logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar

O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar va ularning o’lkada tovar-pul munosabatlarini o’rganishdagi ahamiyati. Reja: Kirish. 1. O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. 2. Kushon podsholari tomonidan zarb qilingan tangalar. 3. Qadimgi Xorazm tangalarini zarb qilinishini yo’lga qo’yilishi 4.Ilk o’rta asr davriga oid tangalar. O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat Yunon aholisi orasidagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar muomalasi yuritishga ulgurmagan edi deb hisoblaydi, tangashunos olim E.V.Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya`ni ikki mustaqil Parfiya va Yunon Baqtriya podshohligi paydo bo’lgan davrda boshlangan deb tahmin qilish, har holda haqiqatda xilof bo’lmasa kerak. Ammo bu podsholikni birinchisida etakchi rolni Janubiy Turkmanistonda yashovchi kuchmanchi parklar qabilasidan chiqqan odamlar uynasa, ikkinchi o’rinda oliy nasab yunonlar turishgan. Yuz yildan sal ziyod, ya`ni miloddan avvalgi III asrdan to II asrning uchinchi choragigacha hukm surgan Yunon-Baqtriya podsholigi tangalarining aksariyati medal'er (medal yoki tanga quyish yokivarb etish san`ati - tangavarbhonasi) san`atining nodir namunasi deb hisoblanadi.Yunon-Baqtriya podsholigining tanga sistemasi standartga asoslangan edi, tangalar asosan kumush va misdan, ba`zan tillodanvarb etilardi. Ular orasida Evkritning 20 staterli (160g) oltin tangalari, ya'ni antik dunyo davrining eng yirik oltin tangalari mavjud. Bunday tangalardan ikkitasi haqida ma`lumot bor. Biri A.Semznovning gapiga qaraganda, Buhoro amiri hazinasida saqlangan, ikkinchisi Parijda saklanadi.Yunon-Baqtriya kumush tangalari, asosan bir andozada bo’lib o’ng tomonida hukmdor podshoning, tersida esa u o’ziga pir qilib olgan ma`budlarning, masalan Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon, Dioskurlarning tasviri tushirilgan edi. Yunon-Baqtriya tangalarida andozaga tushib qolgan tasvirlardan chekinish hollari ham uchrab turadi. Masalan podsho Evkratid davridavarb etilgan tangalar ichida o’ng tomonida podshohning o’z surati hamda "Ulug’ shoh Evkratid" degan yozuvi tersida esa yigit yoki erkak hamda peshonasida tillaqosh taqqan ayolning yon tomonidan olingan surati aks ettirilgan, Suratning tagida "Geliokl va Paodina" dab yozilgan tangalar uchraydi, Aleksandr, Antiol, Dloft va Evtidemlar sharafiga bag’ishlab medal-tangalar bironta ulug’ zot, sharafli sana, qimmatcxilik yoki qaxatcxilik, ochlik yillari munosabati bilanvarb etilgan tangalar ham diqqatga sazovor bo’lgan, Bunday medal-tangalar-dan biri - Evtidem sharafiga Antimax tomonidanvarb etilgan tanga Panjakentda, Diodit va Evkratid sharafiga Agafokl tomonidan chiqarilgan uchta tanga Buhorodan topilgan dafina ichidan chiqqan. Yunon-Baqtriya tangalari tehnikaviy ijrosi jihatidan va hususan, podshohlarning siymosini aks ettirishdagi badiiy ifoda usullari jihatidan eng balad saviyadavarb etilgan Ellada tangalaridan ustun turadi, Qadimgi Gresinda Yunon-Baqtriya tangalari Sitsiliyaning denadrahma hamda tetradrahmasi bi lan bir qatorda antik davr tangavarb etish ishining eng nodir namunasi hisoblanardi. Ularning fikricha: "Tangavarb qilishishi o’z badiiy konunlari va talablariga esa mustaqil san`atdir."Yunon-Baqtriya tangalarining o’lchov birliklari haqida gapirsak, Masalan, Yunon-Baqtriya Evtidem tangasi eramizdan avvalgi 235-200 yillar. misdan tayyorlangan diametri - 19 mm, vazni - 3,5 gramm. Evkratid oboli - eramizdan avvalgi 171-155 yillar Kumush obol - d - 0,9 mm, V - 0,9 g. Tangalarga aks ettirilgan Yunon-Baqtriya tangalariga podsholarning tasviri, bu umumiy tarzda qabul etilgan yagona ideal hukmdorning tasviri bo’lmay balki podshoning o’z chinakam suratidir. Podsholar bir-biridan faqat yuz ko’rinishi bilangina emas, balki musavvirlar ularning har birining ahvoli ruhiyati berishda ajinlardan, ko’z boqishlaridan, lab ifodalaridan unumli foydalaaganlar. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo xalqlarining etnik va siyosiy hayotida ulkan o’zgarishlar sodir bo’ldi, Eron ko’chmancxilari - yani yuechji qabilalari boshqa ko’chmanchi qabilalari tayziki ostida Yunon-Baqtriya podsholigiga karshi hujum boshlagan, Eramizdan avvalgi II asr o’rtalariga kelib, yuechji nomli eron qabila xuni kabilalari tayzikidan qochib O’rta Osiyoning janubiga qochib qoladi. Boshqa yuechji qabilasi Baqtriyaning Amudaryo shimolidagi kismini bosib oladi. So’ngra butun podsholiknivabt etadi. Bir muncha vaqt o’tgandan keyin yuchji ittifoqi qisimga- mulklarga bo’linib ketadi. ularning har birini qabila, oqsoqoli yobg’u boshqarardi. Eamizdan avvalgi I asr boshi yoki o’rtalarida Kushon mulki tobora kuchayib, uning yobg’usi Kujula Kedfiz hamma mulklarni birlashtirib Kobuliston hamda Gondharnivabt etadi va Kushon davlatini tashkil qiladi, Kushon davlati o’z ahmiyatiga ko’ra, Han imperiyasi,Parfiya podsholigi va Rim saltanatiga teng qadimgi dunyoning engvabardast davlatlaridan edi. Bu davlat eramizdan avvalgi I asr o’rtalaridan to eramizning III asr o’rtalariga qadar ya`ni 200 yilcha yashadi, ammo ayni ravnaq topgan payti buyuk Kushon podshoxi Kanishga davriga to’g’ri keladi. Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi yarmida, ya`ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukmronlik qilgan edi. Kushonda tangavarb qilinishi ba`zi bir tadkikotlar ismini " Geray " boshqalariga esa " Sanab " deb o’qishgan hukmdorning tantalaridan boshlanadi . Bu tangalar ikki xil bulib biri tetradrahma, ikkinchisi obol (chaqa) edi. Tetradrahmaning o’ng tomonida sochlari hafsala bilan taralgan,. peshonasiga tasma bog’lagan, yuzlarida g’ayrat shijoat barq urib turgan erkak kishining beligacha tushgan surati berilgan. Tanganing ters tomoni kishi diqqatini o’ziga tortadi. O’rtada ot mingan shoh, uning orqasida, gulchambar takkan Nina (Zafar) ma`budasi parvoz qilayapti. Shu yerning o’zida " Kushon hukmdori Geray Sanabniki " degan turt so’zdan iborat grek yozuvi bor. Bu sirli tangalarni o’rgana boshlanganligiga ham yuz yildan oshdi: so’nggi ikki o’n yillik mobaynida tangashunoslik ilmi qo’lga kiritgan yangi ma'lumotlar hamda Xolchayonda topilgan " Geray " galar- ning haykallari Kushon hokimi hukmronlik qilgan davrda oid kashfiyotlar kilishga imkoniyat berdi. Eronshunos olim V, P. Limishning tahminiga qaraganda " Geray " so’zi ism emas, sifat (epitet) bo’lib, turk tilida dongdor (qahramon) zot", " Sanab " so’zi esa Sanabar so’zining qisqartirilgan shakli bo’lib, balagardon," yovqir " manosini anglatadi, Ammo bu tangalarga oid ko’p narsalar hali noaniqligicha qolgan. Kushon mis tangalari bundan ham hayratomuz va sirliroqdir. Ularda hukmdorning ismi yuq, faqat mansabi va laqabini anglatuvchi " SHohlar shohi (shahanshoh) Buyuk holoskor" degan grek yozuvigina mavjud. Ilmda "Noma`lum shoh" yoki " Soter Megasning" tangalari nom olgan bu chakalar O’zbekiston va Tojikiston janubida olib borilgan arheologik qazishmalarda juda ko’plab uchraydi. Bu tangalar qaysi Kushon shohi tomonidanvarb qilinganligini ,aniqlash uchun hozirgacha ko’p mushohadalar davom etmoqda. M. E. Masson va bizning fikrimizcha, ularni Kujula Kadfizvamonidavarb etishgan, boshqa tadqiqotcxilar fikricha oa tangalarni Kadfiz Vima chiqargan. " Soter megas " tangalarining o’ng tomonida qo’lida kalta va engil nayza - drotik ushlagan ideal shoh siymosi emas, balki ma`bud Mitra deb tahmin qilishadi. Tan-ganing ters tomoni o’rtasida, uzatilgai qo’lida jang boltasi tobar -vagnul tutgan otliq shoh tasviri o’yilgan. Kushon shohi Kadfiz ikkivamonida pul islohati o’tkazilib, yangi tanga sistemasi asosiy stateri 8,03 g. keladigan turli - tuman sifatdagi tillalardanvarb otishga asoslangan bo’lib ikki xil tanga joriy, etilgandi : biri 18, 07 g. ikkinchisi esa 2, 01 g. Shuning bilan bir qatorda diametri 23 - 25 mm, vazni 16 -17 g. keladigan mis tangalar ham muomilaga chiqarilgan. Tangalarning o’ng tomonida beriladigan suratlarning doimiy turi ham ishlab chiqildi. Bu suratda yuzi yon tomonidan aks ettirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha qandaydir diniy ibodat ado etmoqda. Bu tipdagi nohin -shoh tasviri boshqa barcha Kushon podsholigining shohlari shu jumladan, Kanishka, Rasudeva, Kanishka III tangalarida (Xavishka tangalari bundan mustasni) mavjud. Kushon tangalarining ters tomonida berilgan homiy ma`budasi tasviri ayniqsa maroqlidir. Kadfiz II va Vasudeva tangalarida homiy mabudasi sifatida buqa nanda yonida turgan Hind ma’budasi Shiva namoyon bo’ladi. Kanishka va Huvishka tangalarida ma`budalar ahli ham: (pateon - ma`bud ) Avesto diniga mansub Otash, Vad, Mehr, Moh, Ordagi, Farr sanamlar Nana va Ardohi greklarning Gilion, Xindlarning Buddasi, Misrliklarning Soranisi. Tangalarda berilgan ma`budalar nushasi ehromlardagi monemental haykallardan olingan bo’lsa kerak, Baqtriya yo yozma obidalari kashf etilishiga qadar olimlar Kushon tanlalarini o’rganib, mazkur podsholikda joriy etilgan muhim bir islohot haqida ma'lumot olshga muyassar bo’lishgan. Shoh Kanishka tangalarida oldingi Grek yozuvlarining o’rniga baqtriya tilidagi yozuvlar paydo bo’ladi, baqtriya tili sharqiy - eron tillar majmuasiga kiradi, Baqtriya yozuvi aso-sidagi yigirma turt harfga yana bir sirg’aluvchi " san " harfi qo’yilgan holda Grek tilini olishgan. Eramizning III-IV asrlari O’rta Osiyo tarixida ijtimoiy siyosiy sohalarida keskin o’zgarishlar davri bo’ladi, Qadimgi dunyoning so’ngi eng ulkan vavabardast davlatlari Kushon va Partiya inqirozga yuz tutdi, ularning sobiq yerlari yangi qudratli Sosoniylar davlatiga qo’sxilib ketdi. Endi bu yerlarda Sosoniy shohlari tomonidan tayinlangan noiblar - Kushonshohlar hukmronlik qila boshladilar.Sosoniy Kushonshohlarning tangalari ikki turkumga bo’linadi Sosoniy - Kushon va Kushon - Sosoniylar tangalariga bo’linadi. Birinchi turkumga oid tangalarning o’ng tomonida hukmdor Kushonshohning yon tomonida kukragi bilan olingan surativarb etilgan, ters tomonida esa muqaddas Mehrob yonidavardushtiy dinining bosh ma'budasi Ahuramazda yangi shohga hukmdorlik belgilarini topshirayotgan manzara yoki peshtoqlar ostidagi taxtga o’tirgan shoh tasvirlangan. Ikkinchi turkumga mansab tangalari Kushon shohi Vasudeva tangalari andozasi bilanvarb etilardi. Eramizdan avvalgi dastlabki asrlardan boshlab to eramizning birinchi asrlarigavarb etilgan Sug’d tangalari bu jihatdan diqqatga sazovordir. Bu davrning behisob, turli - tuman Sug’d tangalarini bir necha turkumga bulish munkin. 1. Antioh I. Selevkiylar tangalariga taqlidanvarb etilgan ters tomonida otning boshi tasviri tushirilgan kumush hamda mis tangalar. Milloddan avvalgi II-I asrlar hamda eramizning I asri. 2. Selevkiylar yoki Aleksandr drahmasiga borib taqaluvchi, Gerakl va Zevs tasviri tushirilgan ammo sug’d yozuvi bor kumush tanga. 3. Chopib ketayotgan ot va tik turgan tangri tasviri tushirilgan (ikki alohida - alohida tur) Girkod kumush tangasi. 4. Tirandoz tasviri hamda sug’d yozuvlari (legenda) tushiril gan kumush tangalar. 5. Grek tilidagi yozuvlari xiralashgan, pala - partish sug’d yozuvlari bor. Evtidem tetradraxmalariga taqlidanvarb etilgan tangalar. Sug’d tangalarining aksariyat qismi tug’ri shakldagi, yuzi o’ymali, vazni va diametri o’rtamiyona kumush tugaraklari (Ev tidem tangalariga taqlidanvarb etilgan tangalar bundan mustasno) dan iborat. Bularning orasida skifat, ya`ni bir tomoni kavariq, ikkinchi tomoni botiq, tirandoz tasvirli tangalar alohida o’rinda turadi. Hozirgi paytgacha mis sug’d tangalari dafinalari kamdan kam uchraydi, sug’d tanga sistemasi monometalli ya`ni bir turdagi ma`dan kumrshing ishlatilishiga asoslangan bo’lishi mumkin. Sug’d tangalarining ungida hukmdorning yon tomonidan berilgan surati ters tomonida esa tirandoz, nayza ushlab turgan ma`bud, chopib ketayotgan ot yoki shohli ot boshining surati berilgan. Girkod turdagi sug’d tangalari miloddan avvalgi II eramizning I asrida Sug’d davlatinivabt etgan kuchmanchi kabilalar hukmdorlari tomonidanvarb qilingan bo’lsa kerak. Bu turdagi ilkvarb etilgan tangalarda faqat grek tilida imzo, yozuvlar, keyin yunon-sug’d tilidagi mushtarak yozuvlar va nihoyat birgina sug’d yozuvlari mavjud edi. Qadimgi zamon tangalarida tanga zarb qilish tehnikasi inkirozga yuz tutgani tasodifiy voqea emas. Bu voqea O’rta Osiyo madaniyatining bir qator sohalarida tanglik boshlangan vaqtda tug’ri keladi. Ba`zi bir tadkikotcxilar buni qadimgi ijtimoyi inforrmasiyaning umumily tanglikka yuz tutganining ifodasi deb hisoblaydi. Shuning bilan bir qatorda eramizning III-IV asri O’rta Osiyoga tangavarb qilish ishining tarixida, pul muomalasi joriy etilgan hududlar toborra kengayib, tangavarb qilishning yangi markazlari paydo bo’lganligi ham qayd qilinadi. Mahalliy mis tangalar birinchi bo’lib Kesh (Hozirgi Qarshi va Shahrisabz), Choch (Toshkent oblasti) va Buhoroda paydo bo’ladi. Tasviriy jihatdan Kesh tangalari alohida diqqatga sazovordir. Tangalar-ning o’ng tomonida hokimning kuksigacha tushgan rasmi bor. Uning sochlari galati tarzda taralgan: bosh uchidagi tamg’a bilan turmaklangan soch sim - sim pastga silliqlangan. Tanganing ters tomonida esa orqa oyoqlarida turib odam bilan olishayotggan sher tasviri berilgan. Bunday syujet O’rta Osiyodavarb etilgan boshqa tangalarda uchramaydi, ammo u eramizdan oldingi IV asrda Kiliniya kumush tangalari hamda Ahamoniylar davridan boshlab Eronning bir qator san`at obidalariga qayd etilgan. Eramizdan oldingi II asrda Xorazmda ham tangavarb qilina boshlanadi. Dastlabki Xorazm tangalari Evkratid tetradrahmalariga taqlidanvarb etilgan yirik kumush tangalar bo’lib asil nushalardan farqli o’laroq, yozuvlari hiralashgan, ters tomonida uziga hos belgi tamga borligi bilan ajralib turadi. Keyinchalik o’ng tomonida Evkratid tasviri mahalliy hukmdor surati bilan o’zgartiriladi va hiralashgan Grek yozuvlari bilan bir qatorda podshoning ismi va unvoni haqida ma`lumot beruvchi Xorazm tiladagi yozuvlar, tanganing ters tomonida esa suvoriyning tasviri paydo bo’ladi. Ba’zi bir tadqiqotcxilar Beruniy ma`lumotiga asoslanib tangaga tasvirlangan siymo xorazmshohlar sulolasining asoschisi suvoriy tangri Siyovush desa, boshkqlar bu tasvirda podsho - tangri berilgan, deydilar, So’ng suvoriy – tangri tasviri tamg’a bilan bir qatorda etti asr mobaynida ya`ni Xorazm tangasivarb qilinishi tugagunga qadar bu joydarda tarqalgan barcha tangalardavarb etilib kelingan. Faqat tasvirning shakl - shamoyili o’zgarib turgan holos. O’rta Osiyo tangashunosligada uchragan bu ajoyib voqea bir suloladan kelib chiqqan Xorazmshohlarning izdoshligi, qadimiy ananalarga sodiqligidan dalolat berib turadi. Bu Xorazm podsholari Bravik hamda Siyovush Fanlarining kumush tangalaridir. Ular bundan oldinroqvarb etilgan tangalardan shakl jihati bilan qalinligi bilan, shoh tasviri va yozuvlarining mazmuni bir munchavamonaviyvarb qilininsh usuli bilan ajralib turadi. Suvushfan tangalarining o’ng tomonida chetga qarab turgan, peshonasida yarim oy, o’ziga yarashiqli toj kiygan, soqoli olingan o’ta tasirchan tasviri berilgan. Shohning buynida ikki qator marjon boshi uzra tillaqosh tasmalari xilpirab turibdi. Tangada shoh Siyovush nomi zikr etilgan sug’d yozuvi bo’lib, uning tarjimasi: " Siyovushdek dogndor demakdir, Tanganing ters tomonida Xorazm suzoriylarining an`anaviy tasviri hamda "Siyovush podsho hazratlari" degan Xorazm tangavarb qilish uslubiga hos yozuv bor. Xorazmshohlar tomonidan chiqarilgan sunngi tangalarda arab yozuvlari paydo bo’lib, bu o’z o’rnida Xorazmda arab halifalarining ta`siri kuchayganligi, so‘nggi Xorazmshohlardan biri Islom diniga kirganligidan darak beradi. Xorazmda shoh va suvoriy tasviri tushirilgan an`anaviy tangalarningvarb etilishi asrimizning VII asr o’rtalarida tugallangan bo’lsa kerak. Eramizning V- VII asrlari ilk o’rta asr davri O’rta Osiyo tarihida keskin o’zgarishlar ro’y berdi: feodal tuzum mustaxkamlanib, tobora rivojlanib bordi, unga katta bo’lmagan davlt tashkil topdi, bu davlatlar o’z navbatida behisob mayda, ko’cha mustaqil hokimlardan iborat edi. Bu davrga kelib, O’rta Osiyaning turli joylariga kelib Sharqning qudratli davlatlar eftalitlar, (eramizning V asri ikkinchi yarmidan, VI asrning birinchi yarmigacha) Sosoniylar, (eramizning birinchi asri, va VII asrning o’rtalarigacha) turk hoqonligi, (eramizning VI asri ikkinchi yarmidan VIII asr o’rtalarigacha) ta`sirida benihoyat VII asrning birinchi yarmi ohirlaridan boshlab O’rta Osiyo uzil - kesil arab halifaligi (avvali Umaviylar keyin Abbosiylar) tarkibkga kiradi. Ilk O’rta asr davrida O’rta Osiyo xalqlari hayotida talay o’zgarishlar yuz berdi: bu o’zgarishlarning boshlanishi kuchmanchi eroniy hamda xionit, kidarit, eftalit kabi tog’li qabilalar bostirib kirishi, asrning ikkinchi yarmidan boshlab turk qabilalarining kelishi natijasida O’rta Osiyoning bir qtor viloyatlari turklashish bilan belgilaniladi. Moddiy va badiiy madaniyat sohalarida ham ulkan o’zgarishlar yuz bera boshladi. Turgan gapki, tangavarb kilish ishi bu o’zgarishlardan chetga qolgan chekonlar (shtampel) tanga chaqa, metal va shu kabilarnivarb qiladigan shtamp, qoliplar paydo bo’la boshlagan.Tangalarni nisbatan yirik o’lkalarning (Sug’d, Xorazim) hukmdorlari, kichik ulus hukmdorlari (Panjikent) hatto shaxarlar (masalan, Buxoro vohasidagi Noykend)varb qilishardi. Siyosiy va an`anaviy aloqalar ta`sirida aksariyat O’rta Osiyo mulki amloklari qudratli qo’shni davlatlarning tangalaridan nusxa olib tangavarb qilar edilar. Masa lan, sug’d ixmidlari va bazi bir turk hukmdorlari Xitoy tangalariga o’xshatib dumaloq , o’rtasida to’rt burchak teshigi bor tangalar, Buhoroda esa Sosoniy sulolasida Barahran V tangalariga taqlidan tangalarvarb etishadi. O’zbekistonning janubiy viloyatlarida (Chaganiyon va Termizda) boshqa Sosoniy shohlari: Peruz (Feruz 439 – 434) hamda Husrav (Anushervon 531 – 579) tangalariga taqlidanvarb qilar edilar. Sug’d, Choch, CHagoniyonning ba'zi hukmdorlari o’z tangalarining ikonografiyasiga asoslab Vizantiya tangalarini olishgan. Choch va Chogoniyon tangalarining o’ngida shoh va Malikaning kukragigacha tushirilgan tasviri bor. Oldinlari bunday davir O’rta Osiyo tangavarbligida bo’lmagan; ammo ko’pincha Vizantiya tangalarida xususan imperator Yustinlan II (565 – 578) tangalarida (ularda imperator va malika Safiya tasviri bor) uchraydi. Faqat Xorazm qadimgi an’analarga sodiq qoldi. Eramizning I asrida kalitga tushgan ikonografik: sxema: tanganing o’ngida hukmdor, tersida ot mingan shoh tasviri ilk o’rta asr davrida ham o’zgarmay qoldi. Balki bu Xorazmning siyosiy va iqtisodiy turg’unligi va mutaassibligiga bog’liqdir. Ilk o’rta asr davrida O’rta Osiyoning turli joylarida tangavarblash kumush va misga asoslangan edi, tillodan tangavarb qilinmas edi. Sug’d, Choch, Istravshan, yettisoyda faqat mis chaqalarvarb ettilardi. Kumush tangalarga bo’lgan ehtiyoj esa sosoniylarning kumush tangalari bilan qondirilgan bo’lsa kerak. Xorazm, Buhoro, Chagoniyonda mis tangalar bilan bir qatorda kumush tangalar hamvarb kilingan. O’rta Osiyoga Vizantiya oltin solidlari ham ollb kelingan, ammo ular real pul muomalasida bo’lganmi, yo’qmi bu bizga qorong’u. Ammo mazkur tangalar zeb - ziynat sifatida ishlatilgan indifikatsiyalar (Ya'ni o’ngi va tersida bir xil o’yma tasvirli tangalar) yaratilishiga olib keladi. Vizantiya tangalaridan yasalgan indikatsiyalarni, hatto bu tangalarning o’zini ham O’rta Osiyoning qadimgi qishloqlari go’ristonlarida topish mumkin. Ilk o’rta asr davrida antik davrga nisbatan tanganing ung va terslari anchagina uz gardi. Tasvirlar bo’rtma emas, siyqaroq rasmlar esa oddiy chizila boshlandi. Yozuvlar va nasabni bildiruvchi tamg’asi bor, ammo hukmdor yoki mabudaning tasvirisiz, shuningdek hech bir yozuvsiz tangalar yuzaga keldi. Bunday hol ilgari sira uchramagandi.O’rta osiyoning bir qator viloyatlari tangalarini ikonografiya nuqtai nazaridan qisqacha tavsiflab utaylik. Choch - Bu viloyatning turli joylaridavarb etilgan tangalar g’oyat xilma-xildir. Kupincha tangalarning o’ngida shik boquvchi yoxud yuzini chetga burib turgan hukmdor yoki shoh va mamlakatning siymolarini ko’rish mumkin. Aksariyat hollarda bu tas virlar aniq bir shahsning portret belgilaridan holi bo’ladi va umumiylashgan, ba`zan hatto sxematik obraz tarzda ifodalanadi. Tangalarda yirtqich hayvon, yaydoq va tuya tasvirlari ham tez - tez uchrab turadi. Bizning tahminimizcha, bu jonivorlar hukmdor urug’ning homey totemlari bo’lsa kerak. Tangalarining tersi bir xil- o’rtada tamg’a, uning gir atrofida hukmdorning ismi, unvoni hamda mulk noma sug’d yozuvida berilgan. Sugd- Ilk Sugd tangalarining o’ngida silliq sochli ma`budaning tasviri bo’lsada, VII asrning yarmidan sug’d hokimlari - ixmidlar hamda ularga tobe amlokdor to’rt burchak teshikli hech bir tasvirsiz siyka tangalarvarb qila boshlashadi. Tanganing o’ngida nursiz berilgan sug’d yozuvi hukmdorning ismi va unvonini bildiradi. Tanganing tersidan esa har bir hukmdorning o’z sulolasiga hos belgi berilgan. Bunday tangalar ulardagi ismi va unvonlar o’zgartirilib, Yttisoyda turgana nomli turk qabilasi, Buhoro voxasida savdogarlar shaxri bo’lmish Paykent, Shimoliy Tuxariston va Chochdavarb etilardi. Eng so’nggi Sug’d yozuvlari bilan bir qatorda qisqacha arab yozuvlari ham paydo bo’la boshlaydi. Istravshan, Kadimda hozirgi Tajikistonning Leninobod viloyati hamda O’z-bekistonning Jizzax viloyat hududlarida joylashgan bu kichik o’lka hokimlari Eramizning VII asr ikkinchi yarmida va VIII asrning birinchi yarmida o’z mis chaqalarinivarb qilishardi. Bu tangalarning o’ngida Sosoniylar tangalariga taqlidan boshiga qanotli chambar kiygan hokimning tasviri berilgan. Hokim Satagari tangalarida buning o’rniga butparastlarning donishmandlar ramzi bo’lmish fil tasviri berilgan. Buhoro IV-V asrda varb etilgan Buxoro mis tangalarining o’ngiga toj kiygan hokim boshining nuktalar bilan o’ralgan tasviri, tersida esa Sosoniylarning tangalariga hos otashparastlar mehrobi yoki tamg’a berilgan. Oromiy tilidagi yozuv hukmdorning ismi va unvonini ifodalaydilar masalan Asvor shoxining tangasi,(rasm.) Bundan tashkari, eramizning VI-VII asrlarida hokimiyat boshida turgan Chagoniyon hokimlarining butun bir sulolasi aniqlandi. Chagoniyon viloyatida o’ngida hokim va malika tasviri tushirilgan yupqa mis tangalar hamvarb etilardi Ular Choch va Sug’d tangalariga uhshab ketardiyu ammo tyasvirlarning o’ziga hos hususiyatlari bilan ajralib turardi. Maskur tanga boshqalaridan Baktriya tilidagi kursovli suzlari borligi bilan ajralib turardi, yozuvning ma`nosi hali hamon aniklanmagan. Tahminan shu davrning o’zida Chagoniyonga ko’shni bulmish termiz shohlarining chog’roq saltanatida ’aroyib shaklli tangalar zarb yotila boshlanadi. Ularning ba`zi birlari o’ta snifat shaklida bo’lib, boshqalari yassiroq, o’ngida qanotli chambar kiygan hukmdor siymosi, tersida tamg’a tasvirli, yozuvlari yo’q tangalar edi. Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, O’rta Osiyoning garbiy - janubida joylashgan Marg’iyona va Shimoliy Hurosonda bu davrda hali tangalar zarb yotilmasdi. Marg’iyonaning bosh shahri Marvda (Hozirgi Bayram-ali atrofida) Sosoniylar tangalariga taqlidan zarb etilgan tangalar chiqarishardi. Markaziy Osiyoda tanga pullar muomalasi yo'lga qo'yilgan ilk hudud Fan 6 Yanvar 20212453 Kishilik tarixida ko'p asrlar davomida iqtisodiy munosabatlar vositasi rolini bajargan tanga pulning o'rni bo'lakcha. Miloddan oldingi ming yillik boshlarida ilk bor O'rta er dengizi qirg'oqlarida yaratilgan tanga yasash texnikasi Eron, Hindiston, Xitoyda, keyinchalik Markaziy Osiyoda ham tarqaldi. Qadimgi Turon — Turkiston, shu jumladan, bugungi O zbekiston davlatchiligiʻ tarixini yoritishda tanga pullarning o ziga xos o rni bor. Ko plab arxeologik ʻ ʻ ʻ topilmalarning guvohlik berishicha, O zbekiston — Markaziy Osiyo tarixida ʻ nafaqat ilk shaharsozlik madaniyati va davlatchilik an analari vujudga kelgan ʼ hududlardan biri‚ balki mintaqadagi miloddan avvalgi ming yillikning IV-III asrlarida dastlabki mahalliy tanga pullar zarb qilina boshlangan mintaqadir. Tovar ayirboshlashning eng qulay vositasi bo lmish tanga zarb qilish an anasi ʻ ʼ Turonda ikki ming yillik o tmishga ega. ʻ Turli qimmatbaho metallar — mis, kumush va oltindan tanga yasash ishlari ilk bor miloddan avvalgi III-II asrlarda Baqtriyada, keyinchalik Kushonlar saltanati (mil. I-III asrlar) davrida, milod boshlaridan So g d va Xorazmda, IIIIV asrlarda ʻ ʻ esa Choch vohasida yo lga qo yiladi. Ilk o rta asrlarda birin-ketin Farg ona, ʻ ʻ ʻ ʻ Ustrushona, O tror va Yettisuvdagi sulolalar o z tangalarini chiqaraʻ ʻ boshlaydilar. Bu davr tangalarining aksariyati so g diy yozuvda, boshqalari ʻ ʻ qadimgi xorazm, boxtar, pahlaviy (o rta fors) va qadimgi turk-run yozuvidadir. ʻ Tangalarni tarixiy manba sifatida o rganishning ahamiyati shundaki, ʻ birinchidan, turonlik hukmdorlar ismi va unvonlarining xitoy, yunon, arabfors va boshqa tillardagi yozma manbalarda uchrab, ushbu tillarga moslashtirib yuborilgan va asli qanday bo lgani tushunarsiz bo lib qolgan mahalliy shaklini ʻ ʻ tanga yozuvlariga tayanib tiklash imkoniyati bo lsa, ikkinchidan, tangalardagi ʻ yozuv, tasvir va turli belgilar orqali o sha davr madaniyati bo yicha muayyan ʻ ʻ tasavvur hosil qilish mumkin. Ilk o rta asrlarda mintaqa xalqlari davlatchiligida yuz bergan tub o zgarishlar pul ʻ ʻ munosabatlarida ham o z aksini topgan bo lib, bu davrda kuchli saltanatlarga ʻ ʻ asos solgan eftaliylar (420-565), Turk hoqonligi (552-744) bilan bir vaqtda Choch, O tror, Farg ona, Ustrushona, So g d, Buxoro, To xoriston, Xorazm, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Marv singari vohalar hukmdorlari ham o z tangalarini zarb qilgan. Asosan mis, ʻ qisman kumushdan yasalgan tangalarda ko pincha ularning aynan qaysi ʻ hokimlikka tegishli ekanini bildiruvchi joy nomi, boshqaruvchisining ismi va unvoni bilan birga hokimiyat va davlatchilik an analarini aks ettiruvchi belgilar ʼ — tamg a, o q-yoy, ilohiy timsollar, taxt tasvirlari bor. ʻ ʻ Turon tangalari bo yicha XX-XXI asr boshlarigacha amalga oshirilgan ʻ izlanishlarda anchagina ilmiy yutuqlar qo lga kiritilgan. Shu bilan birga, ko plab ʻ ʻ tanga yozuvlari o nlab yillar davomida o qilmasdan qolgani yoki ularning qaysi ʻ ʻ hukmdorlikka tegishliligi masalasi yechilmasdan kelganini ham aytib o tish ʻ kerak. Shuningdek, ayrim tangalar bo yicha noto g ri talqinlar bildirilib, ʻ ʻ ʻ mamlakatimiz tarixining ayrim davrlariga nisbatan asossiz tushunchalar kelib chiqqanini ham e tibordan qochirib bo lmaydi. ʼ ʻ Ilk o rta asrlar tangalarining tarixiy manba sifatida o rganilishi davomida ʻ ʻ ko plab yutuqlar qo lga kiritilganiga qaramay, bir qator muammolar ham bor. ʻ ʻ Ayrim tadqiqotlarni istisno qilsak, bu soha dunyo, xususan, G arb ʻ tarixshunosligida o z o rnini yetarlicha topgani yo q. Mintaqamizning islomdanʻ ʻ ʻ oldingi tarixi bo yicha Buyuk Britaniya, AQSH, Germaniya va Fransiyada ʻ o nlab yirik mutaxassislar yetishib chiqqaniga qaramay, ularning ishlarida ʻ tangashunoslik bo yicha ilmiy yangiliklar o z ifodasini deyarli topmagan. ʻ ʻ Holbuki, Turonning janubiy hududlari va unga tutash tarixiy o lkalar — ʻ Shimoliy Afg oniston, Xuroson va Shimoliy Hindistonda ilk o rta asrlarda zarb ʻ ʻ qilingan boxtariy, pahlaviy (o rta fors) va qadimgi hindcha yozuvli xioniy (xun), ʻ eftaliy va ashinaliylar sulolasiga tegishli yuzlab tangalar topilgan. XX asr ilk choragida ularni o rganishga keng ko lamda kirishilishi natijasida yuzlab ʻ ʻ maqola va o nlab asarlar yozilgan. ʻ Biroq mintaqaning so g diy, xorazmiy va qadimgi turk-run yozuvli tangalari ʻ ʻ o rganilishi borasida bunday deyish qiyin. To g ri, mustaqillikdan oldin bunday ʻ ʻ ʻ tangalarni to g ridan-to g ri o rganish imkoniyati bo lmagan, shu bois ham ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ dunyo tangashunoslari bu masalada e tiborni janubiy hududlarga qaratgan ʼ bo lishlari mumkin. Ammo bugungi kunga kelib ahvol o zgardi, chet ellik ʻ ʻ tadqiqotchilarning yurtimizga kelib, ilmiy adabiyotlar va muzeylardagi tangalar bilan to g ridan-to g ri tanishish barobarida arxeologiya qazishmalarida ʻ ʻ ʻ ʻ qatnashishlari uchun yo l ochildi. Mustaqillik yillarida o zbek tangashunosligi ʻ ʻ o zining yangi bosqichiga qadam qo ydi. ʻ ʻ Xususan, mazkur mavzuda 1990-yillardan bugungi kungacha yuzlab maqola va asarlar chop etilishi bunga dalil bo la oladi. “Numizmatika Sentralnoy Azii” ʻ jurnali nashr qilinib kelinayotgani ham diqqatga sazovor. Shuningdek, O zbekiston Milliy banki to plamida saqlanayotgan tangalar fihristi 4 jildda ʻ ʻ o zbek, rus va ingliz tillarida nashr qilindi. Yaqin yillargacha aksariyat ʻ tadqiqotlarda VIVIII asrlarga taalluqli tangalarning bir bo lagini “Qadimgi turk ʻ tangalari” guruhi tashkil qilishiga urg u berilsa-da, ularning qaysi hukmdor yoki ʻ sulolalarga tegishliligi masalasi hal qilinmagan. Hatto “hoqonlik tanga zarb qildirganmi yoki yo qmi” mazmunidagi fikr deyarli o rtaga tashlanmagan. ʻ ʻ Ko pchilik tadqiqotchilarda ilk turkiy tangalar Turgash hoqonligi tomonidanʻ chiqarilgan, degan qarash shakllangan. Qariyb yigirma yillik izlanishlar natijasida Turk hoqonligining mamlakatimiz va jahon tangashunosligi xabardor bo lmagan bir necha o nlab turdagi tangalari ʻ ʻ aniqlanib, ilmiy muomalaga kiritildi. Bugungi kunda asosan Toshkent, Farg ona, ʻ Surxondaryo viloyatlaridagi islomdan oldingi davrlarga tegishli shaharlar qoldiqlaridan topilayotgan yuzlab tangalar sinchiklab o rganilganda, ularning ʻ hoqon, xotun, jabg u, jabg u hoqon, tegin, tutuq, tarxon kabi o nlab turkiy ʻ ʻ ʻ unvonlar bilan zarb etilgani aniqlandi. Ushbu tangalarning sezilarli qismi to g ridan-to g ri hoqonlik, bir qismi esa hoqonlik bilan aloqador sulolalar ʻ ʻ ʻ ʻ tomonidan zarb etilgan. Jumladan, VI–VIII asrlarda Choch (Toshkent) vohasida zarb etilgan mis tangalarning kattagina qismi g arbiy ashinaliy hoqonlarga tegishli bo lib, old ʻ ʻ tomonida qadimgi turklarga xos qiyofadagi hukmdor tasviri va teskari tomonida so g diy yozuvda jabg u, jabg u hoqon kabi unvon va vasflar, hukmdorlarning ʻ ʻ ʻ ʻ Tardu hoqon, Yelbi Ishbara jabg u hoqon, Ilohiy Tun jabg u hoqon singari ʻ ʻ ismlari va hoqonlikning etnosiyosiy nomi sifatida Turk hoqon iborasi uchrashi ularning aynan hoqonlikka tegishli tangalar bo lganidan darak beradi. Shu ʻ o rinda aytib o tish kerak, Turk xoqon unvoni bilan zarb etilgan tangalar o ziga ʻ ʻ ʻ xos jihatlari bilan boshqalaridan birmuncha ajralib turadi. Birinchidan, ular Chochning ko pincha 2 sm. o lchamli bo lgan boshqa ʻ ʻ ʻ tangalaridan yirik ekani (4 sm.) hukmdor tasvirining ustomonlik bilan chizilgani, salmog i ham ancha og irligi (4 gr.) bilan diqqatni tortadi. Ikkinchi ʻ ʻ tomondan, barcha turkiy ellarni birlashtiruvchi nom bo lgan turk etnonimi — ʻ elat nomi yozma yodgorliklar orasida ilk bor tangalarda uchraydi. Bungacha ushbu atama aynan shu ko rinishda milodiy VIII asrning ilk o n yilliklariga ʻ ʻ tegishli O rxun-Enasoy bitiktoshlari va VII asr o rtalarida yaratilgan xitoy ʻ ʻ yilnomalarida uchrab, uning ko plab tillardagi yozma manbalarda keng o rin ola ʻ ʻ boshlashi o rta asrlarga to g ri kelar edi. Demak, aytib o tilgan Choch ʻ ʻ ʻ ʻ tangasining VI asrning so nggi o n yilliklariga to g ri kelishi esa turk etnonimiʻ ʻ ʻ ʻ qadimiyatini yana bir-ikki asrga uzaytiradi. Yaqin yillarda aniqlanib, ilmiy muomalaga kiritilgan tangalar qatoriga VI-VIII asrlarda Samarqandda zarb qildirilgan Turon hukmdori unvonli tangalarni ham kiritish mumkin. O ng tomonida qadimgi turklarga xos uzun sochli hukmdor ʻ tasviri, teskari tomonida esa islomdan oldingi Samarqand hukmdorlariga tegishli tamg a va yozuv o rin olgan ushbu tangalarning ilk nusxalari allaqachon topilib, ʻ ʻ ilm ahliga tanitilgan bo lsa-da, ulardagi so g diy yozuv turlicha o qilgan va bu ʻ ʻ ʻ ʻ tangalarning hoqonlik bilan bog liqligi to g risida bir og iz so z aytilmagan edi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ushbu tanga yozuvlarida Turon atamasi uchrashi yurtimiz nomining o sha ʻ chog lardayoq Turon — Turkiston deb atalganini yana bir bor tasdiqlamoqda. ʻ Endilikda “Turon va Turkiston atamalari o zaro bog liq emas”, deb jar solib ʻ ʻ kelgan ayrim xorijlik izlanuvchilarning o y-xayollari chippakka chiqdi, deya ʻ olamiz. Demak, bundan ming yil oldin buyuk ota-bobolarimiz Abu Abdulloh al- Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy va Yusuf Xos Hojib yozib qoldirgan Turon — turklar yurti, Mazduron asli Marzi Turon, turk o lkalarining chegarasi ʻ demakdir” mazmunidagi ma lumotlar ushbu tangalar orqali o z tasdig ini top ʼ ʻ ʻ moqda. O zbekiston numizmatikasida qo lga kiritilgan yutuqlardan yana biri ʻ ʻ mustaqillik yillariga to g ri kelib, qariyb bir asrdan beri yozuvlari to liq ʻ ʻ ʻ o qilmasdan, qaysi sulolaga oidligi aniqlanmay kelayotgan Choch tangalaridan ʻ sezilarli bir qismining Choch teginlari sulolasi (605-750-y.y.) tomonidan zarb qilinganining aniqlanishi bo ldi. ʻ Ushbu tangalarda o ng tomonida qadimgi turklarga xos uzun sochli, dumaloq ʻ yuzli, biroz qisiq ko zli hukmdor tasviri, teskari tomonida sulolaviy tamg a va ʻ ʻ uning tegrasida “Choch hukmdori teginning puli” jumlasi o rin olgan. Shu tariqa ʻ Xitoy yilnomalarida Shi-go van Dele (Choch davlati hukmdori tegin) shaklida uchrab, 605750-yillar orasida vohani boshqargan sulola nomi Choch teginlari bo lgani va ular o z tangalarini zarb qilgani ayon bo ldi. Tangashunosligimizda ʻ ʻ ʻ yutuqlar bilan birga qator muammolar ham bor. Birinchidan, bu sohada izlanishlar olib boruvchi yosh mutaxassislar ancha kamchilikni tashkil etsa, ikkinchi tomondan, jahon tangashunoslarining bu sohaga jiddiy e tiborʼ bermasligidir. Misol uchun, bugungi kunda yuzlab nusxalari topilayotgan xorazm tangalari bilan shug ullanuvchi tadqiqotchilar deyarli yo q. ʻ ʻ Shuningdek, osori-atiqa to plovchilar tomonidan turli yo llar bilan yig ilayotgan ʻ ʻ ʻ tangalarning ko pi chet ellik to plovchilar qo liga borib tushayotgani ularni ʻ ʻ ʻ tariximizning qimmatli va zarur manbasi sifatida o rganish imkoniyatini ʻ qiyinlashtiryapti. Tangalardan o rin olgan har bir yozuv, tasvir, belgi va ʻ boshqalar o z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy turmushi — tarixiy ʻ voqeliklar bilan chambarchas bog liq. Yangi tangalar topilishi va ulardagi ʻ yozuvning to laqonli o qib chiqilishi esa shu paytgacha qorong u bo lib ʻ ʻ ʻ ʻ qolayotgan masala va mavzularni yoritishga xizmat qilishi kerak. Biroq mamlakatimiz o tmishi bilan shug ullanayotgan izlanuvchilarning ʻ ʻ ko pchiligi tangashunoslar tomonidan qo lga kiritilayotgan ilmiy yangiliklardan ʻ ʻ yetarlicha xabardor emas yoki ulardan manba sifatida foydalanishga unchalik oshiqmaydi. Bu holat ilk o rta asrlar tarixi, xususan, eftaliy va ashinaliylar ʻ tarixiga doir, shuningdek, Choch, Farg ona, So g d, To xoriston va shunga ʻ ʻ ʻ ʻ o xshash vohalar hukmdorliklari tarixi bo yicha izlanishlar olib borayotgan ʻ ʻ ko pchilik tadqiqotchilarning ishlarida ko zga tashlanadi. ʻ ʻ Shu bilan birga, ayrim ilmiy nashrlarda bir vaqtlar yanglish o qilib, noto g ri ʻ ʻ ʻ talqin qilingan tangashunoslik ma lumotlaridan foydalanish bilan cheklanish, ʼ ular bo yicha yaqin yillarda bildirilgan fikrlarni inobatga olmaslik, “obro li” ʻ ʻ mutaxassislarning qarashlariga bog lanib qolish kabi holatlar davom etayotgani ʻ milliy tangashunoslik maktabining muammo va kamchiliklari sirasiga kiradi. Tanga, tangalar (turkiy "tam/a" so zidan) — metall (oltin, kumush, mis; hozirgi ʻ vaqtda misning turli krtishmalari, nikel va alyuminiy)dan yasalgan pul birligi, muomala va to lov vositasi. Tuxumsimon yoki dumaloq shakli foydalanish ʻ uchun qulay. Tangalar aversi (yuzi) va reversi (orqa tomoni) va gurti (cheti) orqali bir-biridan farklanadi. T.lar deyarli bir vaqtda (mil. av. 8— 7-asr) Lidiya davlati (Kichik Osiyo)da va Egina o. (Yunoniston)da paydo bo lgan. T. pultovar munosabatlariningʻ rivojlanishi bilan yuzaga kelgan va tovar ayirboshlashda ekvivalent rolini o ynagan boshqa buyumlar (chorva mollar, don, chig anoq, mato va ʻ ʻ boshqalar)dan farq qilib, universal to lov vositasi vazifasini bajargan. Qadimgi ʻ T.lar tasvir (hukmdorning tasviri, unvoni, ismi, gerbi) va izohlar (tanga chiqqan davlat va shaharning nomi, yili) bilan zarb qilingan. O zbekiston hududida dastlabki metall T.lar mil. av. 6-asrda Doro I davrida zarb ʻ etilgan, og irligi.8,4 g ni tashkil etgan "darik" deb nomlangan tilla tangalar, deb ʻ taxmin qshAnadi. Mil. av. 3— 1-asrlarda va undan keyingi davrda zarb etilgan T.lar namunalari hrzirgacha saklanib qolgan. Ular jumlasiga Antiox 1 (mil. av. 281—261 yillar), Yevtidem 1 (mil. av. 235—200 yillar), Demetriy I (mil. av. 200—185 yillar), Yevkratid I (mil. av. 171 —155 yillar), Mitridat 11 (mil. av. 124—88 yillar) va Germey (mil. av. 75—55 yillar) Tlari kiradi. 8-asrning o rtalarida O rta Osiyoda arablar hukmronligi boshlanganidan so ng savdo ʻ ʻ ʻ muomalasini amalga oshirish uchun vazni 4,3 g bo lgan oltin dinor, maosh va ʻ soliqlar to lovi uchun vazni 2,8 g . bo lgan kumush dirhamlar va kundalik ʻ ʻ savdosotiq uchun mis tangalar — fuluslar zarb etilib, muomalaga chiqarilgan. Amir Temur davrida Samarqandda T.lar zarb etiladigan maxsus zarbxonalar tashkil etilgan, birinchi marta turkiy nom, ya ni "tanga" deb atalgan, vazni 4,5— ʼ 4,7 g bo lgan kumush T.lar, vazni 2 g ni tashkil etgan oltin dinorlar va vazni 1,8 ʻ g bo lgan va kumushdan tayyorlangan mirilar zarb etila boshlagan. ʻ 1. Amir Temur mis fulusi. Samarkand, 1383 y., og irligi 4, 132 g . 2. Amir ʻ Temur va Sulton Mahmud kumush miri, 1388 y., og irligi 1,59 g . 3. Sulton ʻ Shoxruh kumush tangasi, Samarkand. 1435 y., og irligi 5,06 g . ʻ 19-asrning 2yarmida Xiva, Buxoro, Qo qon xonliklarida oltindan "tilla", ʻ kumushdan "tanga", misdan "pul" (chaqa) deb ataladigan T.lar zarb qilingan. Qog oz pullar paydo bo lishi bilan muomalada T.ning roli keskin pasaydi, ʻ ʻ asosan, 20-asrdan boshlab T. qog oz pullarni maydalash va mayda to lov ʻ ʻ vositasi yoki mamlakat asosiy pul birligining muayyan qismini (dollaraa sent, lirada chentezimo, dlila tiyin va boshqalar) ifodalaydigan pul birligi vositasi sifatida ishlatila boshladi, oltin va kumush T.lar chikarilishi to xtatildi (maxsusʻ esdalik va yubiley oltin, kumush, platina T.lar bundan mustasno). O zbekiston Respublikasi o z milliy valyutasi — so mni muomalaga kiritgandan ʻ ʻ ʻ keyin jezdan yasalgan va qiymati 1, 3, 5, nikel bilan krplangan 10, 20, 50 tiyin bo lgan T.lar chiqarildi. ʻ Respublika tarixldan muhim sanalarga bag ishlab esdalik va numizmatik ʻ ahamiyatga ega bo lgan ko plab yubiley T.lar zarb etildi. Dastlab 1994 yilda ʻ ʻ Mustaqillikning 3 yilligiga bag ishlab 10 so mlik, Ulug bek tavalludining 600 ʻ ʻ ʻ yilligiga bag ishlab 1 so mlik, 1996 y. 1 sentyabrda Amir Temur tavalludining ʻ ʻ 660 y.ligi munosabati bilan oltin va kumushdan 100 so mlik hamda 1998 yilda ʻ Alisher Navoiy, keyinchalik esa, Abu Ali Ibn Sino, Ahmad Farg oniy, Abu ʻ Rayhon Beruniy, Muso AlXorazmiy kabi buyuk allomalar portretlari tushirilgan yubiley T.lar zarb etildi. T.larni numizmatika fani o rganadi. ʻ O zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga chiqargan tangalar: 1. ʻ Qiymati 50 tiyinlik; 2 . 5 so mlik; 3. Yuso mlik; 4. 50 so mlik tangalar. ʻ ʻ ʻ 1 .O zbekiston RespublikasidaUlug bekning 600 yillik yubileyiga chikarilgan ʻ ʻ yubiley tangasi, qiymati 1 so m, oltin suvi yuritilgan; 1994. 2. O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi mustaqilligining 5 yilligiga chiqarilgan yubiley tangasi; qiymati 50 so m, oltin suvi yugurtirilgan; 1996.3. Amir Temurning 660 yillik yubileyiga ʻ chikarilgan yubiley tangasi, qiymati 100 so m, oltin suvi yugurtirilgan; 1996. ʻ Dunyo xalqlari hayotida pul katta ahamiyatga ega. U ming yillar davomida insonlarga ayirboshlash vositasi bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Kishilik tarixida pul bo‘lmagan davrlar ham bo‘lgan. Ular dastlab iste’mol qiladigan barcha narsalarni o‘zlari ishlab chiqarganlar. Vaqtlar o‘tishi bilan dehqonchilikdan chorvachilik va hunarmandchilikning alohida faoliyat turi bo‘lib ajralib chiqishi savdosotiqning kuchayishiga olib kelgan. Endi ular ishlab chiqargan mahsulotlarini o‘zaro ayirboshlashga o‘tganlar. Shu tariqa bir-birlarining hojatlarini chiqara boshlaganlar. Savdo aloqalarining tobora o‘sib borishi, shaharlarning esa ko‘payib borishi foydalanish uchun eng qulay bo‘lgan ayirboshlash vositasi — pulning yaratilishini zaruriyatga aylantirib qo‘ydi. Metall (mis, kumush va oltin)dan ishlangan dastlabki pul – tanga shu tariqa paydo bo‘ldi. Tanga (turkiy – tamg‘a so‘zidan olingan) – maxsus ramzlar tushirilgan va ma’lum og‘irlikka hamda qiymatga ega bo‘lgan metalldan yasalgan pul. Arxeolog olimlar tanga dastlab miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda Lidiya (Osiyoda) davlatida paydo bo‘lganligini aniqladilar. Lidiya hududida oltin ko‘p bo‘lgan. Bu davlatda oltindan zarb etilgan tanga starter deb atalgan. Eron podshosi Doro I davrida esa o‘sha davrning mashhur «darik» deb ataluvchi tanga puli joriy etildi. Bu tanganing har biri 8,4 gramm sof oltindan yasalgan. Tangalar tarixdan guvohlik beradi Tangalar, avvalo, o‘zining qanday metalldan yasalganligiga qarab shu tangani zarb etgan davlatlar, ularning yerosti boyliklari haqida guvohlik beradi. Ikkinchidan, tangalarning og‘irligi va uning zarb etilish usuli, shuningdek, sifati haqida guvohlik beradi. Yunon-Baqtriya davlati tangalari Uchinchidan, davlatning nomi, hukmdorining ismi, uning taxtga o‘tirgan vaqti va hukmronlik qilgan yillari haqida guvohlik beradi. To‘rtinchidan, u yoki bu davlat tangasining boshqa davlatlar hududidan ham topilishiga qarab bu davlatning qaysi davlatlar bilan savdo aloqalari olib borganligi, tashqi savdoda qaysi davlatning puli katta rol o‘ynaganligi haqida ham ma’lumot olish mumkin. Qadimgi va zamonaviy tangalarda ramzlarning aks etilishi Qadimgi davrlarda tangalarga turli ramzlar va hukmdorlarning tasviri tushirilgan. Shuningdek, hukmdorning unvoni, ismi va tamg‘asi hamda tangani chiqargan davlatning yoki shaharning nomi, zarb etilgan yili yozilgan. Xususan, Lidiya podsholigining tanga puli – starterning bir tomoniga lidiyaliklar uchun muqaddas hisoblangan tulki tasviri tushirilgan. Ayni paytda, tulki lidiyaliklarning bosh xudosi – Bassareyning ramzi ham hisoblanardi. O‘zbekistonning yubiley tangalari Qator davlatlar hukmdorlari nomlarini abadiylashtirish maqsadida tangalariga o‘z tasvirlarini tushirganlar. Masalan, Doro I makedoniyalik Aleksandr, Rim hukmdori Yuliy Sezar, Yunon-Baqtriya hukmdori Yevkratid va boshqalar zarb ettirgan tangalar buning dalilidir. Zamonaviy tangalarda ham turli ramzlarni aks ettirish an’anasi davom etib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasining pul birligi – so‘m 1994-yilning 1-iyulidan muomalaga kiritildi. 10, 25 va 50 so‘mlik tanga pullar ham zarb etildi. Bu tangalarning yuz qismiga uning necha so‘m ekanligi, orqa tomoniga esa «O‘zbe kiston Respublikasi» yozuvi va davlatimiz gerbi tasviri tushirilgan. O‘zbekistonda mashhur allomalarimiz yubileylari munosabati bilan ham ularning tasviri tushirilgan tanga pullar zarb etilgan. Masalan, 1996-yilda buyuk bobomiz Amir Temur yubileyining 660 yilligi munosabati bilan, 2009-yilda esa Toshkent shahrining 2200 yilligiga atab 100 so‘mlik tanga puli zarb etilganligi buning dalilidir. Adabiyotlar: Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil To’xtaev. I. “Tangalar tilga kirganda” Toshkent 1989yil To’xtiev. I. “Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati” Toshkent 2006 yil

Mavzu:O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar va ularning o’lkada tovar-pul munosabatlarini o’rganishdagi ahamiyati. Reja: Kirish. 1. O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. 2. Kushon podsholari tomonidan zarb qilingan tangalar. 3. Qadimgi Xorazm tangalarini zarb qilinishini yo’lga qo’yilishi 4.Ilk o’rta asr davriga oid tangalar.

O’zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat Yunon aholisi orasidagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar muomalasi yuritishga ulgurmagan edi deb hisoblaydi, tangashunos olim E.V.Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya`ni ikki mustaqil Parfiya va Yunon Baqtriya podshohligi paydo bo’lgan davrda boshlangan deb tahmin qilish, har holda haqiqatda xilof bo’lmasa kerak. Ammo bu podsholikni birinchisida etakchi rolni Janubiy Turkmanistonda yashovchi kuchmanchi parklar qabilasidan chiqqan odamlar uynasa, ikkinchi o’rinda oliy nasab yunonlar turishgan. Yuz yildan sal ziyod, ya`ni miloddan avvalgi III asrdan to II asrning uchinchi choragigacha hukm surgan Yunon-Baqtriya podsholigi tangalarining aksariyati medal'er (medal yoki tanga quyish yokivarb etish san`ati - tangavarbhonasi) san`atining nodir namunasi deb hisoblanadi.Yunon-Baqtriya podsholigining tanga sistemasi standartga asoslangan edi, tangalar asosan kumush va misdan, ba`zan tillodanvarb etilardi. Ular orasida Evkritning 20 staterli (160g) oltin tangalari, ya'ni antik dunyo davrining eng yirik oltin tangalari mavjud. Bunday tangalardan ikkitasi haqida ma`lumot bor. Biri A.Semznovning gapiga qaraganda, Buhoro amiri hazinasida saqlangan, ikkinchisi Parijda saklanadi.Yunon-Baqtriya kumush tangalari, asosan bir andozada bo’lib o’ng tomonida hukmdor podshoning, tersida esa u o’ziga pir qilib olgan ma`budlarning, masalan Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon, Dioskurlarning tasviri tushirilgan edi. Yunon-Baqtriya tangalarida andozaga tushib qolgan tasvirlardan chekinish hollari ham uchrab turadi. Masalan podsho Evkratid davridavarb etilgan tangalar ichida o’ng tomonida podshohning o’z surati hamda "Ulug’ shoh Evkratid" degan yozuvi tersida esa yigit yoki erkak hamda peshonasida tillaqosh taqqan ayolning yon tomonidan olingan surati aks ettirilgan, Suratning tagida "Geliokl va Paodina" dab yozilgan tangalar uchraydi, Aleksandr, Antiol, Dloft va

Evtidemlar sharafiga bag’ishlab medal-tangalar bironta ulug’ zot, sharafli sana, qimmatcxilik yoki qaxatcxilik, ochlik yillari munosabati bilanvarb etilgan tangalar ham diqqatga sazovor bo’lgan, Bunday medal-tangalar-dan biri - Evtidem sharafiga Antimax tomonidanvarb etilgan tanga Panjakentda, Diodit va Evkratid sharafiga Agafokl tomonidan chiqarilgan uchta tanga Buhorodan topilgan dafina ichidan chiqqan. Yunon-Baqtriya tangalari tehnikaviy ijrosi jihatidan va hususan, podshohlarning siymosini aks ettirishdagi badiiy ifoda usullari jihatidan eng balad saviyadavarb etilgan Ellada tangalaridan ustun turadi, Qadimgi Gresinda Yunon-Baqtriya tangalari Sitsiliyaning denadrahma hamda tetradrahmasi bi lan bir qatorda antik davr tangavarb etish ishining eng nodir namunasi hisoblanardi. Ularning fikricha: "Tangavarb qilishishi o’z badiiy konunlari va talablariga esa mustaqil san`atdir."Yunon-Baqtriya tangalarining o’lchov birliklari haqida gapirsak, Masalan, Yunon-Baqtriya Evtidem tangasi eramizdan avvalgi 235-200 yillar. misdan tayyorlangan diametri - 19 mm, vazni - 3,5 gramm. Evkratid oboli - eramizdan avvalgi 171-155 yillar Kumush obol - d - 0,9 mm, V - 0,9 g. Tangalarga aks ettirilgan Yunon-Baqtriya tangalariga podsholarning tasviri, bu umumiy tarzda qabul etilgan yagona ideal hukmdorning tasviri bo’lmay balki podshoning o’z chinakam suratidir. Podsholar bir-biridan faqat yuz ko’rinishi bilangina emas, balki musavvirlar ularning har birining ahvoli ruhiyati berishda ajinlardan, ko’z boqishlaridan, lab ifodalaridan unumli foydalaaganlar. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo xalqlarining etnik va siyosiy hayotida ulkan o’zgarishlar sodir bo’ldi, Eron ko’chmancxilari - yani yuechji qabilalari boshqa ko’chmanchi qabilalari tayziki ostida Yunon-Baqtriya podsholigiga karshi hujum boshlagan, Eramizdan avvalgi II asr o’rtalariga kelib, yuechji nomli eron qabila xuni kabilalari tayzikidan qochib O’rta Osiyoning janubiga qochib qoladi. Boshqa yuechji qabilasi Baqtriyaning Amudaryo shimolidagi kismini bosib oladi. So’ngra butun podsholiknivabt etadi. Bir muncha vaqt o’tgandan keyin yuchji ittifoqi qisimga-

mulklarga bo’linib ketadi. ularning har birini qabila, oqsoqoli yobg’u boshqarardi. Eamizdan avvalgi I asr boshi yoki o’rtalarida Kushon mulki tobora kuchayib, uning yobg’usi Kujula Kedfiz hamma mulklarni birlashtirib Kobuliston hamda Gondharnivabt etadi va Kushon davlatini tashkil qiladi, Kushon davlati o’z ahmiyatiga ko’ra, Han imperiyasi,Parfiya podsholigi va Rim saltanatiga teng qadimgi dunyoning engvabardast davlatlaridan edi. Bu davlat eramizdan avvalgi I asr o’rtalaridan to eramizning III asr o’rtalariga qadar ya`ni 200 yilcha yashadi, ammo ayni ravnaq topgan payti buyuk Kushon podshoxi Kanishga davriga to’g’ri keladi. Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi yarmida, ya`ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukmronlik qilgan edi. Kushonda tangavarb qilinishi ba`zi bir tadkikotlar ismini " Geray " boshqalariga esa " Sanab " deb o’qishgan hukmdorning tantalaridan boshlanadi . Bu tangalar ikki xil bulib biri tetradrahma, ikkinchisi obol (chaqa) edi. Tetradrahmaning o’ng tomonida sochlari hafsala bilan taralgan,. peshonasiga tasma bog’lagan, yuzlarida g’ayrat shijoat barq urib turgan erkak kishining beligacha tushgan surati berilgan. Tanganing ters tomoni kishi diqqatini o’ziga tortadi. O’rtada ot mingan shoh, uning orqasida, gulchambar takkan Nina (Zafar) ma`budasi parvoz qilayapti. Shu yerning o’zida " Kushon hukmdori Geray Sanabniki " degan turt so’zdan iborat grek yozuvi bor. Bu sirli tangalarni o’rgana boshlanganligiga ham yuz yildan oshdi: so’nggi ikki o’n yillik mobaynida tangashunoslik ilmi qo’lga kiritgan yangi ma'lumotlar hamda Xolchayonda topilgan " Geray " galar- ning haykallari Kushon hokimi hukmronlik qilgan davrda oid kashfiyotlar kilishga imkoniyat berdi. Eronshunos olim V, P. Limishning tahminiga qaraganda " Geray " so’zi ism emas, sifat (epitet) bo’lib, turk tilida dongdor (qahramon) zot", " Sanab " so’zi esa Sanabar so’zining qisqartirilgan shakli bo’lib, balagardon," yovqir " manosini anglatadi, Ammo bu tangalarga oid ko’p narsalar hali noaniqligicha qolgan.

Kushon mis tangalari bundan ham hayratomuz va sirliroqdir. Ularda hukmdorning ismi yuq, faqat mansabi va laqabini anglatuvchi " SHohlar shohi (shahanshoh) Buyuk holoskor" degan grek yozuvigina mavjud. Ilmda "Noma`lum shoh" yoki " Soter Megasning" tangalari nom olgan bu chakalar O’zbekiston va Tojikiston janubida olib borilgan arheologik qazishmalarda juda ko’plab uchraydi. Bu tangalar qaysi Kushon shohi tomonidanvarb qilinganligini ,aniqlash uchun hozirgacha ko’p mushohadalar davom etmoqda. M. E. Masson va bizning fikrimizcha, ularni Kujula Kadfizvamonidavarb etishgan, boshqa tadqiqotcxilar fikricha oa tangalarni Kadfiz Vima chiqargan. " Soter megas " tangalarining o’ng tomonida qo’lida kalta va engil nayza - drotik ushlagan ideal shoh siymosi emas, balki ma`bud Mitra deb tahmin qilishadi. Tan-ganing ters tomoni o’rtasida, uzatilgai qo’lida jang boltasi tobar -vagnul tutgan otliq shoh tasviri o’yilgan. Kushon shohi Kadfiz ikkivamonida pul islohati o’tkazilib, yangi tanga sistemasi asosiy stateri 8,03 g. keladigan turli - tuman sifatdagi tillalardanvarb otishga asoslangan bo’lib ikki xil tanga joriy, etilgandi : biri 18, 07 g. ikkinchisi esa 2, 01 g. Shuning bilan bir qatorda diametri 23 - 25 mm, vazni 16 -17 g. keladigan mis tangalar ham muomilaga chiqarilgan. Tangalarning o’ng tomonida beriladigan suratlarning doimiy turi ham ishlab chiqildi. Bu suratda yuzi yon tomonidan aks ettirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha qandaydir diniy ibodat ado etmoqda. Bu tipdagi nohin -shoh tasviri boshqa barcha Kushon podsholigining shohlari shu jumladan, Kanishka, Rasudeva, Kanishka III tangalarida (Xavishka tangalari bundan mustasni) mavjud. Kushon tangalarining ters tomonida berilgan homiy ma`budasi tasviri ayniqsa maroqlidir. Kadfiz II va Vasudeva tangalarida homiy mabudasi sifatida buqa nanda yonida turgan Hind ma’budasi Shiva namoyon bo’ladi. Kanishka va Huvishka tangalarida ma`budalar ahli ham: (pateon - ma`bud ) Avesto diniga mansub Otash, Vad, Mehr, Moh, Ordagi, Farr sanamlar Nana va Ardohi greklarning Gilion, Xindlarning Buddasi, Misrliklarning Soranisi. Tangalarda berilgan ma`budalar nushasi ehromlardagi monemental haykallardan olingan bo’lsa kerak, Baqtriya yo yozma obidalari kashf etilishiga qadar olimlar Kushon

O'xshashlar

Qadimgi Xitoydagi ilk quyma tangalar.
Eng qadimgi yozma yodgorliklar
O'zbekistonning eng qadimgi davlatlari Qadimgi Xorazm va Baqtriya davlatlari
Eng qadimgi va qadimgi odamlarning vujudga kelishi va mehnat faoliyati
Eng yangi davrda Avstriya