Mavzu : O‘zbekiston Respublikasida yuridik xizmat haqidagi qonunchilikning rivojlanishi Reja 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yuridik xizmat faoliyatining asosiy manbai sifatida 2. Yuridik xizmat to‘g‘risida 1920-1990 yillarda qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar 3. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida yuridik xizmat to‘g‘risida qabul qilingan normativ- huquqiy hujjatlar

Mamlakatimizda yuridik fanlarning asosiy manbai bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yuridik xizmat faoliyatining ham bosh manbai bo‘lib hisoblanadi. Bir qarashdan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yuridik xizmat faoliyatiga oid normalar mavjud emasdek tuyuladi. Biroq Konstitutsiyaning ayrim moddalarining mazmuni sinchkovlik bilan tahlil etiladigan bo‘lsa unda yuridik xizmat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan normalarni uchratish mumkin. Xususan, O‘zbekiston Respublikasida yuridik xizmat fanining predmetlaridan birini yuridik xizmat tizimi tashkil etadi. Yuridik xizmatni tizimga ajratish esa Konstitutsiya normalariga asoslangan holda amalga oshiriladi. Misol uchun davlat hokimiyati oliy organlarining, davlat boshqaruvi organlarining hamda mahalliy davlat hokimiyati organlarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomlari bevosita Konstitutsiyada o‘z ifodasini topgan. Aynan mazkur organlarga yuklatilgan vazifalardan hamda vakolatlardan kelib chiqqan holda ularning yuridik xizmati tomonidan bajariladigan ishlar belgilab beriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasida O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshirishi belgilab qo‘yilgan. Demak, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari yuridik xizmatining asosiy vazifasi ular tomonidan chiqarilayotgan qonunlarni huquqiy ekspertizadan o‘tkazishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasida esa iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni amalga oshirish, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis palatalari qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlash Vazirlar Mahkamasining vazifasi ekanligi belgilab qo‘yilgan. Vazirlar Mahkamasi yuridik xizmatining faoliyati bevosita mazkur vazifalarni bajarishga qaratilgan bo‘ladi. Bu holat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 2 dekabrdagi Qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Apparatining Yuridik bo‘limi to‘g‘risida”gi Nizomda o‘z ifodasini topgan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12 bobi “ J amiyatning iqtisodiy negizlari” deb nomlanadi. Mazkur bobning 53-moddasida bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etishi, davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab- baravar muhofaza etilishini kafolatlashi o‘z ifodasini topgan. Konstitutsiyaning 54- moddasida esa mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi belgilab qo‘yilgan. Mazkur qoidalar bevosita xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga taalluqlidir. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning yuridik xizmati esa yuridik xizmat tizimining tarkibiga kiradi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiy faoliyati asosan shartnomalarga asoslanganligi tufayli ularning yuridik xizmati faoliyatining muhim yo‘nalishlaridan biri shartnoma hamda talabnoma-da’vo ishlarini huquqiy jihatdan ta’minlashdan iborat. Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga yuridik xizmat faqatgina ularning yuridik bo‘limlari tomonidan emas, balki ayrim davlat organlari, advokatura hamda nodavlat notijorat tashkilotlari tomonidan ham ko‘rsatiladi. Aynan fuqarolarga va yuridik shaxslarga yuridik yordam ko‘rsatadigan davlat organlaridan biri bo‘lmish prokuraturaning ham huquqiy maqomi bevosita O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 118-121- moddalarida o‘z ifodasini topgan. Ayrim xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar muayyan sabablarga ko‘ra nodavlat notijorat tashkilot bo‘lmish advokaturaning yuridik yordamdan foydalanishni afzal ko‘radilar. Shuning uchun Konstitutsiyaning 116-moddasida fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko‘rsatishi belgilab qo‘yilgan. Demak, yuqorida aytib o‘tilganlardan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yuridik xizmat faoliyatini tartibga soluvchi asosiy manba ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Yuridik xizmatga oid boshqa normativ-

huquqiy hujjatlar mazkur Konstitutsiya asosida va uni ijro etish yuzasidan qabul qilingan. O‘zbekistonda shakllangan yuridik xizmat to‘g‘risidagi qonunchilikni quyidagi ikki guruhga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir: 1) yuridik xizmat to‘g‘risida 1920-1990 yillarda qabul qilingan normativ- huquqiy hujjatlar; 2) O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida yuridik xizmat to‘g‘risida qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar. 2-. Yuridik xizmat to‘g‘risida 1920-1990 yillarda qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi hududida yuridik xizmat to‘g‘risidagi qonunchilik, eng avvalo, RSFSR Adliya xalq komissarligining 1920 yil 26 noyabrdagi qarori bilan tasdiqlangan “Adliya xalq komissarligi bo‘limlari to‘g‘risida”gi Nizom negizida yuzaga kelgan. U RSFSR Adliya xalq komissarligining umummaslahat bo‘limi RSFSRning barcha markaziy muassasalari yuridik bo‘limlari va ularning yuriskonsultlari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishini va ularning amaliyotida yuzaga keladigan huquqiy masalalar bo‘yicha majburiy xulosalar berishini ko‘zda tutgan. Sovet Ittifoqining dastlabki yillarida qabul qilingan yuridik xizmat to‘g‘risidagi normativ-huquqiy hujjatlarda yuriskonsultlarning vazifasi huquqiy maslahatlar berish hamda sud, ma’muriy va jamoat muassasalarida ish yuritish bilan cheklangan. O‘zbekistonda dastlab yuridik xizmat to‘g‘risidagi normativ-huquqiy hujjatlar hukumat tomonidan qabul qilingan. Masalan, O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlar Sovetining 1928 yil 9 iyundagi “Davlat muassasalari, korxonalari va kooperativ tashkilotlar yuriskonsultlari to‘g‘risida”gi 38-sonli qarorida yuriskonsult lavozimini egallash tartibi, ularning asosiy vazifalari, javobgarligi, faoliyati ustidan nazorat qilish hamda amaliy

ishlarini birlashtirish maqsadida mahalliy prokurorlar huzurida tashkil qilinadigan kengashlar to‘g‘risidagi normalar belgilangan. Qarorning 2-bandida yuriskonsult lavozimiga O‘zSSR Konstitutsiyasiga muvofiq sovetlarga saylanish huquqiga ega bo‘lgan quyidagi shaxslar: a) maxsus yuridik ma’lumotga ega bo‘lganlar; b) davlat yoki ishchi-dehqon, jamoat, kasaba uyushmasi, partiya yoxud kooperativ tashkilotlarda mas’ul siyosiy ishlarda ikki yillik staji borlar; v) sovet adliya organlarida amaliy mas’ul ishlarda uch yillik staji borlar tayinlanishi mumkinligi qayd qilingan. Yuriskonsultlarning asosiy majburiyatlari doirasiga - huquqiy masalalar bo‘yicha yozma va og‘zaki xulosalar va ma’lumotlar berish, qarorlar, yo‘riqnomalar loyihalarini tuzishda ishtirok etish; tashkilotlar tomonidan tuzilayotgan shartnomalar va boshqa huquqiy xususiyatga ega bo‘lgan hujjatlar tayyorlash va ularni amaldagi qonunlarga muvofiqligini tekshirish; tashkilotlarning topshiriqlari bo‘yicha ularning manfaatlarini himoya qilish kiritilgan. Yuridik xizmat faoliyatini huquqiy tartibga solish asoslarining rivojlanish tarixi dalolat berishicha, yuriskonsultlarning vazifasi kengaytirilib, huquqiy holati esa takomillashtirilib borilgan. O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlar Sovetining 1933 yil 11 oktyabrdagi 718- sonli qarori bilan “Umumlashtirilgan sektordagi muassasalar, korxonalar va tashkilotlar yuriskonsultlari (huquqiy masalalar bo‘yicha maslahatchilari) to‘g‘risida Nizom” tasdiqlangan. Mazkur Nizom 12 banddan iborat bo‘lib, unda yuriskonsult lavozimini egallash tartibi, ularning asosiy funksiyalari, javobgarligi, faoliyati ustidan nazorat qilish hamda amaliy ishlarini birlashtirish, malakasini oshirish maqsadida Respublika prokurori, joylarda shahar va tuman prokurorlar huzurida tashkil qilinadigan kengashlar to‘g‘risidagi normalar belgilangan. Xususan, Nizomning 2- bandida yuriskonsult lavozimiga O‘zSSR Konstitutsiyasiga muvofiq sovetlarga saylanish huquqiga ega bo‘lgan quyidagi shaxslar: a) maxsus oliy yuridik ma’lumotga ega bo‘lganlar;