchilikni ko‘p bo‘lishi chiziqli zang zamburug‘ini ko‘p tarqalishiga, namlik kam bo‘lganda, havo quruq kelganida kasallikni rivojlanmaganligi qayd etilgan. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi ularga qo‘llanilayotgan agrotexnik tadbirlar, oziqlantirish, suv bilan ta’minlash kabi bir qator omillarga ham bog‘liq ravishda ro‘y beradi. Ekinlarni ekish muddatlari ham bunga ta’sir ko‘rsatadi. Kuzgi bug‘doyni barvaqt ekilganda zamburug‘ bilan zararlanishi adabiyot ma’lumotlari bo‘yicha 0,7% ni kechikib ekilganlarida esa kasallanish 17% ni tashkiletgan. O‘simliklarni parvarishlash davrida ularni oziq moddalari bilan ta’minlanish darajasi ham ularni kasalliklarga chidamliligiga katta ta’sir qiladi. Adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, azotli o‘g‘itlardan me’yorida ko‘p miqdorda foydalanish o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini pasaytiradi. Kaliyli o‘g‘itlardan samarali foydalanish g‘alla ekinlarini un shudring, zang kasalligiga, makkajo‘xorini bo‘rtma qorakuyaga chidamliligini oshirgan. Qishga saqlanadigan ildizmevalarni ham kaliyli o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlash ularni chirish kasalligiga chidamliligini oshiradi. Azotli o‘g‘itlar ko‘p qo‘llanilgan hollarda ildizmevalarni ko‘p chirishi ro‘y beradi. Tuproqda mikroelementlarni bo‘lishi ham ijobiy ta’sir qiladi. Ayrim poliz ekinlarini yetilib pishish davri yaqinlashganda maydonlarda begona o‘tlarning ko‘payishi kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Bunday holatni osh piyozni ye tishtirish davrida mirishkor polizchilar piyoz yetilayotgan davrda ular orasidagi begona o‘tlarni yulmaydilar. Atmosfera havosi va tuproqning namlanganlik darajasi o‘simliklarning rivojlanishiga katta ta’sirko‘rsatadigan omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bizning quruq issiq iqlim sharoitida qishloq xo‘jaligi ekinlaridan g‘o‘za, bug‘doy, sholi havoda namlikni ortishi bilan ularning rivojlanishida pasayish yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuproqdagi namlikni kamayishi g‘o‘zada so‘lish (vilt) kasalligini kuchayishiga olib keladi. Makkajo‘xori va fuzarnoz kasallikga chidamlik havo xaroratinini 20S dan past holatlarda pasayib ketadi. Bug‘doyda rivojlanadigan zang kuya zamburug‘I havo harorati birmuncha past kelgan yillari adirning yuqori mintaqasida ko‘proq rivojlanadi. Adirning quyi qismida havoning harorati yuqoriligi tufayli bunday holat kam ro‘y beradi. Kartoshka tuganaklarini kuzgi-qisqa mavsumda omborxonalarda saqlanganda havo haroratining yuqori bo‘lishi tuganakda chirishni qo‘ z g‘otadiganlarni rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Bunga haroratni ko‘tarilishi bilan tuganakda unish-kurtak hosil qilgani uchun unda gidrolizlanish jarayonlarini tezlashuvi xam sabab bo‘ladi. Tuproqdagi namlikni 60-70% miqdordasaqlanishi o‘simlikning kasalliklarga (sovuqqa, issiqa) chidamliligini oshiradi. Shu boisdan mirishkor dehqonlar tuproqdagi namlikni oshirib o‘simlikni kasalliklarga (muhitning boshqa turli omillariga) chidamliligini oshirish maqsadida sug‘orish ishlarini olib boradilar. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshirish maqsadida ekma- qishloq xo‘jaligida ekinlardan yuqori hosil olishni tashkil etish maqsadida seleksiya ishlari olib boriladi. Respublikamizda 400 gayaqin tur o‘simliklarni madaniy sifatida ekiladi. Hozirgi kunda bug‘doyning 3000, kartoshkaning 2000, atirgul va uzumning 5000 ga yaqin navlari yetishtirilgan. O‘simliklarning serhosil navlarini yetishtirishda ularni turli patogen organizmlarga nisbatan chidamliliklarini ham hisobga olingan. Bunda: 1. Ekma o‘simlikda rivojlanadigan tekinxo‘rning faoliyatini cheklash, to‘xtatish. Bunda o‘simlikning patogenga nisbatan chidamlilik xususiyati asos sifatida olinadi. 2. O‘simlikning tekinxo‘rga nisbatan bardoshligi. Tekinxo‘r ma’lum me’yorda rivojlangan taqdirda ham o‘simlikdan nazarda tutilgan miqdordagi hosil olinadi. 3. O‘simlik va tekinxo‘rning rivojlanish davrlarini turli muddatlarda sodir bo‘lishiga erishish. O‘simlik qisqa muddat davomida hosil yetishtirish bilan tekinxo‘rni unda rivojlanishi uchun imkoniyatlari yetarli bo‘lmaydi. G‘o‘za o‘simligida uni so‘lish kasalligini qo‘zg‘atuvchisiga nisbatan bu usulni qo‘llashning samaradorligi namoyon bo‘lmoqda. 4. O‘simlikni muayyan kasallikka chidamliligini ta’minlaydigan genning xususiyatini orttirish. Bu borada respublikamizda katta xajmda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilib laboratoriyadan keng dalalarda sinov ishlari amalga oshirilmoqda. O‘simliklarning kasalliklarga chidamligini bir necha genlar boshqaradi. Kasallik qo‘zg‘otuvchining fiziologiya xususiyatlari ham ahamiyatli. Har bir o‘simlikda kasallikka chidamlilikning ma’lum bir fiziologik yoki biokimyoviy xususiyatlari bo‘ladi. Kasallikning keng tarqalishi muayyan ekologiya sharoitlari bilan infeksiyaning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ladi. Shu tufayli kasallikni keng tarqalishini oldini olish maqsadida seleksiya, urug‘chilik, navlarni rayonlashtirish amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun konvergent, ko‘p liniyali va poligen chidamli navlarni yetishtiriladi. Konvergent navlar bir necha kasalliklarga nisbatan chidamli genlarga ega bo‘ladi. Yangi nav yaratilganidan keyin ma’lum muddatlar o‘tgach o‘simlikni turlicha darajada zararlanayotgani kuzatiladi. Shuning uchun konvergent navlarni ma’lum muddatlar uchun yaratiladi. Ko‘p liniyali navlar o‘simlikning agronomik belgilari bilan o‘xshash bo‘lsa ham kasallanishga nisbatan har xil chidamlilikni namoyon qiladi. Poligen chidamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘simliklar barcha patogenlarga ma’lum darajadagi chidamlilikni namoyon qiladilar. Bu turdagi chidamlilikni dala chidamligi deb nomlanadi. Poligen chidamlilikda patogenni o‘simlikka kirib kelishi, unda tarqalishi kamayadi. Natijada o‘simlikni ma’lum me’yorda rivojlanishiga to‘sqinlik kamayadi. Foydalaniladigan darslik va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati: asosiy adabiyotlar 1. Larcher W. Physiological Plant Ecology: Ecophysiology of Functional Groups, 2003. Pp . 514 p . 2. Усманов И.Ю., Рахманкулова З.Ф., Кулагин Ф.Ю. Экологическая физиология растений. – М.Логос, 2001. - 223 с. 3. Холлиев А.Э., Норбоева У.Т., Ҳ асанова Н.М. Ўсимликларнинг экологик физиологияси. Ўқ ув-услубий қў лланма. Бухоро, 2012. 132 б. 4. Тожибоев Ш. Ўсимликларнинг экологик физиологияси. Ўкув-услубий қўлланма. Услубий қўлланма.Намангон, 2014, 88 б. 5. Xo‘jayev J.X. Osimliklar fiziologiyasi. T. Mehnat, 2004, 223 b. 6.Beknazarov B.O. Osimliklarfiziologiyasi. - Toshkent, Aloqachi. 2009. 530 b. 7. Avutxonov B.S. Osimliklarning noqulay omillarga chidamlilik fiziologiayasi fanidan laboratoriya mashgulotlari (uslubiy qollanma) Samarkand, 2019. 64 b, Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ 1. Кузнецов Вл. В., Дмитриева Г.А. Физиология растений/ Вл. В. Кузнецов. - М.: Высшая школа, 2005. - 736 с. 2. Маракаев О.А. Экологическая физиология растений. Фотосинтез и свет. Текст лекций. Ярославль, 2005 . – 95 с. 3. Чиркова Т .В.Физиологические основы устойчивости растений. - СПб: Изд- во СПб, 2002. – 238 с. 4. Мавришев В.В. Основы экологии. Минск: Высшая школа, 2007. - 447 с 5. Березина Н.А. Экология растений. М.Издательский центр, Академия, 2009. - 400 с. 6. Косулина Л.Г. Физиология устойчивости растений к неблагопритяным факторам среды. Ростов на Дону. Изд-во Ростовского унт-та, 1993. – 240 с. 7. Медведев С.С. Физиология растений/С.С. Медведев.- СПб.: Изд-во С. Петерб. ун-та, 2004. - 336 с. 8.Полевой В.В. Физиология растений/В.В. Полевой - М.: Высшая школа, 1989. - 464 с.

O‘ S IMLIKLARNI PATOGENLARDAN MEXANIK VA KIM Y O VIY Y O‘ LLAR OR Q ALI H IMOY A Q ILIS H Reja: 1.O‘simlikni mexanik tarzda himoyalanishi 2. Infeksiya hujayraning faol reaksiyasini hosil qilishi. 3. Infeksiya nekroz hosil qilgan hujayralar. 4. Fitonsidlar, fenollar, o‘tasezgirlik, fitoaleksinlar 5. O‘ simlikdagi himoyalanish mexanizmi 6. O‘simliklarning kasalliklardan himoyalanishi

Kalit so‘zlar: o‘simlik, mexanik, himoya, infeksiya, hujayra, reaksiya, hosil qilish, nekroz, fitonsidlar, fenollar, o‘tasezgirlik, fitoaleksin, kasallik O‘simlik-xo‘jayin va tekinxo‘rning o‘zaro munosabatlari o‘simlikning yuzasida ro‘y beradi. Shu boisdan uning birinchi himoyalanadigan joyi hisoblanadi. Patogen yoki uning sporalari u zararlaydigan o‘simlikning yuzasida avvalo tura olishi lozim. Bunga qarshi vosita sifatida ko‘pchilik o‘simliklarda epiderma hujayralarining kutikulasi mum bilan qoplanadi. Mum uning yuzasini silliqlashtiradi, suv bilan namlanishini yomonlashtiradi, natijada patogen sporasining unishiga sharoit yetarli hosil bo‘lmaydi. Patogenlar (zamburug‘lar, bakteriyalar, viruslar) bu to‘siqni barg va novdadagi ustitsalar, yoriqlar, jarohatlar orqali o‘tadi. O‘simlikning qoplovchi to‘qimasi patogenlar uchun faqat mexanik tarzdagi to‘siq bo‘libgina qolmay toksik to‘siq hamdir, chunki u turli tuman antibiotik moddalarga ega. Bunday himoyaviy xossalar o‘simlik yuzasini infeksiyasiga xos. Infeksiya hujayraning faol reaksiyasini hosil qilib bunday to‘siqlarning o‘zgarishini hosil qiladi. 1. Zararlanishga himoyalanishning keng tarqalgan javoblari sifatida hujayra devorida ligninlanishi kuchayadi. Ligninlanish tekinxo‘rning hujayraga kirishini juda qiyinlashtiradi, chunki ko‘plab zamburug‘lar ligninni parchalay olmaydi. Zararlangan ilgari lignin bo‘lmagan joylar ham ligninlanadi. Bu jarayon hujayra po‘stining (devori) mexanik jihatidan mustahkamligini oshiradi, tekinxo‘r toksinlarning tarqalishini hamda o‘simlikdan tekinxo‘rga oziq moddalar oqimini cheklaydi, patogen fermentlarini hujayra po‘stining tarkibiga hujumidan asraydi. O‘simlik- ho‘jayindagi lignin zamburug‘ gifasining hujayralarini devorida ham to‘planib uning o‘sishini sekinlashtiradi. Infeksiya nekroz hosil qilgan hujayralar va tirik to‘qima orasi mexanik to‘siq bo‘lib periderma hisoblanadi. Periderma tekinxo‘rning tarqalishiga to‘sqinlik qiladi. Nekrozga tirik hujayralardan moddalarning kelishini qiyinlashtiradi. O‘simlik- ho‘jayinning sog‘lom hujayralarini nekrozlashgan hujayralarning toksik mahsulotlaridan himoyalaydi. 2. Agar kasallikni qo‘zg‘otuvchi (masalan, tokda un-shudring kasalligini) bargni yuzasida apressoriy (oziq so‘radigan hosila) hosil bo‘lsa, uni ostidagi hujayra devori

qalinlashadi. Lignin va kremniy tutgan bo‘rtik hosil bo‘ladi. Uni o‘z vaqtida hosil bo‘lishi tekinxo‘rni hujayraga kirishiga yo‘l qo‘ymaydi. 3. Tekinxo‘rni o‘simlikning o‘tkazuvchi sistemaga kirish uchun mexanik to‘siqlardan biri tila bo‘lib xizmatqiladiumasalang‘o‘zani Verticillum va Fusarium turkumlariga mansub zamburug‘lari bilan zararlanishida hosil bo‘ladi. Kasallanishga chidamli g‘o‘zaning navlarida patogen (zamburug‘) ildiz orqali o‘tkazuvchi to‘qimaga o‘tganida undagi parenxima hujayralaridan tashkil topgan bo‘rtmalarga (tila) to‘g‘ri keladi, ular pektinli yopqich bilan o‘ralgan. To‘xtatilgan zamburug‘ antibiotik modda bilan zararlantiriladi. Fitonsidlar va fenollar, o‘tasezgirlik, fitoaleksinlar O‘simliklardagi infeksiyaga qarshi maxsus bo‘lmagan chidamlilikda XX asrning 20-yillarida rus olimi B. P. Tokin tomonidan kashf etilgan antibiotik modda fitonsidlar muhim ahamiyatga ega. Ularga molekulyar og‘irligi uncha katta bo‘lmagan xilma xil tuzilishli (alifatik birikmalar, xinonlar, fenolli, spirtli, glikozidlar va shu kabilar) birikmalar mikroorganizmlarning faoliyatini to‘xtatadi yoki o‘ldiradi. Jarohatlanganda (masalan, piyoz, sarimsoq to‘g‘ralganda) uchuvchan fitonsidlar o‘simliklarni patogan xali ichkariga kirmasidanoq zararlab himoyalaydi. Uchmaydigan fitonsidlar qoplovchi to‘qimalarda to‘planadib u bilan o‘simlik yuzasini patogen ta’sirida zararlanishdan saqlaydigan himoya xususiyatida ishtirok etadi. Hujayraning ichida ular vakuolada to‘planadi. O‘simlik jarohatlanganda fitonsidlarning miqdori keskin ortadi, bu esa jarohat olgan to‘qimaga patogen kirishning oldi olinadi. O‘simliklardagi antibiotik moddalarga fenollar ham mansub. Zararlanish sodir bo‘lganida hujayradagi polifenol oksidaza fermenti faollashib fenollarni toksikligi kuchli xinonlargacha oksidlaydi. Nekroz hosil bo‘lgan joyda oksidlangan fenollar va xinonlar melanin hosil bo‘lishida ishtirok etadi, u esa halok bo‘lgan hujayralarni qora rangda bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Fenolli birikmalar patogenning ekzofermentlarini faolsizlantiradi va

lignin hosil qilinishi uchun zarur. Tekinxo‘rlik qiladigan mikroorganizmlar o‘zining o‘simlik-xo‘jayiniga oson moslashadi. O‘ta sezuvchanlik . Biotrof tekinxo‘rlarni chidamli nav hujayrasiga kirganida patogen bilan tegishgan joyda hujayralar tezda nobud bo‘ladi . O ‘ simlikning bunday javob reaksiyasiga o ‘ ta sezuvchanlik deyiladi . Kasallikka chidamsiz navlarda to ‘ qimaning hujayralari tirik qoladi va tekinxo ‘ r to ‘ qima bo ‘ ylab tarqaladi . O ‘ simliklarda o ‘ ta sezuvchanlik tekinxo ‘ r bilan o ‘ zaro tegishgandayoq yuzaga keladi . Bunday reaksiyaga ( xususiyat ) aynan chidamli o ‘ simliklar ega . Aynan manashu chidamlilik infeksiyaga ortiqcha chidamlilikka asoslangan . Bir necha hujayralarning o‘limi nekroz hosil bo‘lishiga olib keladi, bu bilan tekinxo‘rni harakati to‘xtaydi. Keyin nekrotlashgan to‘qima peridema bilan to‘silib o‘raladi. Bunday javob reaksiyaning tezligi juda katta: kartoshkada fitoftoroz qo‘zg‘atuvchini barg bilan tegishganidan 30 daqiqa o‘tganidan keyinoq hujayralar nobud bo‘ladi. O‘tasezuvchanlik reaksiyasining asosiy vazifasi tekinxo‘rda sporalar hosil bo‘lishini to‘xtatish, u tirik hujayralar bilan tegishganidagina ro‘y beradi. Fitoaleksinlar. Yuksak o‘simliklar fitopatogen bilan ta’sirlanganda javob reaksiyasi sifatida hosil bo‘ladigan molekulyar og‘irligi kichik antibiotik moddalar bo‘lib ularni 1940 yili K. Myuller va G. Byorger kashf etishgan. Ular o‘simlikda immunitetni himoyalanishni bajaradi. Sog‘lom to‘qimalarda ular bo‘lmaydi. Fitoaleksinlar antibakterial, fungitoksik, antinematod ta’sir xususiyatiga ega. Fitoaleksinlar zararlanish ta’sirida o‘simlikdagi o‘zgargan metabolizmning provard natijadagi mahsuloti. O‘simliklar va patogenlarning xilma-xilligi tufayli ularning o‘zaro ta’sirlari ham, fitoaleksinlarning kimyoviy turlichaligi ham anchagina. Dukkakli o‘simliklarda ular izoflavonoidlar, tamatdoshlarda-seskviterpenoid moddalar, murakkabguldoshlarda- poliatsetilenlar va shu kabilar. Bundan tashqari bitta o‘simlikda infeksiyaga javob sifatida bir necha fitoaleksinlar hosil bo‘ladi. Fitoaleksinlar nobud bo‘layotganlar bilan chegaradosh tirik hujayralarda hosil bo‘ladi, shu boisdan ularda

o‘tasezuvchanlik kuchli. Bu hujayralardan fitoaleksinlar sintezlanishi haqida signal boradi. Keyin ular tekinxo‘r bo‘lgan nekrotlashgan hujayraga o‘tadi. Fitoaleksinlar fitopatogenlarning o‘sishini to‘xtatadi, ularning ekzofermentlari faolligini pasaytiradi. Ular apoplast bo‘ylab tashiladi. Ularning hujayrada hosil bo‘lishini kimyoviy moddalarning ta’sirida amalga oshirish mumkin. Kartoshkaning fitoaleksinlari-rishitin va lyubimin tuganakda hosil bo‘lib natriy ftorid yoki mis sulfat ta’sirida kuchayadi. Fitoaleksinlar o‘simlikda hosil qilinmasa unda kasallanishga moyillik ortadi. Agar o‘simlikda fitoaleksinlarning hosil bo‘lishi biror ta’sir bilan to‘xtatilsa, u doimo kasallanib yurgan, kasallikka va boshqa kasalliklarga ham chalinadi. Bundan kelib chiqadiki, fitoaleksinlar o‘simlik turining va navi immunitetini saqlashda ahamiyatga ega. Maxsuslashgan ko‘plab patogenlar fitoaleksin to‘sig‘ini ham parchalab yoki hosil bo‘lishini to‘xtatib o‘simlikka kiraoladi. O‘simlikdagi chidamlilikni saqlashning yana bir imkoniyati-o‘simlik xo‘jayinda tekinxo‘r uchun hayotiy muhim bo‘lgan birikmalarni hosil qilish. Masalan, fitoftora spora hosil qilish uchun zamburug‘ β-sitosterin moddasini ajrataolmaydi. Zamburug‘ uchun uning manbai o‘simlik-kartoshka hisoblanadi. Fitoftoraga chidamli navlarda kasallik yuqadigan joylarda zamburug‘ rivojlanmasligi uchun β-sitosterin hosil qilinishini to‘xtatiladi. Sitosteringa o‘xshash moddalar seskvi terpenoid tabiatli moddalarning sintezi uchun foydalaniladi. Va nihoyat β-sitosterinni kamchiligi membranani zararlab patogen hujayralarini fitoaleksinlarning ta’siriga sezgir bo‘ladi. Bundan tashqari chidamliligini o‘zgarishi va o‘simlik-xo‘jayinni kasallikni qo‘zg‘atuvchilarga moyilligi tashqi muhitning biotik omillari (yil fasllari, ob-havo sharoiti, o‘g‘itlar, o‘simlikni va uning a’zolarini yoshi) ta’sir qiladi. Bitta kasallik bilan (ko‘p hollarda virusli kasalliklarda) kasallangan o‘simlik ikkinchi infeksiyaga chidamli yoki kasallangan holda boshqasiga chidamsiz bo‘lishi mumkin. Tanish va chidamlilik muammosi . O‘simlik - xo‘jayin va patogen - kasallik qo‘zg ‘ otuvchi orasidagi birinchi va eng muhim bosqich o‘zaro “ tanishish ”

O'xshashlar

O’SIMLIKLARNI KIMYOVIY HIMOYA QILISH USULLARI. UMUMIY QISM. PESTITSIDLARNING TASNIFLANISHI
O‘simliklarni zararkunandalarga immuniteti.
O‘simliklarni yuqumli kasalliklari
Ijtimoiy himoya
O‘SIMLIKLARNI O‘ZARO VA BOSHQA ORGANIZMLAR BILAN MUNOSABATI