Etnologiya predmeti, maqsad, vazifasi
![Etnologiya predmeti, maqsad, vazifasi.
Reja
1. Etnologiya fanining paydo bo’lish tarixi, predmeti va metodlari.
2. O’zbekistonda etnologiya fani: yutuqlar, muammolar va rivojlanish
istiqbollari
3. Ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan aloqadorligi](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_1.png)
![Etnologiya fanining paydo bo’lish tarixi.
Har qanday fanning fan sifatida shakllanishi insonlar ehtiyoji bilan ma’lum
ma’noda bog‘liqdir. Shubhasiz, bu holat etnologiya fani uchun ham taalluqlidir.
Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yashagan barcha etnoslar o‘ziga xos
turmush-tarzi, urf-odatlari va an’analari bilan bir-biridan ajralib turgan. O‘tgan
ming yilliklar mobaynida to‘plangan bilimlar shundan dalolat beradiki, yer sharida
turfa xil rasm-rusm va urf-odatlarga ega xalqlar yashashlariga qaramasdan,
ularning barchasi tabiatning ajralmas bir qismi sifatida rivojlangan bo‘lib, mazkur
jihat tabiiy-geografik hamda xo‘jalik munosabatlari bilan bog‘liq holda o‘ziga xos
etnomadaniy an’analarga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Eng qadimgi davrlardan boshlab kishilar nafaqat o‘zlarining balki tevarak
atroflarda va uzoq yurtlarda yashovchi el-uluslar, ularning madaniyati, an’ana va
marosimlariga qiziqib, ular to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘lishga harakat
qilganlar. Antik davr mualliflari ko‘plab empirik materiallarni yig‘ishga, turli-
tuman xalqlarning xo‘jalik va madaniy belgilariga qarab tasniflashga intilgan.
Lekin o‘sha davr mualliflari asosan jangchilar, sayyohlar, elchilar va boshqa
mamlakatlarda turli maqsadlarda bo‘lgan kishilarning xotiralari yoki bo‘lmasa
o‘zga yurtlar to‘g‘risidagi turli-tuman rivoyatlarga asoslanib ma’lumotlar
berganliklari bois ham ularning bizgacha qoldirgan ma’lumotlari ko‘pincha
umumiy yoki mavhumiy xususiyat kasb etgan.
Etnologiya-xalqlar to‘g‘risidagi mustaqil fan sifatida XIX - asr o‘rtalarida
paydo bo‘lgan. Mazkur fanning aynan shu davrda paydo bo‘lishining o‘ziga xos
sabablari mavjud. Avvalo, bu davrda dunyo qit’alari orasida iqtisodiy, madaniy
aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi, turli xalqlarning mustamlaka tuzum ta’siriga tushib
qolishi va mustamlakachi davlatlarni o‘z mustamlakalarini osonlik bilan
boshqarishga intilishi u yerlarda yashovchi mahalliy xalqlar to‘g‘risida batafsil
ma’lumotlarga ega bo‘lishni talab qilar edi.
Qolaversa, o‘sha davrda buyuk geografik kashfiyotlarning amalga
oshirilishi natijasida dunyoning turli mintaqalari orasida o‘zaro etnomadaniy
taraqqiyotdagi o‘zaro farqlarni, boshqa ellarda yashovchi etnik guruhlarning o‘ziga](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_2.png)
![xos etnopsixologiyasi va ularning etnik o‘zlikni anglash mexanizmi, tarixning
ma’lum davrlarida u yoki bu xalqning tutgan o‘rni, sivilizatsiyalar va madaniyatlar
taraqqiyoti hamda tanazzulida etnik omilning o‘rni kabi muammolarni paydo qildi.
Ana shu muammolar va savollarning yechimi tarzida qator yangi
nazariyalar va konsepsiyalar yaratildi. Bu esa etnologiyaning dastlabki ilmiy
maktablari va yo‘nalishlari paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Keyinchalik mazkur
ilmiy maktablar va yo‘nalishlar asosida xalqlar to‘g‘risidagi maxsus fan -
etnologiya shakllangan. Etnologiya fanining nomi ham boshqa ko‘plab ijtimoiy-
gumanitar fanlar kabi yunoncha- etnos (xalq) va logos (fan) so‘zlaridan olingan
bo‘lib, «xalq to‘g‘risidagi fan» degan ma’noni bildiradi. Etnologiyaning asosiy
tadqiqot obyekti bo‘lgan «etnos» so‘zi ilk bor qadimgi grek tilida uchraydi.
Taxminan mi loddan avvalgi VI-V asrlarda bu so’z kelib chiqishi grek bo’lmagan
urug’ va qabilalarga nisbatan qo’llanilgan. Aynan shu ma’noda bu ata ma rim
madaniyati va lotin tilida ishlatilgan.
XVIII asrning oxirlariga qadar etnos tushunchasi nihoyatda chegara langan
tarzda iste’molda bo’ldi. Faqat XIX asrdan e’tiboran bu termin ilmiy adabiyotlarda
«xalq» («narod») ma’nosida kengroq qo’l lani la boshlagan.
Bugungi kunga kelib ayrim mamlakatlarda mazkur fan «etnologiya», yoki
«etnografiya» deb nomlansa, qator g‘arb mamlakatlarida ushbu fanni «madaniy
antropologiya» yoki «ijtimoiy (sotsial) antropologiya» deb yuritish an’anaga
aylangan. Ma’lumki, yaqin o‘tmishda sobiq Ittifoqda elshunoslik fani
«etnografiya» deb nomlanib, mazkur sohada ilmiy tadqiqotlar olib borgan institut
va ilmiy tadqiqot markazlari ham shu atama bilan yuritilar edi. Biroq o‘tgan
asrning 90-yillaridan e’tiboran ushbu fanga nisbatan «etnografiya» atamasi bilan
birga «etnologiya» atamasi ham qo‘llaniladigan bo‘ldi.
Darvoqe, «etnologiya» termini fanga ilk marotaba 1784 yil A.Shavann
tomonidan olib kirilgan. Lekin ushbu fanning taraqqiyoti biroz keyingi davr bilan
bog‘liq bo‘lib, mashxur fransuz elektrigi Andre-Mari Amper tomonidan 1830 yilda
"antropologik" (ijtimoiy) fanlarning umumiy tasnifini ishlab chiqish jarayonida
xalqlar va ularning madaniyati to‘g‘risidagi yangi fanning nomlanishi tarzida](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_3.png)
![maxsus izoh berilgan. Keyinchalik mazkur termin Yevropa davlatlariga juda tezlik
bilan yoyilgan. Umuman etnologiya mustaqil fan tarzida bir qator etnologlar
jamiyatlarining (jumladan, 1839 yil Parijda Fransiyadagi etnologlar jamiyati, 1842
yil AQShda tashkil topgan Amerika etnologlar jamiyatining) tuzilishi bilan rasman
tasdiqlangan. Biroq, shundan keyin turli ilmiy maktablar va yo‘nalishlar o‘rtasida
mazkur fanning fanlar tizimidagi o‘rni, tadqiqot mavzusi borasidagi masalalar
borasida keskin munozaralar yuzaga keldiki, bu bahslar bugungi kunga qadar
davom etib kelmoqda. Mazkur bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan
muammolar orasida fanning mazmuni va nomlanishi borasidagi masala alohida
o‘rin tutadi.
XIX asrgacha "etnologiya" iborasi maxsus fanga nisbatan emas, balki
onda-sonda turli etnografik jarayonlarni tavsiflash maqsadida ishlatilgan.
Germaniyada etnologiya «Volkskunde» nomi bilan shakllanib rivojlana
boshlagan. 1787 yilda mazkur termin Iosifom Mader tomonidan qishloq
aholisining statistik va topografik hisobini yuritish maksadida qo‘llanilgan. XX
asrning 20 yillarida hozirgi kundagi etnologiya tushunchasiga yaqin atamani nemis
tadqiqotchisi Folklayf tomonidan «Stoklund» tarzida kiritilgan.
Dastlab Folklayf talabalari og‘zaki ijod ya’ni qo‘shiq, sher, ertak va miflarni
o‘rganishgan. Keyinchalik, moddiy madaniyat – turar-joy, uy-ro‘zg‘or buyumlari,
mebel kabi mavzular xam o‘rganila boshlandi. Shuningdek, Folklayf tomonidan
nemis tilida Skandinaviya mamlakatlarida mazkur fan universitetlarda, xususan
1909 yilda Shvesiyada Upsala universitetida o‘qitilgan.
Finlandiyalik olim Sigurd Erikson «Mintaqaviy etnologiya va etnografiya»
atamasini dastlab qo‘llagan. Shundan so‘ng aloxida mintaqalar xalklari
etnologiyasining o‘rganilishiga e’tibor kuchaydi.
Etnografiya yunoncha bo’lib, «etnos» -xalq «grafiya» tavsiflash degan
ma’nolarni anglatgan. Mazkur fanning metodologik masalalariga bag’ishlangan
qator ishlardan ko’rinadiki, «etnologiya» va «etnografiya» tushunchalarini aynan
bir tushunchalar tarzida qabul qilish ham to’g’ri emas. Negaki, agar an’anaviy
«etnografiya» u yoki bu etnosga (etnik birlikka) oid materiallarni to’plab,](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_4.png)
![tizimlashtirib va uni ko’proq tavsiflab bersa, «etnologiya» etnos haqidagi barcha
ma’lumotlarni nazariy-metodologik jihatdan tahlil qiladi va bu xususda umumiy
xulosalar chiqaradi. Demak, «etnografiya» tushunchasi «etnologiya»
tushunchasiga nisbatan nafaqat kengroq tushuncha, balki etnologiyaning ma’lum
bir qismi deb aytish mumkin. O’z navbatida shuni ham aytish mumkinki, har bir
mamlakatda mazkur fanning paydo bo’lishi va nomlanishi o’ziga xos tarixga ega.
Etnografiya – bu xalqlarning turmush tarzi va madaniyatini o‘rganuvchi
tarixiy fan. Turmush tarzi deganda shaxsiy va jamiyat hayotining turg‘un,
boshlang‘ich, an’anaviy shakllarini tushunish mumkin. Har bir xalqning turmush
tarzi o‘zgacha bo‘lib, u hatto qo‘shni xalqlar turmushidan farq qiladi. “Madaniyat”
tushunchasi ancha murakkab so‘z bo‘lib, “colere” – degan lotin fe’lidan olingan,
ya’ni haydamoq, yerga ishlov bermoq ma’nolarini anglatadi. Bizda “madaniyat”
so‘zi turli ma’nolarda qo‘llaniladi; Ilmiy tilda, jumladan etnografiyada madaniyat
deganda inson qo‘li bilan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni
tushunish lozim. Moddiy madaniyatga inson qo‘li bilan barcha narsalar; mehnat
qurollari, kiyim – kechak, turar joylar va shu kabilar kiradi; ma’naviy madaniyatga
esa insonning aqliy faoliyati bilan bog‘liq narsalar; e’tiqod, badiiy ijod, adabiyot,
musiqa, fan, odob – axloq va boshqalar. Ma’naviy madaniyatni – ijtimoiy
madaniyat, jamiyat turmushi, oilaviy turmush kabi bo‘limlari mavjud. Albatta
dunyoda barcha xalqlarda madaniyat mavjud, Ammo madaniyatni turli darajalari
mavjud. Ayrim xalqlarda u tez rivojlangan, boshqalarida esa sekinroq. Nafaqat
madaniyatni rivojlanish bosqichini, balki har bir xalqda uning o‘ziga xos
tomonlarini farqlash muhim. Masalan, madaniyat bir hilda rivojlangan bosqichida
ham o‘ziga xosliklari turlicha bo‘lishi mumkin, bunga yangi Gvineya papuaslari va
Amerika eskimoslarini kirtishimiz mumkin.Dastlab o‘z taraqqiyotida orqada
qolgan xalqlarni o‘rganish asosiy tadqiqot obyekti bo‘lgan. Etnologiya predmetini
XIX asr oxirida bu tarzda belgilanishi deyarli barcha Yevropa xalqlarini boshqa
qit’alar xalqlari yaratgan madaniyalardan ancha yuqori bo’lgan yangi turdagi
sivilizatsiya yaratgani bilan asoslanadi. Primitiv (lot. ilk, dastlabki) xalqlarni tadqiq
etishni etnologiyaning asosiy obyektiga aylangan: L.G. Morgan (“Qadimgi](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_5.png)
![jamiyat”) E. Taylor (Ibtidoiy madaniyat) asarlarini ibtidoiy xalqlarga
bag‘ishlangan. Asrlar chegarasida etnologiya universitet faniga aylangan.
Nazariyotchi olimlarni xalqlarni primitiv (ibtidoiy) va sivilizatsiyalashgan turlarga
bo‘linishini inkor etgan. Munozoralar va bahslar davomida etnologiyaning
predmeti quyidagicha izohlanadi: tasvirlovchi, umumlashtiruvchi; turli madaniyat
tiplarini qiyoslovchi; sotsiologiyaning bo‘limi; madaniyatning dinamikasi
haqidagi; ibtidoiy, an’anaviy madaniyatlarni qiyosiy tahlil orqali o‘rganuvchi
fandir. Bugungi kunda etnologiya murakkab va ko‘p tarmoqli bilimlar tizimi
bo‘lib: etnik antropologiya, etnik sotsiologiya, etnodemografiya, iqtisodiy
etnologiya, etnik psixologiya, etnik geografiya, etnopedagogika sohalariga
bo‘lingan. Zamonaviy etnologiyada ilmiy tahlil uchun xilma-xil ma’lumotlardan
foydalanilgan bo‘lib, ularga etnograf olimlar tavsiflari, sayohatchilar yozmalari,
folklor va badiiy matnlar, etnosotsilogik, etnopsixologik tadqiqotlar, rasmiy
xujjatlar, tarixiy va ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar va boshqalar kiradi.
Yozma manbalarga xalqlarning o‘zlari tomonidan bitilgan tarixi ularning
madaniyatlari tavsifi kirsa, og‘zaki rivoyatlarda urug‘-qabila va elatlarni tarixiy
ongi mujassamlashgan, ayrim qabilalar baxshilarini XX asr o‘rtalarida ham so‘nggi
400 yil davomidagi hukmdorlari va hayotini muhim sanalarini xotiralarida
asrashlari hamda yosh avlodga yetkazishlari, lekin og‘zaki ma’lumotlarni boshqa
manbalarga nisbatan tez yo‘qolishini misol qilib keltirish mumkin.
Arxeologik ashyolarni etnik tarix va madaniyat tarixini tiklashda muhim
bo‘lib, boshqa manbalarga nisbatan ma’lum tarixiy voqealar yoki madaniyat
ashyolari yoshini aniqlashda ishonchlidir. Sopol buyumlar yoshini aniqlashda
termolyuminessent usulini qo‘llanilishi, bugungi kunda arxeologik ashyolarni
o‘rganishda statistik usuldan tobora keng foydalanilmoqda. Qiyosiy tilshunoslikda
turli tillardagi ma’lum so‘zlarni qiyoslash orqali ularning yaqinligi yoki
qardoshligini aniqlanadi, endogen jarayonlar tufayli tillarni tashqi ta’sir ostida tez
o‘zgaradi yoki aksincha stastik xususiyatini saqlab asrlar davomida o‘zgarmay
qolmoqda, ayrim so‘zlar yo‘qolib, ular boshqa turlardan olingan sinonimlar bilan
almashib madaniyatlarni o‘zaro ta’siri muhim ahamiyatga ega.](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_6.png)
![Statistik metodlar etnologiyada XX asrning o‘rtalarida muhim o‘rin egallay
boshlagan, aholi ro‘yhatlari orqali ko‘pgina masalalar bo‘yicha olimlar etnik
ma’lumotlar olmoqda, ularning qiymati faqat xilma- xilligida emas balki
tartiblashtirilgani, tizimilashtirilganida hamdir.
Etnologiyani mustaqil fan sifatida shakillanishida xalqlar hayotini bevosita
o‘rganish katta ahamiyat kasb etgan, dala tadqiqotlari unumi etnologni
o‘rganilayotgan etnos bilan bevosita muddat bo‘lganiga bog‘liqligi, so‘nggi
yillarda xorijda kompleks ekspeditsiyalar, ya’ni turli soha mutaxassislari
ishtirokida (antropologlar, etnologlar, geograflar, biologlar, meditsina vakillari)
dala tadqiqotlari o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lib, tobora keng tus olayotganini qayd
etish lozim.
2.O’zbekistonda etnologiya fani: yutuqlar, muammolar va rivojlanish
istiqbollari
Respublikamizda etnologiya fanining tarixi va mazkur fan sohasida
erishilgan ijobiy ishlar borasida fikr yuritgan edik. Endi esa zamonaviy etnologiya
fanining yutuqlari, muammolari va mazkur fanning rivojlanish istiqbollariga
to‘xtalib o‘tsak. O‘zbekiston istiqlolga erishganidan keyin boshqa ijtimoiy fanlarda
bo‘lgani singari etnologiyada ham katta amaliy ishlar bajarildi. Mustaqillik
yillarida mafkuraviy tazyiqlardan holi bo‘lgan boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar
kabi etnologiya fani sohasida ham garchi ma’lum qiyinchiliklar bilan bo‘lsa-da, bir
qator ilmiy-nazariy va metodolik tadqiqotlar amalga oshirildi. Tadqiqotlar nafaqat
mazmun va mohiyati bilan balki, ularga nazariy metodologik jihatdan
yondashuvlar ham o‘zgarganligini ko‘rsatmoqda. Tarixan qisqa davr mobaynida
erishilgan eng muhim natijalar sifatida tadqiqot mavzularining kengaygashi va
ilmiy izlanish samaradorligi oshganligini kuzatamiz. Tadqiqot obyekti va
predmetiga, balki uning metod va nazariyalariga ham yangicha qarash natijasi
o‘laroq «etnomadaniy jarayonlar», «etnoslararo jarayonlar», «zamonaviy
jamiyatda milliy-etnik jarayonlar», «etnopsixologiya», «etnoslararo
kommunikasiya», «gender muammolari» va etnologiyaning boshqa zamonaviy
yo‘nalishlarida ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirildi. O‘tgan qisqa davr mobaynida](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_7.png)
![etnolog tadqiqotchilar «bir xillik» andozasidan ozod bo‘ldilar va «madaniyat»,
«madaniy meros», «mentalitet», «milliy ruh» kabi tushunchalarning sof milliy
shakliga va mazmuniga qaytdilar. Qolaversa, fanning asosiy tadqiqot obyekti
bo‘lgan etnosning nazariy jihatlari, etnogenez va etnik tarixga oid yangi nazariy-
metodologik konsepsiyalar va qarashlar yaratildi. Shuningdek, mustaqillik yillarida
xalqimiz moddiy va ma’naviy madaniyati, oilaviy va jamoaviy hayoti, diniy
e’tiqodlari va marosimlarini tadqiq etish borasida jiddiy tadqiqotlar bilan birga
fanda qo‘ni - qo‘shnichilik an’analari, etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilishga
qaratilgan yangi yo‘nalishlarga asos solindi. Bajarilgan tadqiqotlarning samarasi
o‘laroq qator monografiyalar va risolalar e’lon qilindi. Bu o‘rinda o‘zbek elshunos
olimlari I.Jabborov, H. Ismoilov, O.Bo‘riyev, A.Ashirovlarning o‘zbeklarning
oilaviy turmush an’analari, to‘y tantanalari, dafn marosimlari hamda milliy
qadriyatlariga oid tadqiqotlari nashr etildi. 1991-2004 yillar mobaynida
Respublikamizda etnologiya yo‘nalishi bo‘yicha 20 dan oshiq nomzodlik va
doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingani ham fan salohiyati oshib
borayotganligidan dalolat beradi. Himoya qilingan dissertatsiyalar dolzarb
mavzularda hamda respublikamizning turli tarixiy-etnografik mintaqalari misolida
bajarilgan. Jumladan, Farg‘ona vodiysi, Xorazm, Zarafshon, Nurota, Buxoro,
Surxondaryo, Qashqadaryo vohalarining oila va oilaviy turmush marosimlariga,
maishiy turmush, jamoaviy munosabatlar, xonaki hunarmandchilik, shuningdek,
qoraqalpoqlar tarixining etnografik jihatlari yoritilgan ilmiy tadqiqotlar alohida
ahamiyat kasb etadi. Mazkur dissertatsiyalar milliy qadriyatlar va an’analarni
tiklash g‘oyasiga asoslanganligi, o‘zbek xalqi etnografiyasining muammolariga
yangicha ruhda yondoshganligi bilan ajralib turadi. Shuningdek,
Respublikamizning qator universitetlarida etnologiya bo‘yicha ilmiy markaz va
kafedralarning ochilishi ham ushbu fanga bo‘lgan e’tibor oshganligidan dalolat
beradi.
Etnologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasining samarasi tarzida
etnoarxeologiya, etnopsixologiya, etnolingvistika, etnodemografiya,
etnofolkloristika kabi yangi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi va eng muhimi fanning nomi](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_8.png)
![ham etnologiya deb o‘zgartirildi. Bu borada birgina O‘zR FA Tarix instituti
«Etnologiya» bo‘limida O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Fan va
texnologiyalar markazining amaliy tadqiqotlar dasturi bo‘yicha Respublikamizning
ikki tarixiy-etnografik mintaqasi, Farg‘ona vodiysi hamda Janubiy O‘zbekiston
mintaqalaridagi etnoslararo jarayonlarni taqqoslab tadqiq qilinganligi yoki
zamonaviy polietnik shahardagi etnomadaniy jarayonlarni tahlil etilayotganligi
ham bajarilayotgan ishlarning yorqin ko‘zgusi deb aytishimiz mumkin. Umuman,
Respublikada etnologik yo‘nalishda olib borilayotgan tadqiqotlarning asosiy
yutuqlari quyidagilarda mujassamlashgan:
• Avvalo keyingi o’n yillikda etnologiyaning nazariy metodologik
muammolari borasida dastlabki ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Bunda
tadqiqotchilar tomonidan fanning nafaqat nazariy muammolari, balki zamonaviy
Etnologiya maktablari va atamalariga oid yangi materiallarning e’lon qilinishi
o’zbek etnologlarining zamon bilan hamnafas tadqiqotlar olib borayotganliklarini
ko’rsatadi.
• Etnogenetik jarayonlar doirasida akademiklar K.Shoniyozov va A.Asqarov
tomonidan o’zbek xalqining shakllanish jarayoni va uning nazariy-metodologik
muammolariga oid qator fundamental tadqiqotlar e’lon qilindi. Mazkur mavzu
doirasida O’zRFA Tarix institutida doimiy ilmiy seminar tashkil etilganligi va bu
sohada Respublikamizning ko’zga ko’ringan bir qator olimlarining ilmiy
tadqiqotlari e’lon qilinayotganligi ham ushbu yo’nalishning rivojlanayotganligidan
dalolat beradi.
• Mutaxassis olimlar nafaqat tarixiy-etnografik tadqiqotlar mavzularini, balki
dastlabki professional etnograflar kabi «an’anaviy zamonaviylik»ni va bugungi
kunda muhim deb e’tirof etilayotgan ijtimoiy madaniy innovasiyalar, an’anaviy
jamiyatning zamonaviy hayotini ham tadqiq qilmoqdalar.
• Hozir etnologik yo’nalishda bajarilayotgan tadqiqotlarda an’anaviy
madaniyatni tadqiq qilishgagina emas, balki zamonaviy polietnik jamiyatni
o’rganish, ayniqsa an’anaviy mahalla institutini zamonaviy jamiyatda tutgan o’rni,
mahalla tizimida zamonaviy etnomadaniy jarayonlarning roliga katta e’tibor](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_9.png)
![qaratilmoqda. Mazkur yo’nalishda Toshkent mahallalari bo’yicha olib borilgan
tadqiqotlar natijalarini dastlabki yutuqlar sifatida qayd etish mumkin.
• Zamonaviy etnologiyaning tadqiqot mavzusi va o’rganish maydoni ancha
keng bo’lib, unga yaqin bo’lgan sotsiologiya, madaniyatshunoslik, psixologiya,
antropologiya, arxeologiya va bosh qa ijtimoiy-gumanitar fanlarni qamrab oladi.
3. Ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan aloqadorligi.
Etnologiyaning asosiy obyekti hisoblangan etnos o‘z rivojlanish asnosida
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy sohalarda faoliyat olib boradi. Etnos
faoliyatining yo‘nalishlarini mazkur madaniyat va jamiyatni o‘rganuvchi boshqa
fanlar ham o‘rganadi. Etnologiya yuqorida ta’kidlanganidek doimiy ravishda turli-
tuman yondosh fanlar bilan o‘zaro aloqada taraqqiy etib rivojlanib boradi.
Antropologiya, madaniyatshunoslik, arxeologiya, sotsiologiya, politologiya,
geografiya va etnografiya kabi fanlar o‘z tadqiqot mavzularini yaqinligi jihatidan
etnologiyaga yaqin turuvchi yondosh fanlar hisoblanadi.
Etnologiyaning mazkur fanlar bilan doimiy aloqasi turlicha bo‘lib, ularning
har biri bilan ma’lum muammolar va savollar doirasidagina o‘zaro munosabatga
kirishadi.
Etnologiyaga nisbatan yaqin fan antropologiyadir. Har ikki fan ham
irqlarning kelib chiqishi va ularning yer shari bo‘yicha tarqalishi, tarixiy-madaniy
rivojlanish jarayonida insonlarning jismoniy qiyofasining o‘zgarishi, etnoslarning
antropologik tuzilishi kabi savollarga javob izlaydi. Hozirgi kunda ijtimoiy,
madaniy, psixologik, strukturaviy, simvolik antropologiya kabi mustaqil ilmiy
yo‘nalishlarning mavjudligi bois bular orasidagi munosabatda ma’lum noaniqliklar
mavjud.
Zamonaviy fanda «etnologiya» va «antropologiya» terminlari orasida
amalda deyarli qat’iy o‘rnatilgan chegara mavjud emas. Ba’zi tadqiqotchilar
"etnologiya" va "antropologiya" terminlarini o‘zaro sinonim deb izohlaydilar.
Bizningcha, bunda ular antropologiyada etnogenez va demografik jarayon hech
qachon tadqiqot obyekti bo‘lmaganligini biroz nazardan chetda qoldiradilar.
Antropologiya insoniyatning biologik va jismoniy tabiati haqidagi fan](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_10.png)
![bo‘lgan va hozirda ham shunday bo‘lib qolmoqda. Etnologiya esa o‘zining
tadqiqot obyektiga ko‘ra antropologiyaga qaraganda kengroqdir. Shu tufayli ham
mazkur fanlarni bir xil predmet deb bo‘lmaydi. Bu o‘rinda ushbu ikki
tushunchaning o‘zaro aloqadorligi to‘g‘risida qisqacha tarixiy ma’lumotni keltirib
o‘tishi joizdir. XIX asrning birinchi yarmida etnologiya o‘zining tadqiqot mavzusi
doirasiga jismoniy antropologiya ham kirgan. Jumladan, bu «Parij etnologlar
jamiyati»ning nizomida ham aks etgan bo‘lib, bunda etnologiyaning tadqiqot
mavzulari doirasiga «insoniyat irqining o‘ziga xos tomonlari, jismoniy o‘ziga xos
tuzilishi, aqliy qobiliyati va ruhiyati, hamda tarixi, an’analari va tilini o‘rganish»
kirishi ta’kidlangan edi. XIX asr o‘rtalaridan boshlab esa, etnologiya va
antropologiya fanlarini o‘zaro mustaqil ikki fan deb hisoblovchi qarashlar paydo
bo‘lgan. Bunday qarash mualliflari etnologiyani xalqlar to‘g‘risidagi fan
antropologiyani esa inson to‘g‘risidagi fan deb talqin qilganlar. Bu kabi qarashlar
natijasida Germaniyada “Antropologiya, etnologiya yozma tarixgacha bo‘lgan
tarix jamiyati” (1869), Italiyada — “Italiya antropologiya va etnologiya jamiyati”
(1871) kabi jamiyatlar tuzilgan. Bu bilan birga XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab
ushbu qarashlarga qarama-qarshi bo‘lgan qarashlar, ya’ni etnologiya
antropologiyaning tarkibiy bir qismi deb hisoblovchi mulohozalar ham paydo
bo‘lgan. (Angliyada 1843 yil tuzilgan “Etnologiya jamiyati” va 1863 yilda tashkil
qilingan “Antropologiya jamiyati” o‘zaro qo‘shilib 1871 yilda “Buyuk Britaniya
va Irlandiya antropologiya Qirollik instituti»ga aylantirilgan.
Etnos tabiiy rivojlanish oqibatidagina emas, balki bu bilan bir vaqtda
ijtimoiy madaniy jarayonlar natijasida ham shakllanadi. Shu bois, etnologiyada
etnik jarayonlarni o‘rganish chog‘ida ijtimoiy va madaniy jarayonlar ham tadqiq
qilinadi. Ijtimoiy va madaniy jarayonlarni tadqiq qilishda esa sotsiologiyaning
o‘rni beqiyosdir.
Sotsiologiya dastlab odamlarning faoliyati va birgalikdagi hayot tarzini
o‘rganuvchi fan tarzida shakllangan. Uning tadqiqot predmeti ijtimoiy guruhlar va
qatlamlar, ijtimoiy tuzilma hamda ijtimoiy institutlar hisoblanadi. Sotsiologiyaning
markaziy kategoriyasi – jamiyat, ya’ni bir umumiy hududda birgalikda yashovchi](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_11.png)
![va faoliyat ko‘rsatuvchi insonlarning o‘zaro munosabatlarning aloqasi shakllarini
o‘rganadi. Ijtimoiy munosabatlarning ushbu elementlari etnologiya uchun ham
ilmiy qiziqish uyg‘otadi. Lekin etnologiya buni boshqacharoq tarzda tadqiq qiladi.
Etnologiya ijtimoiy munosabatlar sohasida madaniyatning ijtimoiy dinamikasi,
etnoslarning ijtimoiy differensiyasi, turli xalqlarning etnik jihatdan o‘zlarini ong
tizimida idrok etishi, etnik psixologiyaning o‘ziga xosligi va shu kabilar tadqiq
qilinadi. Boshqacha aytganda, etnologiya turli etnik muhitlardagi ijtimoiy
jarayonlar va ko‘rinishlarini hamda ijtimoiy guruhlardagi etnik jarayonlarini
o‘rganadi. Aynan mazkur jihatlarda etnologiya bilan sotsiologiyaning o‘zaro
aloqasi namoyon bo‘ladi.
Sotsiologiya va etnologiyaning jamiyat ko‘rinishlariga bo‘lgan qiziqishi juda
ham yaqin bo‘lganligi bois XX asrning 30-yillarida ushbu ikki fanning o‘zaro
kesishgan nuqtasida yangi ilmiy yo‘nalish etnosotsiologiya paydo bo‘ldi.
Etnosotsiologiya asoschisi nemis olimi Rixard Turnvaldning fikricha, sotsiologiya
amaliy fan bo‘lib, zamonaviy industrial mamlakatlardagi ijtimoiy va etnik
jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘rganadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, g‘arb mamlakatlaridagi ilmiy adabiyotlarda
etnologiya, madaniy antropologiya va ijtimoiy antropologiya bir fan ning turlicha
nomlanishi degan qarashlar keng tarqalgan. Haqiqatdan ham shundaymi? Mazkur
savolga javob berishdan avval mazkur uch yo‘nalish to‘g‘risida aniq va yetarli
ma’lumotlarni to‘liq anglab yetmoq zarur.
Madaniy antropologiya insonning jismoniy tuzilishidagi o‘zgarishlarni
o‘rganuvchi jismoniy antropologiyadan farqli ravishda insoniyat madaniyatining
shakllanish jarayonini o‘rganuvchi yo‘nalish tarzda paydo bo‘lgan. Madaniy
antropologiyaning etnologiya bilan aloqasi to‘g‘risida gapirganda avvalo ta’kidlash
kerakki, bu fan etnologiyaning tavsifiy dala materiallaridan o‘zining
konsepsiyalarini tekshirish va isbotlash maqsadida foydalanadi. O‘z navbatida
etnologiya madaniy antropologiya ma’lumotlariga nazariy xulosalar chiqarishda
tayanadi.
Ijtimoiy antropologiya va etnologiya aloqalari birmuncha boshqacharoq](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_12.png)
![xususiyatga ega. Ijtimoiy antropologiyaning tadqiqot yo‘nalishi dunyo xalqlaridagi
ijtimoiy jamoalarning o‘ziga xos tomonlarini o‘rganishga qaratilgan. «Ijtimoiy
antropologiya» atamaga ilk bora ingliz etnologiyasining asoschisi Jeyms Frezer
tomonidan ilmiy muomalaga olib kirilgan. U mazkur yo‘nalishni insoniyatni
o‘rganuvchi jismoniy antropologiyaga qarama-qarshi tarzida joriy qilgan. Ijtimoiy
antropologiya etnologiyaga nisbatan sotsiologiyaga yaqin bo‘lib, ularning har
ikkisining ham tadqiqot mavzusiga etnik jamoalar kirmaydi.
Demak, etnologiya, antropologiya va sotsiologiya fanlari o‘zaro tutash
tadqiqot obyektiga ega, lekin ularning har biri ushbu predmetni o‘ziga xos
tomonlarini boshqa fanlar yutuqlari va ilmiy xulosalaridan foydalangan holda
tadqiq qiladi.
Etnologiyaga eng yaqin va qarindosh fan etnografiya hisoblanadi. Tarixiy-
etnografik adabiyotlardan ma’lumki, etnografiya mustaqil fan tarzida bundan bir
yarim asr muqaddam maydonga kelgan. Dastlab mazkur fanning maqsadi turli
xalqlar to‘g‘risidagi ijtimoiy-madaniy materiallarni yig‘ish va tasniflash bo‘lgan.
«Etnografiya» termini turli mamlakatlarda turlicha ma’nolarda qo‘llanilgan.
Ko‘p hollarda u etnos to‘g‘risidagi nazariy-metodologik umumlashgan xulosalarni
o‘zida mujassamlashtirgan etnologiyadan farqli ravishda tavsifiy xarakterdagi
tadqiqotlarga nisbatan qo‘llanilgan. Muxtasar qilib aytadigan bo‘lsak zamonaviy
etnologiya fani etnografiyaga konseptual ilmiy apparat beradi. Etnografiya
ko‘pincha tavsifiy ma’lumotlarni mujassamlashtiruvchi fan bo‘lsa etnologiya
nazariy xalqshunoslik hisoblanadi.
Bu bo‘linish mazkur fanning tavsifiy (etnografiya) va nazariy (etnologiya)
qismlarga bo‘linishiga oid qarashlarga asoslangan. Bundan tashqari biz yuqorida
ta’kidlaganimizdek, nemislarda etnologiya nemis etnosi va boshqa etnoslar
to‘g‘risidagi fanlarga bo‘linadi. Birinchi holatda «Volkskunde» iborasi nemis tilida
so‘zlashuvchi xalqlar (nemislar, avstriyaliklar, shveysariyaliklar)ni etnografik
o‘rganish va tavsiflashda qo‘llanilgan bo‘lsa «Volkerkunde» iborasi nemis tilida
so‘zlashmaydigan boshqa xalqlarni etnologik nuqtai nazardan o‘rganishda
foydalanilgan termin hisoblanadi.](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_13.png)
![Etnografiya dastlab yevropalik olimlar tomonidan yevropalik bo‘lmagan
xalqlarning madaniy turmush-tarzi va ijtimoiy sohalardagi farqini bayon qiluvchi
tavsifiy fan sifatida amalda bo‘lishi mazkur fanni «orqada qolgan» xalqlarni
o‘rganuvchi fan degan tushunchalarni paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Bunday
qarashlarning noto‘g‘ri ekanligi o‘z vaqtida isbotlangan bo‘lib, bugungi kunda har
bir xalqning etnografiyasini ilmiy tarzda o‘rganish dolzarb muammolardan biri
ekanligi o‘z isbotini topib ulgurgan haqiqatdir. Hozir dunyo miqyosida
kechayotgan ulkan globallashuv jarayonida barcha etnoslar o‘ziga xos milliy-etnik
xususiyatlari, ularning boshqa etnoslardan farqli hisoblangan jihatlarini saqlab
qolishga harakat qilmoqda.
Etnologiyaning boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabati natijasida
poleetnografiya, etnopsixologiya, etnolingvistika va etnomadaniyat kabi qator fan
tarmoqlari vujudga kelgan. Poleetnografiya – xalqlarning o‘ziga xos madaniy
turmushidagi farqlarni arxeologik materiallar asosida o‘rganuvchi fan;
etnolingvistika – tillarning kelib chiqishini etnik jarayonlar aloqasini o‘rganuvchi
soha; etnopsixologiya esa etnos va shaxsning ruhiy holatiga etnik jarayonlarning
ta’sirini tadqiq qiladi.](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_14.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .
1. Barth F. Introduction // Ethnic Groups and Boundaries: The Social
Organisation of Culture Difference / Ed de F.Barth Bergen, Oslo, London, 1969.
P.9-17.
2. Edited by M. N. Srinivas . The University Of Chicago Press 1998
3. Encyclopedia Of Social And Cultural Anthropology. Edited by Alan Barnard
Jonathan Spencer. - London & New York, 2002.
4. Greenberg J.H. Language in the Americas. Stanford, 1987.
5. Introduction to Sociocultural Anthropology. Zerihun Doda . Debub University .
2005
6. Method In Social Anthropology Selected Essays by K. R. Radcliffe-Brown
7. Ruhlen M. A guide to world' languages. Vol.1: Classification. London, 1987.
8. Small Places, Large Issues An Introduction to Social and Cultural
Anthropology . Thomas Eriksen 2001
9. Social Anthropology Core Course Calicut University page 26-27-28
10. Social Anthropology Core Course Calicut University , 2011
11. Алесеев В.П, Першиц А.И. “История первобытного обшества” Москва.
“Высшая школа” 2004
12. Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир
назарий ва илмий методологик асослари // O ’ zbekiston tarixi .– 2002.№4. –
Б.54-60.
13. Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар» - Т.; 2001.
14. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.– С. 34.
15. Бўриев О. ва бошқалар «Ўзбек оиласи тарихи». Т., 1995.](/data/documents/546f0826-5a9a-4c18-87c4-cf686f2503cb/page_15.png)
Etnologiya predmeti, maqsad, vazifasi. Reja 1. Etnologiya fanining paydo bo’lish tarixi, predmeti va metodlari. 2. O’zbekistonda etnologiya fani: yutuqlar, muammolar va rivojlanish istiqbollari 3. Ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan aloqadorligi
Etnologiya fanining paydo bo’lish tarixi. Har qanday fanning fan sifatida shakllanishi insonlar ehtiyoji bilan ma’lum ma’noda bog‘liqdir. Shubhasiz, bu holat etnologiya fani uchun ham taalluqlidir. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yashagan barcha etnoslar o‘ziga xos turmush-tarzi, urf-odatlari va an’analari bilan bir-biridan ajralib turgan. O‘tgan ming yilliklar mobaynida to‘plangan bilimlar shundan dalolat beradiki, yer sharida turfa xil rasm-rusm va urf-odatlarga ega xalqlar yashashlariga qaramasdan, ularning barchasi tabiatning ajralmas bir qismi sifatida rivojlangan bo‘lib, mazkur jihat tabiiy-geografik hamda xo‘jalik munosabatlari bilan bog‘liq holda o‘ziga xos etnomadaniy an’analarga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Eng qadimgi davrlardan boshlab kishilar nafaqat o‘zlarining balki tevarak atroflarda va uzoq yurtlarda yashovchi el-uluslar, ularning madaniyati, an’ana va marosimlariga qiziqib, ular to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘lishga harakat qilganlar. Antik davr mualliflari ko‘plab empirik materiallarni yig‘ishga, turli- tuman xalqlarning xo‘jalik va madaniy belgilariga qarab tasniflashga intilgan. Lekin o‘sha davr mualliflari asosan jangchilar, sayyohlar, elchilar va boshqa mamlakatlarda turli maqsadlarda bo‘lgan kishilarning xotiralari yoki bo‘lmasa o‘zga yurtlar to‘g‘risidagi turli-tuman rivoyatlarga asoslanib ma’lumotlar berganliklari bois ham ularning bizgacha qoldirgan ma’lumotlari ko‘pincha umumiy yoki mavhumiy xususiyat kasb etgan. Etnologiya-xalqlar to‘g‘risidagi mustaqil fan sifatida XIX - asr o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Mazkur fanning aynan shu davrda paydo bo‘lishining o‘ziga xos sabablari mavjud. Avvalo, bu davrda dunyo qit’alari orasida iqtisodiy, madaniy aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi, turli xalqlarning mustamlaka tuzum ta’siriga tushib qolishi va mustamlakachi davlatlarni o‘z mustamlakalarini osonlik bilan boshqarishga intilishi u yerlarda yashovchi mahalliy xalqlar to‘g‘risida batafsil ma’lumotlarga ega bo‘lishni talab qilar edi. Qolaversa, o‘sha davrda buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishi natijasida dunyoning turli mintaqalari orasida o‘zaro etnomadaniy taraqqiyotdagi o‘zaro farqlarni, boshqa ellarda yashovchi etnik guruhlarning o‘ziga
xos etnopsixologiyasi va ularning etnik o‘zlikni anglash mexanizmi, tarixning ma’lum davrlarida u yoki bu xalqning tutgan o‘rni, sivilizatsiyalar va madaniyatlar taraqqiyoti hamda tanazzulida etnik omilning o‘rni kabi muammolarni paydo qildi. Ana shu muammolar va savollarning yechimi tarzida qator yangi nazariyalar va konsepsiyalar yaratildi. Bu esa etnologiyaning dastlabki ilmiy maktablari va yo‘nalishlari paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Keyinchalik mazkur ilmiy maktablar va yo‘nalishlar asosida xalqlar to‘g‘risidagi maxsus fan - etnologiya shakllangan. Etnologiya fanining nomi ham boshqa ko‘plab ijtimoiy- gumanitar fanlar kabi yunoncha- etnos (xalq) va logos (fan) so‘zlaridan olingan bo‘lib, «xalq to‘g‘risidagi fan» degan ma’noni bildiradi. Etnologiyaning asosiy tadqiqot obyekti bo‘lgan «etnos» so‘zi ilk bor qadimgi grek tilida uchraydi. Taxminan mi loddan avvalgi VI-V asrlarda bu so’z kelib chiqishi grek bo’lmagan urug’ va qabilalarga nisbatan qo’llanilgan. Aynan shu ma’noda bu ata ma rim madaniyati va lotin tilida ishlatilgan. XVIII asrning oxirlariga qadar etnos tushunchasi nihoyatda chegara langan tarzda iste’molda bo’ldi. Faqat XIX asrdan e’tiboran bu termin ilmiy adabiyotlarda «xalq» («narod») ma’nosida kengroq qo’l lani la boshlagan. Bugungi kunga kelib ayrim mamlakatlarda mazkur fan «etnologiya», yoki «etnografiya» deb nomlansa, qator g‘arb mamlakatlarida ushbu fanni «madaniy antropologiya» yoki «ijtimoiy (sotsial) antropologiya» deb yuritish an’anaga aylangan. Ma’lumki, yaqin o‘tmishda sobiq Ittifoqda elshunoslik fani «etnografiya» deb nomlanib, mazkur sohada ilmiy tadqiqotlar olib borgan institut va ilmiy tadqiqot markazlari ham shu atama bilan yuritilar edi. Biroq o‘tgan asrning 90-yillaridan e’tiboran ushbu fanga nisbatan «etnografiya» atamasi bilan birga «etnologiya» atamasi ham qo‘llaniladigan bo‘ldi. Darvoqe, «etnologiya» termini fanga ilk marotaba 1784 yil A.Shavann tomonidan olib kirilgan. Lekin ushbu fanning taraqqiyoti biroz keyingi davr bilan bog‘liq bo‘lib, mashxur fransuz elektrigi Andre-Mari Amper tomonidan 1830 yilda "antropologik" (ijtimoiy) fanlarning umumiy tasnifini ishlab chiqish jarayonida xalqlar va ularning madaniyati to‘g‘risidagi yangi fanning nomlanishi tarzida
maxsus izoh berilgan. Keyinchalik mazkur termin Yevropa davlatlariga juda tezlik bilan yoyilgan. Umuman etnologiya mustaqil fan tarzida bir qator etnologlar jamiyatlarining (jumladan, 1839 yil Parijda Fransiyadagi etnologlar jamiyati, 1842 yil AQShda tashkil topgan Amerika etnologlar jamiyatining) tuzilishi bilan rasman tasdiqlangan. Biroq, shundan keyin turli ilmiy maktablar va yo‘nalishlar o‘rtasida mazkur fanning fanlar tizimidagi o‘rni, tadqiqot mavzusi borasidagi masalalar borasida keskin munozaralar yuzaga keldiki, bu bahslar bugungi kunga qadar davom etib kelmoqda. Mazkur bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan muammolar orasida fanning mazmuni va nomlanishi borasidagi masala alohida o‘rin tutadi. XIX asrgacha "etnologiya" iborasi maxsus fanga nisbatan emas, balki onda-sonda turli etnografik jarayonlarni tavsiflash maqsadida ishlatilgan. Germaniyada etnologiya «Volkskunde» nomi bilan shakllanib rivojlana boshlagan. 1787 yilda mazkur termin Iosifom Mader tomonidan qishloq aholisining statistik va topografik hisobini yuritish maksadida qo‘llanilgan. XX asrning 20 yillarida hozirgi kundagi etnologiya tushunchasiga yaqin atamani nemis tadqiqotchisi Folklayf tomonidan «Stoklund» tarzida kiritilgan. Dastlab Folklayf talabalari og‘zaki ijod ya’ni qo‘shiq, sher, ertak va miflarni o‘rganishgan. Keyinchalik, moddiy madaniyat – turar-joy, uy-ro‘zg‘or buyumlari, mebel kabi mavzular xam o‘rganila boshlandi. Shuningdek, Folklayf tomonidan nemis tilida Skandinaviya mamlakatlarida mazkur fan universitetlarda, xususan 1909 yilda Shvesiyada Upsala universitetida o‘qitilgan. Finlandiyalik olim Sigurd Erikson «Mintaqaviy etnologiya va etnografiya» atamasini dastlab qo‘llagan. Shundan so‘ng aloxida mintaqalar xalklari etnologiyasining o‘rganilishiga e’tibor kuchaydi. Etnografiya yunoncha bo’lib, «etnos» -xalq «grafiya» tavsiflash degan ma’nolarni anglatgan. Mazkur fanning metodologik masalalariga bag’ishlangan qator ishlardan ko’rinadiki, «etnologiya» va «etnografiya» tushunchalarini aynan bir tushunchalar tarzida qabul qilish ham to’g’ri emas. Negaki, agar an’anaviy «etnografiya» u yoki bu etnosga (etnik birlikka) oid materiallarni to’plab,
tizimlashtirib va uni ko’proq tavsiflab bersa, «etnologiya» etnos haqidagi barcha ma’lumotlarni nazariy-metodologik jihatdan tahlil qiladi va bu xususda umumiy xulosalar chiqaradi. Demak, «etnografiya» tushunchasi «etnologiya» tushunchasiga nisbatan nafaqat kengroq tushuncha, balki etnologiyaning ma’lum bir qismi deb aytish mumkin. O’z navbatida shuni ham aytish mumkinki, har bir mamlakatda mazkur fanning paydo bo’lishi va nomlanishi o’ziga xos tarixga ega. Etnografiya – bu xalqlarning turmush tarzi va madaniyatini o‘rganuvchi tarixiy fan. Turmush tarzi deganda shaxsiy va jamiyat hayotining turg‘un, boshlang‘ich, an’anaviy shakllarini tushunish mumkin. Har bir xalqning turmush tarzi o‘zgacha bo‘lib, u hatto qo‘shni xalqlar turmushidan farq qiladi. “Madaniyat” tushunchasi ancha murakkab so‘z bo‘lib, “colere” – degan lotin fe’lidan olingan, ya’ni haydamoq, yerga ishlov bermoq ma’nolarini anglatadi. Bizda “madaniyat” so‘zi turli ma’nolarda qo‘llaniladi; Ilmiy tilda, jumladan etnografiyada madaniyat deganda inson qo‘li bilan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni tushunish lozim. Moddiy madaniyatga inson qo‘li bilan barcha narsalar; mehnat qurollari, kiyim – kechak, turar joylar va shu kabilar kiradi; ma’naviy madaniyatga esa insonning aqliy faoliyati bilan bog‘liq narsalar; e’tiqod, badiiy ijod, adabiyot, musiqa, fan, odob – axloq va boshqalar. Ma’naviy madaniyatni – ijtimoiy madaniyat, jamiyat turmushi, oilaviy turmush kabi bo‘limlari mavjud. Albatta dunyoda barcha xalqlarda madaniyat mavjud, Ammo madaniyatni turli darajalari mavjud. Ayrim xalqlarda u tez rivojlangan, boshqalarida esa sekinroq. Nafaqat madaniyatni rivojlanish bosqichini, balki har bir xalqda uning o‘ziga xos tomonlarini farqlash muhim. Masalan, madaniyat bir hilda rivojlangan bosqichida ham o‘ziga xosliklari turlicha bo‘lishi mumkin, bunga yangi Gvineya papuaslari va Amerika eskimoslarini kirtishimiz mumkin.Dastlab o‘z taraqqiyotida orqada qolgan xalqlarni o‘rganish asosiy tadqiqot obyekti bo‘lgan. Etnologiya predmetini XIX asr oxirida bu tarzda belgilanishi deyarli barcha Yevropa xalqlarini boshqa qit’alar xalqlari yaratgan madaniyalardan ancha yuqori bo’lgan yangi turdagi sivilizatsiya yaratgani bilan asoslanadi. Primitiv (lot. ilk, dastlabki) xalqlarni tadqiq etishni etnologiyaning asosiy obyektiga aylangan: L.G. Morgan (“Qadimgi