Mavzu: O'zbekistonda etnologiya muammolar va rivojlanish istiqbollari Reja: 1. O'zbekistonda dastlabki etnografik ma'lumotlar 2. O'zbekistonda etnologiya fanining shakllanishi

Mustaqillik yillarida mafkuraviy tazyiklardan xoli bo'lgan boshkd ijtimoiy- gumanitar fanlar kabi etnologiya sohasida ham, garchi ma'lum kiyinchiliklar bilan bo'lsa-da, bir qator ilmiy-nazariy va metodolik tadqiqotlar amalta oshiriddi. Tadqiqotlar nafaqat mazmun va moxiyati bilan. balki, ularga nazariy-metodo-logik jixatdan yondashuvlar ham uzgarganligini kursatmoqda. Ta-rixan kisqa davr mobaynida erishilgan eng muhim natijalar si-fatida tadqiqot mavzularining kengayishi va ilmiy izlanish samaradorligi oshganligini kayd etmoqdarkor. Tadqiqot ob'ekti va predmeti. lining metod va nazariyalariga ham yangicha qarash na-tijasi ularoq «etnomadaniy jarayonlar». «etnoslararo jarayon-lar», «zamonaviy jamiyatda milliy-etnik jarayonlar», «etnopsixologiya». «etnoslararo kommunikaqiya», «gender muammolari» va etnologayaning boshqa zamonaviy yo'nalishlarida ko'plab tadkl-krtlar amalga oshiriddi. O'tgan kdska davr mobaynida etnolog ladqiqotchilar «bir xillik» andozasidan ozod buddilar va «mada-niyat», «madaniy meros», «mentalitet», «milliy rux» kabi tushun-chalarning sof milliy shakli va mazmuniga qaytdilar. Krlaversa, fanning asosiy tadqikrt ob'ekti bo'lgan etnos nazariyasi, etnogenez va etnik tarixga oid yangi nazariy-metodologik konqepqiya-lar va qarashlar yaratildi.'SHuningdeq mustaqillik yillarida halqimiz moddiy va ma'naviy madaniyati, oilaviy va jamoaviy xdyoti, diniy e'tikrdlari va marosimlarini tadqiq etish borasi-da jiddiy tadqiqotlar yaratilishi bilan birga fanda ko’ni-kushnichilik an'analari, etnoslararo jarayonlarni tadklq etishga kdra-gilgan yangi yuo'nalishlarga asos solindi. Bajarilgan tadqiqotlar-ning samarasi ularoq qator monografiyalar va risolalar e'lon qilindi. Bu o'rinda o'zbek elshunos olimlari I. Jabborov, X. Ismoilov, O. Bo’riev, A. Ashirov kabi ladqiqotchilarning o'zbeklarning oilaviy turmush an'analari, tui tantanalari, dafn marosimlari hamda milliy qadriyatlariga oid tadqiqotlari (Jabborov I. O'zbeklar an'anaviy turmushi va madaniyati -T.; 2004. Is-moilov X. O'zbek tuylari - T.; 1994.: Buriev O. va boshqalar O'zbek oilasi tarixi. T., 1995.: Nasriddinov q. O'zbek dafn va ta'ziya marosimlari. - T.; 1996.: Ashirov A. "Avesto"dan meros marosimlar - T.; 2001.) nashr etildi 1991 — 2004 yillar mobaynida respub-likamizda etnologiya yo'nalishi buo'yicha 20 dan ziyod nomzodlik va doktorlik dissertaqiyalari kimoya kilingani

ham fan saloo'iyati oshib borayotganligidan dalolat beradi. Himoya kilingan disserta-qiyalar dolzarb mavzularda hamda respublikamizning turli tari-xiy- etnografik mintaqalari misolida bajarilgan. Jumladan, Fargona vodiysi, Xorazm, Zarafshon, Nurota, Buxoro, Surxon-daryo, Kdshqadaryo vohalari aholisining oila va oilaviy turmush marosimlari, maishiy turmush. jamoaviy munosabatlar, uy xunar-mandchiliq shuningdeq krraqalpoklar tarixining etnografik jixatlari yoritilgan ilmiy tadqiqotlar aloxdda ahamiyat kasb eta-di. Mazkur dissertaqiyalar milliy kedriyatlar va an'analarni tik-lash goyasiga asoslanganligi, O'zbek halqi etnografiyasining muammolariga yangicha ruxda yondashilganligi bilan ajralib turadi. SHuningdeq respublikaning kagor universitetlarida etnologiya bo'yicha ilmiy markaz va kafedralarning ochilishi ham ushbu fanga bo'lgan e'tibor oshganligidan dalolat beradi. Etnologiyaning boshqa fanlar bilan doimiy ravishdagi aloqa-lari natijasida etnoarxeologiya, etnopsixologiya, etnolingvistika, etnodemografiya, etnofolkloristika kabi yangi yo'nalish-lar paydo buddi va eng muhimi fanning nomi ham etnologiya deb uzgartirildi. Bu borada birgina UzR FA Tarix instituti «Etnologiya» bo'limida O'zbekiston Vazirlar Maxkamasi xuzuridagi Fan va lexnologiyaiar markazining amaliy tadqiqotlar dasturi bo'yicha respublikamizning ikki tarixiy-etnografik mintaqasi, Fargona vodiysi hamda Janubiy O'zbekiston mintaqalaridagi et-noslararo jarayonlarni takkrslab tadqiq kilinganligi yoki zamo- naviy polietnik shahardagi etnomadaniy jarayonlar taxdil eti-layotganligini ham bajarilayotgan ishlarning yorkin kuzgusi deb aytishimiz nuimkin. Umuman, respublikada etnologik yo'nalishda olib borilayotgan tadqiqotlarning asosiy yutuklari kuyidagilar-da mujassamlashgan: ♦ Avvalo, keyingi uo'n yillikda etnologiyaning nazariy metodologak muammolari borasvda dastlabki ilmiy tadkhrtlar amal-ga oshirildi. Buvda tadqiqotchilar tomonidan fanning nafaqat nazariy muammolari, balki zamonaviy etnologiya maktablari va atamalariga oid yangi materiallarning e'lon kilinishi O'zbek et-

nologlarining zamon bilan hamnafas tadqiqotlar olib borayot-ganliklarini kursatadi. ♦ Etnogenetik jarayonlar doirasida akademiklar SHoniyozov va A. Askarov tomonidan o'zbek halqining shakllanish jarayoni va uning nazariy-metodologik muammolariga oid qator fundamental tadqiqotlar e'lon qilindi. Mazkur mavzu doirasida UzR FA Tarix institutida doimiy ilmiy seminar tashkil etilganligi va bu sohada respublikamizning ko'zga ko'ringan olimlarining ilmiy tadqiqotlari e'lon kilinayotganligi ham ushbu yo'nalishning rivojlanayotganligidan dalolat beradi. ♦ Mutaxassis olimlar nafaqat tarixiy-etnografik tadqiqotlar mavzularini, balki dastlabki professional etnograflar kabi «an'anaviy zamonaviylik»ni va bugungi kunda muhim deb e'tirof etilayotgan ijtimoiy madaniy innovaqiyalar, an'anaviy jamiyatning zamonaviy hayotini ham tadqiq kilmoqdalar. Xozir etnologik y5shalishda bajarilayotgan tadqiqotlarda an'anaviy madaniyatni tadqiqgagina emas, balki zamonaviy polietnik jamiyatni 5fganish, ayniqsa an'anaviy mahalla institutining zamonaviy jamiyatda to'tgan o'rni, mahalla tizimi- da zamonaviy etnomadaniy jarayonlar roliga katta e'tibor kara-tilmoqda. Mazkur yo'nalishda Toshkent mahallalari bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar natijalarini dastlabki yutuklar sifatida kayd etish mumkin. ♦ Zamonaviy etnologiyaning tadqiqot mavzusi va o'rganish maydoni ancha keng bo'lib, unga bo'lgan sotsiologiya, madani-yatshunosliq psixologiya, antropologiya, folklorqgunoslik kabi bilan uzaro tutashishi natijasida etnopsixologiya, etno- madaniyat, etnofolkloristika.etnosotsiologiya, etnopedagogika kabi yangi sohalar paydo bo'ldi. Ushbu yo'nalishlar spublikaning bir qator oliy ukuv yurtlarida maxsus fan sohasi sifatida ukitil-moqda. Ularning ayrimlari bo'yicha o’kuv qo'llanmalar ham yaratildi. Masalan, (Etnomadaniyat. O’kuv qo'llanma.Adolat. 2003. Jabborov I. Jaxon halqlari etnologiyasi. T., 2005.). Keyingi davrda etakchi olimlar yosh tadqiqotchilar bilan birga xorijiy mutaxassislar ishtirokida respublikamizda etnologiyaning dolzarb mavzulariga

bagishlangan ilmiy anjumanlar hamda festivallarni o'tkazish yaxshi bir ananaga aylanib ulgurdi. Bu borada «Akademik Karim SHoniyozov o’kishlari» turkumida doimiy faoliyat kursatuvchi ilmiy anjumanning tashqil etilganligi va mazkur konferenqiya materiallarini muntazam nashr qilib borilayotganligini ham amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar-ning natijasi deb aytish mumkin. pekin, sohada qator yutukdarga erishilganiga karamay hamon echilishi lozim budgan muammolar avjudki. ularni chetlab utib, ma'lum bir ijobry natijalarga erishish mumkin emas. Zamonaviy o'zbek etnologiyasi oldidagi muammolar to'g'risida fikr yuritadigan bo'lsaq avvalo shuni ta'kidlash kerakki. xanuz-gacha ay rim tadqiqotlar tavsifiy harakter kasb etmoqda. ttnolo-gik yunalihda bajarilgan har qanday tadqiqot ma'lum bir ama-liy ahamiyatga ega bo'lishi va uning natijalaridan bugungi va ertangi kun amaliyotida foydalanisb lozim. Yuqoridagi fikr-muloxazalarga xulosa sifatida kand etisb lozimki, xozirgi davrda O'zbek etnologiyasi dolzarb va ijtimoiy jixatdan katta ahamiyatga molik kuyidagi muammolarni echishi bzim: ♦ Etnologwa sohasida tadqiqotlar olib botayotgan mutaxasislar uzaro xamkorlikdada fanning kelgusidagi istikbolli yunalishlarini belgilab olishlari darkor. Bunda o'zbek etnologiyasi rivojlangan mamlakatlar fani bilan hamoxang rivojlanishi va uz navbatida uzining maktablari va konqepqiyasiga ega bo'imogi keraq Metodologax muammolarga sifat jixatdan yangicha yondashuv-ni tashqil etish barobarida an'anaviy usullar bilan birga no-an'anaviy usullardan ham foydalanisb zarur. Nazariy-metodolo-gik tadqiqotlarga jiddiy e'tibor karatilmas ekan. bajarilgan har kanday ilmiy ish ham amaliy ahamiyat kasb etmaydi. Natijada u ilmiy kimmatga ega bo'lmagan tavsifiy tadqiqotdan nariga ugmaydi. Krlaversa,