Nafosatshunoslik haqida ma’lumotlar Nafosatshunoslik fani predmeti. maqsad va vazifalari
![Nafosatshunoslik haqida ma’lumotlar Nafosatshunoslik fani predmeti. maqsad va
vazifalari
Reja;
1.Go’zallik.
2.Ulug’vorlik.
3.Fojealilik.
4.Kulgililik.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_1.png)
![1. Go’zallik - nafosatshunoslikning asosiy tushunchasi. Zero, go’zallik - nafosat
olamining mag’zi, bosh xossasi, mohiyati, asosini tashkil qiladi. Shuning uchun
bo’lsa kerak, estetika, nafosatshunoslik, go’zallik falsafasi tarzida ham talqin etib
kelinadi.
Go’zallik muammosiga murojaat etgan barcha mutafakkirlar go’zallik haqida fikr
yuritib va uni tadqiq qilish nihoyat darajada mashaqqatli masala ekanligini doimo
ta’kidlaydi. Mazkur qiyinchilik, birinchi navbatda, go’zallik tushunchasining
o’zaro hech bir umumiyligi bo’lmagan turli - tuman hodisalarning keng doirasiga
taalluqliligi bilan bog’liqdir.
Go’zal bo’lgan, ya’ni bizda ijobiy tuyg’u qo’zg’atgan narsani ko’rsatib berish
nisbatan ancha oson. Lekin nima uchun mazkur narsa go’zal ekanligini tushuntirib
berish ancha mushkul. Huddi shu tarzda go’zallik muammosiga falsafiy
yondoshish tarixan shakllangan.
Go’zallik bu voqelik (tabiat, jamiyat, san’at) hodisasi bo’lib, aniq hissiy ta’sir
o’tkazish orqali insonda jismoniy va ma’naviy kuchlar oqimining ko’payishiga,
shodlik, zavqlanish, to’la ma’naviy qoniqish holati vujudga kelishiga imkon
yaratadi. Go’zallik doimo foydalidir, lekin bu foydalilik jamiyat taraqqiyoti uchun
xizmat qilishga mo’ljallangan bo’ladi. Va nihoyat, go’zallik, Shillerning o’rinli
iborasi bilan aytganda, inson ozodligining ramzi sifatida ifoda topadi. Mustaqil
Respublikamizda erkin ma’naviyatli shaxs tarbiyasi muhim vazifaga aylangan
tarixiy bir sharoitda alohida ahamiyat kasb etadi. Go’zallik cheksiz hilma - hillikka
ega bo’ladi. Tabiatdagi go’zallik ijtimoiy hayot go’zalligidan, foydali amaliy
faoliyatidagi go’zallik badiiy ijoddagi go’zallikdan farq qiladi. Lekin go’zallik
qanchalik o’zining rango - rangligi bilan ajralib turmasin, ularning barchasi
qandaydir umumiy tub belgilarga ega bo’lib, mana shu umumiy tub belgilar tufayli
ularning barchasini maxsus ilmiy - falsafiy istiloh - go’zallik tushunchasi orqali
talqin etish imkoniyati mavjud.
Inson hamma erda va har qanday darajada mavjud tabiiy hamohanglik bilan
to’qnashar ekan, u albatta tabiatning go’zalligidan zavq - shavq oladi, ongli yoki
anglamagan holda sevinadi, ma’naviy boylik orttiradi. Ijtimoiy orzuga muvofiq](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_2.png)
![kelish tabiatda insondagi go’zallikdan zaifroq ko’rinadi, ammo bu erda ham o’sha
qonuniyat amal qiladi. Inson tabiatdagi u yoki bu davr, u yoki bu ijtimoiy guruh
ijtimoiy orzusiga muvofiq keladigan hodisalarni go’zallik sifatida baholaydi.
Hamma vaqt tabiatga nafosatli munosabat va tabiatni nafosatli o’zlashtirish uni
«insoniylashtirish», tabiat hodisalariga inson talab - ehtiyojlarini,
maqsad - orzularini tadbiq etish bilan bog’lanib ketgan. Shu munosabat bilan bu
erda atoqli yozuvchilarni tabiat manzaralari tasvirini rango - rang bo’yoqlarda
inson qiyofasi, orzu - umidlari, intilishlari bilan uzviy - badiiy bog’lab
ifodalashlarini eslatib o’tish o’rinlidir. (Oybekning «Navoiy» romani boshlanishi,
Qodiriyning «O’tgan kunlar» romanidagi Otabekning Marg’ilonga borib kelishi
badiiy tasviri shular jumlasidandir).
Insonda tabiatga qanday munosabatda bo’lish tuyg’usi birdaniga paydo bo’lmagan,
albatta, u sekin - asta, inson zoti va tabiati rivojlanib borgani sari shakllanib
borgan, ibtidoiy san’at manzarali tasvirlarni bilmagan, tabiat hodisalarining go’zal
yoki hunuk ekanligini baholamagan, qadimgi ovchi - musavvir o’z diqqat
e’tiborini asosan tirikchilik manbai bo’lgan narsalar, voqea hodisalarga qaratgan
edi. (Omon - Qo’ton, Panjikent va boshqa qoya rasmlarni eslang). O’sha paytlarda
inson faoliyatining asosiy turi bo’lgan ovchilik o’rniga u yoki u bilan yonma - yon
dehqonchilikning paydo bo’lishi bilan, ya’ni inson atrofidagi tabiatni o’zlashtira
boshlashi bilan tabiat boshqacha ijtimoiy orzu mezonlari bilan baholanadi,
o’lchanadi, inson uchun tabiatning go’zallik va hunuk tomonlari ayon bo’la
boshlaydi. Inson kuch - qudratiga nisbatan tabiat kuchlarining qudratliligi tabiatni
estetik o’zlashtirishning dastlabki bosqichini belgilab berdi. Birinchi paytlarda u
o’zida go’zallik va foydalilik tomonlarinig teng - barobar bo’lishini o’zida
ifodaladi. Odamlar qurg’oqchilikka qarshi mashaqqatli kurash olib borgan
davrlarda er yuzida suv bilan bog’liq bo’lgan hamma narsa go’zallik kasb etadi.
Yil davomida ko’pchilik kunlar yog’ingarchilik bilan o’tgan erlarda quyosh eng
go’zal hodisa sifatida qabul qilindi. Tabiatdagi go’zallikka manfaat nuqtai
nazaridan yondoshish, odamlarning hozirgi kunda ham asalari va oddiy arilarga
berayotgan baxosidan qarama - qarshi his - tuyg’ularga ko’rinadi. Bir vaqtning](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_3.png)
![o’zida ular ikkalasi ham jon og’ritib chiqishlariga qaramay, odamlar uchun
asalarida go’zallik, oddiy arilar hunuklik tasavvurlari bilan bog’langandir.
Go’zallikni yuksak darajadagi foydalilik tarzida idrok etish tushunarli, albatta.
Lekin bunday qarash go’zallikning ko’rinishlaridan faqat bittasini o’z ichiga oladi.
Biz yashab turgan asrda insoniyat ulkan vayron qilish qudratiga ega bo’lgan ishlab
chiqarish kuchlariga ham ega bo’lib qoldi. Shu narsa aniq - ravshan bo’lib
bormoqdaki, tabiatga faqat moddiy manfaatdorlik nuqtai nazaridan munosabatda
bo’lish butunlay istiqbolsizdir. Insoniyat hozir tabiatni, atrof - muhitni himoya
qilib , undan oqil tarzda foydalanib, ayni vaqtda, tabiiy hamohanglik sirlari ichiga
yanada chuqur kirib borib, o’ziga uning yangidan - yangi mo’jizalarini ochmoqda,
undan ta’lim - saboqlari olmoqda. Insoniyat tabiat ustidan qozongan g’alabalarini
mutlaqlashtirib maqtanish tobora tabiat bilan birga o’zaro aloqadorlikda, ittifoqda
bo’lish tomon intilmoqda. Bu holatni Chingiz Aytmatov o’zining mashhur
«Kunda» «Plaha» romanida juda ishonchli tarzda badiiy bo’yoqlarda ifodalay
olganlar.
San’atdagi go’zallik - esa hayotdagi go’zallik in’ikosi bo’lib, uning
bitmas - tuganmas manbai - voqelikdir. Go’zallik yaratuvchi ijodkorlardan biri
aytaganidek, ijodkorning boshqa odamlardan farqi shundaki, u boshqalar fahmlay
olmagan go’zallikni hamma erda ko’ra bilish qobiliyatiga egadir.
Tabiatga, insonga, insoniy munosabatlarga ko’pincha biz san’atning buyuk
ijodkorlari ko’zi bilan qarashga o’rganib qolganmiz. Bizni hayratga soladigan,
ajoyib tabiat hodisalari bilan to’qnashganimizda beihtiyor: «Qanday go’zal, Huddi
Van Gogdagidek - a | Levitandagidek, Rembrantdagidek, Goyyadagidek va h.|»
deb hitob qilamiz. Bunday hayratli holatga kelish tasodifiy emas, chunki Van Gog,
Levitan, Rembrant, Goyya va b. O’zlari yashab in’ikos etgan tabiatni, uning
bag’ridagi odamlar va hayvonalrni umumlashtirilgan, ramziy shakllardagi ob’ektiv
go’zalliklarini ochib namoyish qilganlar va ularni idrok etish bilan bog’liq
ko’pchilikka xos kechinmalarni ifoda etganlar.
San’at hayotning beqiyos boyligini va hilma - hilligini, go’zallik va hunuklikni,
yuksaklik va pastkashlikni aks ettirishi hamda bu vazifasini aniq estetik orzu](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_4.png)
![mavqeida turgan holda amalga oshirishi lozimdir.
5. San’atdagi go’zallik ko’p qirrali, ko’p o’lchovli tomonlarga ega bo’lib, ular
orasida estetik orzu belgilovchi ahamiyat kasb etadi. San’at go’zal va hunuk
hodisalarni aks ettirishi mumkin. Lekin uning o’zi hamma vaqt ham go’zaldir,
chunki u o’z tarkibiga ajralmas qism sifatida estetik orzu, ya’ni go’zallikning
zaruriy xossasini singdirgan tasavvurni anglatadi.
San’at o’zining barcha taraqqiyot bosqichlarida estetik orzu o’zgaruvchanligini,
uning ijtimoiy va milliy jihatlaridan bog’liqligini nozik va sezgir ifodalab bergan.
San’atda qaror topgan estetik orzuning asosiy mazmunini inson go’zalligi haqidagi
turli davr odamlari, millatlar, ijtimoiy guruhlar tushunchalari bo’yicha uni qanday
qiyofada ko’rish istaklari mavjudligi to’g’risidagi tasavvurlar tashkil etadi.
Ko’p asrlar davomida san’at estetik orzuni ro’yobga chiqarishning ikki asosiy
yo’nalishini ishlab chiqqan. Uning birinchisi –estetik orzuni ijobiy qahramon
timsolini yaratish orqali ro’yobga chiqarish yo’li yo’li tashkil etadi. Ijobiy
qahramon - ijodkor estetik orzusining, u orqali jamiyatning namoyandasidir.
Ilg’or orzularni ularga qarama - qarshi hayot hodisalarini tasvirlash orqali qaror
toptirishning ikkinchi yo’li birinchisidan kam bo’lmagansamarali va estetik
ahamiyatlidir. Buyuk so’z ustalaridan biri san’at orzu |ideal|dagi odamlarni emas,
balki ijodkorning o’zida orzu bo’lishini taqozo etadi, deb haq gapni aytgan edi.
Shunday orzu bo’lgan taqdirda eng mudhish, hunuk, pastkash hayot hodisalarni
tasvirlash ham san’at asarlarining ijobiy estetik qiymatini tushurib yubormaydi.
San’atda ilg’or estetik orzuning bo’lishi san’at go’zalligi bilan bog’liq zaruriy,
lekin yagona bo’lmagan omildir. San’at go’zalligi uning haqqoniyligidan
ajralmagan holda qaror topadi. Badiiy haqiqat siz san’atda go’zallik bo’lishi
mumkin emas. Haqiqat va go’zallik birligi san’at taraqqiyotining qonuniyatlaridan
biridir. Mazkur qoidani nozik fahmlash, ifoda qilar ekan, Shekspir o’zining
sonetlarida biri: «Go’zallik qimmatli haqiqat bilan yakunlanib, yuz chandon
go’zallik kashf etadi», — deb yozgan edi. Go’zallikni hayot haqiqatidan ajratib
tashlashga har qanday urinish san’atga halokatli ta’sir qilib, uning faol,
o’zgaruvchan ahamiyatini pasaytiradi.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_5.png)
![San’atdagi go’zallikni haqli ravishda shaklli va mazmuniy birligi bilan bog’lab
mushohada etadilar. Kamolotga, go’zallikka intilish ko’p jihatlardan eng muvofiq
shaklini izlab topish bilan bog’liq bo’lib, bu shakl yaratilmish narsaning
mazmuniga mos kelishini taqozo etadi. Go’zallik qonunlari bo’yicha yaratish
mutanosib shakl izlab topishni o’z ichiga oladi.
Shaklning mazmunga mos kelishi san’atdagi go’zallikning mezoni ekanligi
haqidagi qoidaga ba’zi bir aniqliklar kiritishimiz bu erda o’rinlilir. Masala qanday
mazmun haqida gap borayotganligidadir. Yolg’on, zararli, g’oyaviy buzuq
mazmun o’ziga yarasha ifoda topadi , lekin buning natijasida san’at asari
go’zalligining mezonlaridan biri biri sifatida qarash mumkin bo’ladiki, agar gap
ijtimoiy ahamiyatli, g’oyaviy, ilg’or, hayot haqiqatiga ega mazmun haqida borsa
hamda unga muvofiq, barkamol shaklda bu mazmun ifodalansa.
Yuqorida bayon qilingan fikr - mulohazalardan hulosa yasab shuni aytish
mumkinki, san’atdagi go’zallik, uning kamolot darajasi ko’p tomonli, murakkab
tizim birligini anglatib, uning tarkibiy qismlari sifatida tasvir ob’ektining
go’zalligi, estetik orzuning haqqoniyligi va ilg’orligi, voqelikni bilishning haqiqiy
va chuqur mazmundor ekanligi, badiiy mahoratning yuksakligi namoyon
bo’ladilar. Mazkur omillar orasida estetik orzu o’zining haqqoniyligi,
demokratikligi, insoniyligi bilan belgilovchi, sistema tashkil etuvchi ahamiyatga
molikdir.
2. Ulug’vorlik - nafosatli va aхloqiy mezonlar bilan bog’lanib, nihoya darajada
yaqqol va bevosita amal qidadigan nafosatli mezoniy tushunchani tashkil etadi.
Ulug’vorlik ko’llami go’zallik ko’lamidek cheksiz va benihoyat. Ulug’vorlik
tabiatda, jamiyatda, inson ishlarida, uning faoliyat maxsulotlarida jamlangandir.
Ulug’vorlik belgisiga ega bo’lgan barcha narsalarning, hodisalarning hammasiga
xos bo’lgan umumiylik - ularning me’yoriy barkamolligi, shu qadarki, undan
tashqarida me’yor qonuni buzilishi mumkin.
Ulug’vorlik kategoriyasi odamlar uchun alohida ahamiyatli hodisalar sirasiga
kiradi. Bunday hodisalar mohiyatan shu qadar keng ko’lamliki, ular ijtimoiy
taraqqiyotning ma’lum bosqichida to’la o’zlashtirilishi mumkin bo’lmaydi,](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_6.png)
![shuning uchun odamlarni faol harakatga, o’zlaridagi ijodiy imkoniyatlarni ishga
solishga doimo rag’batlantiradi.
6. Tabiatda ulug’vorlik baland tog’lar, qudratli sharsharalar, cheksiz okeanlar,
moviy mavj urayotgan dengizlar, tubiz osmon va h. k. timsolida namoyon bo’ladi.
Bu erdagi umumiylik - ulardagi kengko’lam, ulkanlik, buyuklik, tuganmaslikdir.
Tabiatdagi ulug’vorlik insonda o’zidagi zaiflik emas, balki tabiat bilan qo’shilib
ketishga intilish hissini uyg’otadi.
Ulug’vorlik hissi o’z - o’zidan nafosatli mazmunga ega bo’lmagan quvonch,
hayratlanish, ehtirom, tan berish tuyg’ulvrini o’z ichiga qamrab oladi. Bularga
ba’zida qo’rquv ham qo’shiladi, lekin u insonni kamsitmaydi. Balki to’siqlarni
engib o’tishga turtki beradi.
Ulug’vorlik hissi umuminsoniy, umumiy belgilari bilan birga ijtimoiy shartlangan,
aniq - tarixiy tabiatga ham molik bo’ladi. Ulug’vorlikka, ijtimoiy hayotga tarixiy
taraqqiyotga alohida ta’sir o’tkazuvchi hodisalar va jarayonlar ham kiritilishi
mumkin. Ijtimoiy hayotda ulug’vorlik bilan qahramonlik, mardlik shu qadar
qorishib ketadiki, ularni alohida - alohida mushohada etish ulug’vorlikning asosiy
mazmunidan mahrum qilib qo’yish bilan barobar bo’lar edi Qahramonlikda
ulug’vorlikka xos estetik va a х loqiy birlik ayniqsa to’la va bevosita namoyon
bo’ladi. Xalq fidoiylari, elu - yurt jonkuyarlarining qiyofalari bir vaqtning o’zida
ham ulug’vor, ham mardona namoyon bo’ladi.
Mustaqilligimizning asoschisi, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning hali
sho’ro tuzumi hukm surib turgan sharoitda O’zbekistonning mustaqilligini e’lon
qilganilarning bu mustaqillikni mustahkamlash yo’lida ko’rsatib kelayotgan
qahromonona faoliyati ustivorlikning ajoyib namunasidir. Aqlu qahramonlik
ko’pchilik omma tushunchasida odatdan tashqari noyob, nodir, kam uchraydigan
hodisalar , lekin u kundalik hayotda, oddiy sharoitda eng sodda, hamma amal
qiladigan a х loqiy qoidalar doirasida ham sodir bo’lishi mumkinligining o’zi
ulug’vor ahamiyat kasb etadi. Bu haqda jahon san’ati tarixida birinchi bo’lib, A.P.
Chehov aytgan va yozgan edi. Chehov orzusidagi qahramonlik,
mardlik - ulug’vorlikni kundalik halol mehnatda, a х loqiy aqidalarga doimiy tarzda](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_7.png)
![amal qilishda o’z qadrini topadi.
Ijtimoiy va nafosatli orzular bilan birga, ba’zi ulug’vorlik va pastkashlik,
qiymatlari ham tubdan o’zgarib bosh xususiyatiga egadir. Bundan 30 - 40 yil oldin
ulkan zavod, fabrikalar korxonalarning ko’piga bo’y cho’zgan trubalari tutunlari
hayotdagi ulug’vorlik tarzida in’ikos etiladi. Insonga bo’ysundirilgan tabiat
qiyofasi ijtimoiy ong tarkibiga singdirilar edi. Inson - tabiat ustidan, shaxs - to’da
ustidan musobaqada ilg’or uchuvchi, konchi, sut sog’uvchi, olim, ishchi - xalq
ustidan mana shularning hamma - hammasi yaqin kunlardagi bizning ulug’vorlik
orzuimizni tashkil qiladi. Bularning hammasi boshliqla o’zboshimchaligi,
yoppasiga fidoiylik, yalpi va yakka hokimiyatchilik davlatning shaxs usidan
buyruq hukmi zaminida vujudga kelgan ijtimoiy tuzum - sistemasining achchiq
orzu - mevalaridir. Tabiat ustidan hukmronlik o’rniga u bilan hamohang bo’lish,
ayrim o’zmachilik, ommaviy qaror, yalpi rozilik o’rniga ijtimoiy faol,
tashabbuskor, ijodkor shaxsni shakllantirish burch - vazifalarini ado etish bugungi
kundagi ulug’vorlik orzusining asosiy mazmunini tashkil etadi. Ulug’vorlik
o’zining har tomonlama ijodiy ifodasini san’atda topadi, uning barcha tur, hil va
ko’rinishlar uchun ulug’vorlik mavzui asosiy tasvir ob’ektlaridan biri bo’lib xizmat
qiladi. Shubhasizki, san’atning turli ko’rinishlari, ulug’vorlik tasvirlashning
hilma - hil imkoniyatlaridan foydalaniladi, aytish mumkinki, uning ayrim
turlari - qahramonlik dostonlari, lirik dostonlar, qahramonlik fojiasi, qahramonlik
musiqa asarlari (simfoniya, oratoriya), me’morchilik va yodgorlik san’ati
ko’rinishlari ulug’vorlik mavzusini badiiy o’zlahtirish earayonida vujudga
kelgandir.
Ulug’vorlik me’morchilikda alohida ahamiyat kasb etadi. Misr piramidalari,
Samarqand, Buhoro, Hiva shaharlaridagi me’morchilik obidalari, yunonlarning
Parfenoni, rimliklarning Kolizey o’rta asr gotik bosh cherkovlari, rus cherkov
me’morchiligining eng yaxshi namunalari, Rossi, Rastrelli kabi me’morlar
yaratgan go’zal binolar mustaqil O’zbekistondagi geografik majmualari,
o’zlarining salobati, ulug’vorligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Shu narsani
alohida ta’kidlab o’tish joizki, ulug’vorlik tuyg’usiga faqat miqyos o’lchovi bilan](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_8.png)
![erishilmaydi. Agar ayrim obidalar (Bobil minorasi, Minorai Kalon , Misr
piramidalari va sh. k.) o’zlarining miqyoslari ko’lami bilan hayron qoldirsalar,
bshqa o’zining alohida nafisligi, nozik ifodasi, hamohangligi, yuksak
ruhlanganligi, atrof - muhit bilan uzviy qo’shilib ketganligi bilan alohida ahamiyat
kasb etgan. (Go’ri amir, Shohizinda, Ichan qal’a, Registon maydoni, Mir Arab
madrasasi, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chor Minor, Bola hovuz machiti va b.)
me’morchilik asarlari idrok etilganda insonda o’zgacha ulug’vorlik tuyg’usi
vujudga keladi.
3. San’atda ulug’vorlik fojealilik bilan ko’pincha yonma - yon turadi va namoyon
bo’ladi, sirasini aytganda, bu iiki estetik kategoriya o’rtasida o’ziga xos dialektik
aloqadorlik mavjud bo’lib, unda umumiylik va farqli tomonlari ham bordir. Navoiy
va Shekspir asarlari, shoshmaqom go’zal me’morchilik obidalari bir vaqtning ham
ulug’vorlik, ham fojealilik ruhi bilan sug’orilgandir. Bundan, albatta
fojealilik - ulug’vorlik, ulug’vorlik - fojealilikdir degan hulosa chiqarib bo’lmaydi.
Masalan, Samarqandning Registon maydonidagi madrasalar, shubhasiz, ulug’vor
bo’lishlari bilan birga hech qanday fojeali his qo’zg’atmaydilar. Shekspirning
Makbet honim qiyofasi fojeali, lekin u hech ham tomoshabinda ulug’vorlik
tuyg’usi tug’dirmaydi. San’atdagi ulug’vorlik badiiy mazmun va shakl barcha
imkoniyatlari vositasida ifodalanadi, lekin bunda hal qiluvchi rolni g’oya o’ynaydi.
Muhim ahamiyatli g’oya yuksak ruhlangan, muukammal shaklning zarurligini
yuzaga keltirib, san’at asarining buyuklik darajasini belgilab beradi. Bu holat
hayotiy haqiqatni qochishga emas, unga xizmat qilishga da’vat etadi.
Fojealilik muammosi har doim falsafiy va nafosatli tafakkur e’tiborini o’ziga jalb
qilib kelgan. Fojealilik tabiati to’g’risida fikr - mulohaza bildirmagan biror bir
mutafakkirni topish amri mahol bo’lsa kerak, chunki fojealilikda voqeiy hayotning
eng muhim, chuqur ziddiyatlari va to’qnashuvlari hayot va o’lim, ozodlik va
zarurat, aql va tuyg’u, qonun va burch, shaxsiy va ijtimoiy tomonlar namoyon
bo’ladilar. San’atdagi fojealilik haqida fikr yuritganimizda san’atdagi fojeali
ohanglar, fojealilik san’ati va nihoyat fojealilik - san’at turi kabi muammolar
alohida mushohada qilinishi lozimdir.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_9.png)
![Deyarli barcha ulkan ijodkorlar yaratgan asarlarda fojeali ohanglar mavjudligini
juda ko’p misollarda ko’rib chiqishimiz mumkin. Masalan, M. Shayhzodaning
«Jaloliddin Manguberdi» va «Mirzo Ulug’bek» asarlarida fojeali ohanglar boshdan
ohiriga qadar sezilib (eshitilib) turadi. Mazkur dramalar maxsus fojea asari sifatida
yaratilmagan bo’lsa ham, aslida, fojeali ohanglar ularda ustivor darajada
ifodalangandir. Shayhzoda kabi ijodkor fojealilik ruhida voqelikni idrok etishga
moyildir. San’atning turi namoyon bo’ladigan fojealilik to’qnashuvlar, qiyofalar,
vaziyatlarni eng to’la va chuqur badiiy in’ikos etish ehtiyojidan kelib chiqadi.
Sofokl fojea asarlari, Shekspirnikidan, Shekspir asarlari Rasinnikidan, Rasinniki
Vishnevskiynikidan qanchalik farqlanmasin, ular o’rtasida umumiylik bari - bir
mavjuddir. Har qanday fojea zaminida alohida fojeali to’qnashuv yotadi va uning
eng muhim tomoni bo’lib ko’lamlik, ijtimoiy ahamiyatlilik xizmat qiladi. Gegel
fojealilikni bekorga mohiyatli kuchlar to’qnashuvlarining natijasi sifatida
ta’riflagan emasdi, chunki bu to’qnashuvlar kurashining qanday tugallanishi bilan
insoniyat istiqboli, taqdiri bog’lanib ketgan bo’ladi. Bu hol fojeaning san’atning
falsafiy jihatdan eng hajmli turiga aylantiradiki , unda ijodkorga hayotning
insoniyatni butun tarixi davomida hayajonlantiradigan tub masalalarni o’z oldiga
qo’yib, hal qilish imkoniyatini beradi. Fojea qahramoni ko’pincha ijobiy tusda
tasvirlanadi, u o’z davrining ijobiy orzu - umidlari, u yoki bu qirralarini o’zida
mujassamlashtirgan kuchli, yorqin, ulug’vor shaxsni namoyon etadi. Lekin fojea
to’qimasida boshqa turdagi qahramonlar kam aks ettirilgan bo’lib, Shekspirning
Makbet va Riyaard Sh. Brehtning Kuraj - onaga o’hshash qahramonlari o’z
taqdirlari bilan tomoshabinda o’ta ziddiyatli his - tuyg’ular qo’zg’aydi. Ular sodir
qilayotgan mudhish kirdikorlari qat’iy norizilik, ayrim vaqtda hatto jirkanish va
dahshat vujudga keltiradi. Shuning bilan birga ularga achinasan kishi, chunki
qabih, jirkanch sharoit ta’siriga tushib, ular o’zlaridagi go’zal insoniy
hislat - fazilatlardan ham begonalashganligini anglaysan. Odatda fojea mazmunida
qahramonning mavjud shart - sharoitlarni tubdan o’zgartirishga faol intilishi
namoyish etiladi. Fojea qahramoni bu erda fojeali dramatik harakatning asosiy
sub’ekti sifatida amal qiladi. Shuning uchun fojea qahramonning faolligi, o’z](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_10.png)
![orzu - irodasini, hatto o’zini qurbon qilib bo’lsa ham barqaror etishga intilishi
uning mohiyatli belgisini tashkil etadi. O’z irodasini o’rnatishga intilishida u
tarixiy imkoniyatsizlik bilan to’qnashib, huddi mana shu to’qnashuv, mazkur
tarixiy sharoitlarda echimsiz qolib, fojeani yuzaga keltiradi. Yuksak fojea
qahramonning mashaqqatli azob - uqubatlari bilan bog’langan bo’lsada, ko’pincha
asar uning halokati bilan tugallansada, bari - bir qayg’u va mayuslik emas, balki
yashash va kurash istagi, bu kurashda o’quvchi va tomoshabinda o’zining halok
bo’lishini bilib turgan inson uchun g’urur tuyg’usi qo’zg’aladi. Inson
ulug’vorligini tarannum etish hammadan ham ko’proq va yorqinroq san’atning
fojea turida ifoda topgandir. Fojeaviylik san’atda rang - barang uslublarda talqin
etilishi mumkin. Bu hol bu janrga xos umumiy xususiyatlarin inkor etmaydi. Fojea
uslubining umumiy belgilari qatoriga keng umumlashtirishlarga intilish, aqliy
mazmun boyligi, soddalik va yaxlitlik, hayajon va ehtiroslarning yuksakligi kabilar
kiradi.
Fojea tarixiy davrning burilish paytlarida, eski ijtimoiy aloqalar va munosabatlar
barbod bo’lib, eski siyosiy qarashlar, estetik va a х loqiy aqida - qoidalar
mashaqqatli qayta baholanayotgan sharoitlarda ravnaq topadi. Fojeaning tarixiy
shakli - qadimgi dunyo fojeasi (Esxil, Sofokl, Evripid) eski patriarhil tartibotlar
emirilib, tarixda birinchi sinfiy jamiyat o’rnatilishi jarayonida vujudga keldi. Unga
xos bo’lgan «qismat ohangi» tabiiy va ijtimoiy qonunlar haqidagi tasavurlarni aks
ettirdi.
Qadimgi dunyo odamlari tasavvurlarida insonning qudratli «Qismat» oldindan
belgilab qo’ygan balo - ofatlari bilan to’qnashuvi uni muqarrar tarzda halokatga
olib keladi. Lekin qadimgi fojea asarlarida ifoda topgan fojeali in’ikos etish
Qismatning taqdir ustidan hukmronligini anglatmaydi. Yunonlar insonning
azob - uqubatlari uchun ma’suliyatni uning o’ziga yuklab, katta mardlikka jur’at
etdilar. Zero azob - uqubatlarning tub sabablari inson irodasi va imkoniyati
chegarasidan tashqarida ekanligini yaxshi sezgan bo’lsalar kerak. Qismat bilan
taqdir insondan kuchli deb uqtirgan holda, yunon fojeaviy san’ati tomoshabinni
unga tan berishga emas, balki u bilan kurashishga chaqiradi.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_11.png)
![O’rta asrlarda g’arb xristian mafkurasi fojea ruhiga butunlay qarshi kurashgan
bo’lib, bu davrda biror - bir arziydigan bu tur asari yaratilmaganligini bilamiz.
Vaholanki, bu davrdagi odamlarning mashaqqatlari va azob - uqubatlari
avvalgidan kam emas edi. Azob - ug’ubatlarni gunohlar uchun jazo va
insoniyatning abadiy nasibasi deb e’lon qilgan xristianlik aslida fojeani ham
«ta’qiqlab qo’ygan» edi.
Fojeaning ravnaqi Uyg’onish davrida boshlangan bo’lib, bu vaqtda abadiy va
qulamaydigan ko’ringan feodal munosabatlar zamini emirila boshlagan edi.
Insonga, his - tuyg’uli voqealarga mensimay qarash o’rniga insonni ulug’lash,
uning cheksiz imkoniyatlarini kuylash insonparvarlik falsafasi qaror topdi.
Uyg’onish davri fojeasi endi yangi tarixiy vaziyatni, qadimgiga nisbatan boshqa
shaxs mavqeini ifodalaydi. Agar qadimgi fojeada shaxs hali o’zini jamiyatdan
ajratmagan va shuning uchun u yoki bu a х loqiy g’oya namoyondasi sifatida amal
qilgan bo’lsa, endi Uyg’onish davri fojeasida shihsiy ehtiros va iroda bosh ohang
sifatida jaranglaydi. Tarki dunyo azobidan, o’rta asr tabaqaviy cheklanganligidan
ozod bo’lgan inson o’z irodasini, o’zligini o’rnatishga unga hali ham qarshi turgan
voqelik bilan to’qnashadi, oshqa odamlarning orzuva intilishlari bilan muqarrar
kurashga kirishadi. Bu erda qismat va taqdirga endi o’rin qolmaydi, fojea
manbai - insonning o’zi, uning er kurrasidagi hayoti, o’z maqsadi sari intilayotgan
odamlar to’qnashuvi, ular boshqalarga va o’zlariga nisbatan sodir qiladigan
yovuzliklardir. Shunday ziddiyatli qarama - qarshiliklarga boy Uyg’onish davri
fojeasi o’zining eng to’la va badiiy qudratli ifodasini Shekspir ijodida topdi.
Shekspirda fojealilik butun hayotni, ijtimoiy aloqalar va munosabatlarni qamrab
oladi, lekin ularning barchasida inson shaxsi to’laqonli ravishda ifodalanadi.
Shekspir feodal tartibotlarni inkor etish bilan birga tug’ilib kelayotgan tuzumning
g’ayriinsoniy tabiatini ham fahmlab olgan ko’rinadi. Unda fojealilik bir tomondan
Uyg’onish davrining yorqin insonparvar orzulari, feodal a х loq qoidalari bilan ,
ikkinchi tomondan «yog’li asr» bilan to’qnashuv natijasida, boshqacha qilib
aytganda, O’rta asr vahshiyligi va burjua yirtqichligi qotishmasi to’qnashuvlari
natijasida vujudga keladi.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_12.png)
![Shekspir o’zining fojeaviy asarlarida kuchli, jasaratli, g’ururli, erkin inson
timsolini barqaror o’rnatadi. Inson o’z shaxsi erkinligini o’rnatish mumkinligiga
ishonadi va uning yanglishishi mana shunda namoyon bo’ladi. Shekspir o’z
qahramonlarining o’zligini saqlashga, o’z ozodligini inson ruhini sindirib
halokatga sudrayotgan tuzum sharoitida o’rnatishga intilishini ulkan kuchi bilan
namoyon qiladi. Shekspirning boshqa barcha fojeali qahramonlari orasida Hamlet
ajralib turadi. Boshqalari Brut bundan mustasno yaxlit tabiatli, o’z ishining haqligi
va hatti - harakatlarining huquqli ekanligiga qattiq ishonib, o’z mag’lubiyatlarini
fojeali ruh bilan qabul qiladilar. Hamlet bo’lsa o’zining halokatga mahkumligini
bila turib, bari bir ohirigacha borish uchun hech narsadan qaytmaydi. «Hamlet»
fojeasida esa qarama - qarshi kuchlar to’qnashuvi tashqi muhitdan qahramonning
ichki dunyosiga o’tkazilgan. Bu erda Shekspir sahnada bir necha asr keyin keng
o’rin egallagan aqliy - ruhiy dramaga yo’l ochib beganligini ko’ramiz.
«Hamlet»ning abadiy, mangu sir - ahamiyati, uning so’nmas kuchi va
ta’sirchanligi undagi ma’naviy - ruhiy hamda falsafiy boylikning voqelikning
ijodiy - yaxlit idrok qilish bilan qaytarilmas darajada qo’shilib ketganligidadir.
Hamlet - insonparvar mutafakkir va ayni vaqtda dadil hamda qo’rqmas
jangchihamdir. To’g’ri, u fikr - mulohazalarga ko’p vaqt sarflaydi va sustkashlik
qiladi. Lekin bu hol unda tabiati yumshoqligidan emas, balki Klavdiyning
o’ldirilishi bilan o’sha vaqtda echimi topilmaydigan «mayib asrni to’g’rilash»
vazifasini bajarolmasligiga aqli etganligidan vujudga keladi. Uning a х loqiy
g’alabasi - bu qo’rqmas inson tafakkurining g’alabasidir, garchand u
qahramonning o’limi evaziga erishilgan bo’lsa ham, buyuk saboq va kelajak
avlodlarga vasiyat sifatida idrok qilinadi.
Shekspir yaratgan badiiy qiyofalar faqat keng ko’lamli va aniq - butungina
bo’lmay, balki harakatchan va ta’sirchanhamdir. Hamlet bu qatordan mustasno
bo’laolmaydi, chunki zo’r berib abadiy savollarga javob izlayotgan tafakkur
bevosita amal qilayotgan xulq - atvordan kam harakatchan va kam ta’sirchan
bo’lishi mumkin emasdir.
Ch. Aytmatovning «Kunda» romanini ham fojea asari deyishimiz mumkin, chunki](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_13.png)
![uning asosiy badiiy ohangi, undagi ehtirosli to’qnashuvlar ruhi, ulkan hissiy ta’sir
kuchi, qahramonlarining taqdiri jihatlaridan o’ta fojeali matnga egadir. Bu
roman - fojeada davrimizda keng tomir yoygan ijtimoiy, a х loqiy, ekologik
muammolar chuqur qo’yigan bo’lib, shu tufayli bu asar kutilayotgan fojeadan
ogohlantiruvchi qudratli bong ovoziday jaranglaydi.
Gurjiston kinorejissyori T. Abuladzening butun badiiy ijodi yuksak fojeaviylik ruhi
bilan sug’orilgandir. Ayniqsa, uning kino uchligi - «Iltijo», «Istaklar shajarasi»,
«Tavba» filmlarida tarixiy aniqlik va siyosiy keskinlik muammolarini chetlab
o’tilgan holda Abuladze o’ziga xos, ko’proq shartli - g’aroyib shakllar bilan hayot
va o’lim, ezgulik va yovuzlik, halollik va sharmandalik, sodiqlik va vafosizlik kabi
insoniyatning butun taraqqiyoti barcha bosqichlarida boshni qotirib,
tashvishlantirib kelayotgan abadiy tub hayot muammolarini fojeali tomonlari bilan
yaxlit birlikda ifodalay olgan.
Fojea san’ati insoniyatning doimiy hamrohi, umr yo’ldoshi bo’lishi mumkin degan
ilmiy tahminlar bir talay, anchagina, chunki u o’z orzularini ro’yobga chiqarish
uchun intilishi, kurashi doimo ob’ektiv tarixiy zaruriyat bilan to’qnashadi,
insoniyat taraqqiyotining u yoki bu bosqichda uning muqarrar tarzda imkoniyatlari
tarixiy cheklanganligi san’atda fojeali ohanglar to’g’ilishiga bitmas - tuganmas
zamin vazifasini o’taydi. Lekin shuni ham ilova qilib qo’yish zarurki, chin fojea
asari yaratish kamdan - kam ijodkorga nasib qiladigan nodir qobiliyat mahsulidir.
U fojea ijodkoridan falsafiy chuqur, ko’lami keng tafakkurni, o’zidan «Asrning
barcha holati»(Gegel) ni chig’rig’idan o’tkazishga qobil shaxs ehtiroslarining
yuksakligi bilan chambarchas bog’lashni talab etadi, bu esa har qanday ijodkorning
ham qo’lidan kelavermaydi.
4. Kulgililik. Insonnning dunyo - voqea - hodisalariga o’ziga xos munosabatlaridan
biri - dunyoga kulgili nigoh bilan qarashdir. Bunday qarashni mavjud voqelik va
uning beo’hshov tomonlari to’ldiradi.
Barcha tadqiqotchilar bir ovozdan kulgililik kategoriyasining murakkabligi va uni
tushunchalar sistemasini anglab, in’ikos etish juda qiyinligidan noliydilar va
ogohlantiradilar. Masala shundaki, kulgi qo’zg’aydigan hodisalarning benihoyat](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_14.png)
![ko’pligi, eng muhimi, kulgililik ko’lami hamda chegarasining o’ta harakatchan,
qo’nimsiz, o’zgaruvchan bo’lishi natijasida nima, qachin, qaerda, qanday sharoitda
kulgi qo’zg’aydiyu, nima, qachon, qaerda, qanday sharoitda kulgini to’xtatadi yoki
umuman gulgiga olib kelmaydi degan savolga bir mazmunda javob topib
bo’lmaydi. Kulgililik ta’rifiga, ilmiy tushunchasiga nisbatan ishlab chiqilgan
nuqtai najarlar, fikr - mulohazalarning o’ta hilma - hilligi , rango - rangligi shundan
kelib chiqqandir. Kulgililikka nisbatan mavjud bo’lgan qarashlarning
hilma - hilligi, tabiiyki, nafaqat narsa, hodisa bilan bog’lanibgina qolmay, balki
uning ijtimoiy aloqadorligi, go’zallik va kulgililik tushunchalarining u yoki bu
talqini bilan bog’langanligidir.
Kulgililik tushunchasi talqinining har biri odatdagidek o’zining aniq, oqil mag’ziga
ega bo’ladi, kulgililikka haqiqatda ham xos bo’lgan ba’zi tomonlarini ochib beradi,
lekin shu bilan birga bir tomonlamalik kasaliga uchrab, kulgililikning qandaydir
bir tomoninni bo’rttirib, haddan tashqari oshirib yuboradida keyin uni
kulgililikning mutloqqoidasiga aylantirishadi.
Kulgilililk boshqa nafosatli hodisalar sngari faqat ob’ektiv tomonga ega bo’lmay,
sub’ektiv tomonlarni ham o’zida birlashtiradi. Kulgililikning sub’ektiv
tomoni - keng ma’nodagi hazil (yumor) tuyg’usidir. (Moler hazil tuyg’usini
insonni hayvondan ajratib turadigan xususiyati deb atagan edi.) Kulgililikning
sub’ektiv tomoni bo’lgan hazil tuyg’usi shaxsning tabiiy va erkin, bevosita idrok
etish natijasida hilma - hil kulgili beo’hshovliklarni ko’rib, anglab, ularga kulgi
bilan javob berish qobiliyati ifodasidir. Hazil tuyg’usi juda murakkab aqliy tuyg’u
bo’lib, unda shaxs o’zining butun borlig’i bilan namoyon bo’ladi, uning
his - tuyg’u va aql madaniyati, orzu - umidlari matni va tabiati namoyish etiladi.
Xalq orasida keng tarqalgan: «Do’stlaring kimligini menga aytsang, sening
kimligingni men aytib beraman» naqliga qiyos qilib, bu erda biz ham: «Nima
haqda kulayotganingni menga aytsang, sening kimligingni men aytaman»
deyishimiz mumkin bo’lar edi.
Kulgi u yoki bu darajada o’z manbai va o’z namoyondasi bilan birga yaxlit birlikni
tashkil etadi. Insonning turli sabalarga ko’ra kulgisi qistaydi. Masalan, to’yimli va](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_15.png)
![mazali ovqatlanishdan rohatlanib kuladigan odamlar ham uchraydi: chunki bunday
odamlar uchun kulgi hayotni sof fiziologik - jismoniy idrok etish ifodasi bo’lib
xizmat qiladi. Bevosita kulgililik bilan bog’liq bo’lgan kulgi masalasiga shuni
aytishimiz kerakki, u biror bir hodisaning, birinchi navbatda, insonning tashqi
ko’rinishi bilan uning asl mohiyati o’rtasidagi nomuvofiqlik ziddiyati, boshqacha
aytganda, amaldagi voqelik bilan yuksak estetik orzularga mos kelishi kerak
bo’lgan voqelik o’rtasidagi muhim tafovutlar, beo’hshovliklar,
kelishmovchiliklarni tabiiy anglash natijasida vujudga keladi.
Ba’zi - bir odamlar o’zining pastkash, johil, loqayd, hudbin mohiyatini tashqi
viqor, oliftalik, takabburlik bilan «bezab» ko’rsatmoqchi bo’ladi. Bunday
odamlarni uchratganda ham kulish, ham quvonish mumkin. Kulishimiz manbai
bo’lib bu odamlagi mohiyat bilan ko’rinish o’rtasidagi beo’hshovlik bo’lsa,
quvonishimiz sababi mazkur haqiqatni anglashimizdan, haqiqatni yolg’ondan
ajratish qobiliyatimiz mavjudligini kelib chiqadi. Bu nisbatning yana bir (o’ziga
xos kulgili) tomoni shundaki, bizning quvonchimizga «sog’lom» hudbinlik hissi
ham qo’shilib ketishi mumkin, chunki biz mazkur odamning asl mohiyatini
anglash qobiliyatimiz bilan ma’naviy - insoniy jihatdan u odamdan yuqori turish
o’yiga ham kelishimiz bizga yoqadi. Kulgi shu tariqa insonni ruhan ko’taradi, unga
insoniy g’urur tuyg’usi bag’ishlaydi. Qo’rquv bilan kulgi bir - biriga o’ta
qarama - qarshi tushunchalar bo’lib, agar inson yaramas va hunuk hodisalar
ustidan kulishga o’rganib olsa, u bu illatlardan qo’rqishni tark etadi va ular bilan
kurashga bel bog’laydi.
Kulgi o’z tabiati jihatidan demokratik mazmunga ega bo’lib, barcha odamlarni
bir - biriga qovushtirib baravarlashtiradi, chunki kulishayotgan odamlar o’zaro
tenglashadilar. Kulgi eskilik bilan kurashning omilkor vositasigina bo’lib qolmay,
balki insonning kuch - qudrati va ozodligi timsoli hamdir. Kulgi beqiyos
rango - ranglik, hilma - hil qirralarga ega bo’lib, mayin, rag’batlantiruvchi,
hushfe’l hazil tuyg’usidan tortib, to ayovsiz achchiq istehzogacha bo’lgan keng
doirada amal qiladi.
Kulgililik o’zining barcha hilma - hil ko’rinishlari boyligi bilan san’atning](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_16.png)
![me’morchilikdan boshqa deyarli hamma turlarida namoyon bo’ladi, lekin o’zining
eng to’la bo’lgan estetik ifodasini komediyada topadi.Komediya mavzuini
hayotdagi va insondagi beo’hshovliklar, nomutanosiblikdan oladi. Kulgililikning
namoyon bo’lish shakllari hilma - hilligi ularning san’atda hilma - hil tarzda aks
etishlarini keltirib chiqaradi. Komediya asarlari turlarining hilma - hilligi,
rango - rangligi mana shundan kelib chiqadi.
Komediya bilan kulgi egizaklardek bir - biridan ajramaydigan tushunchalardir.
Kulgi komediyada tasvirlanayotgan voqea - hodisalar mohiyatini ochib berishning
hal qiluvchi vositasi, tasvirlanayotgan ob’ektga nisbatan estetik baholashning va
muallif munosabati ifodasining asosiy shakli bo’lib xizmat qiladi. Komediya
san’atida kulgini asosiy estetik vosita qilib ishga solish uning ijtimoiy
ahamiyatliligini pasaytirmaydi, chunki kulgi dunyoning barkamol emasligini
ta’kidlab qolmasdan , balki uni qayta qurib yangilashni ham ko’zda tutadi.
Kulgining’ komediyada o’ynaydigan maxsus roli ko’p jihatlardan uning o’ziga xos
ijtimoiy burch - vazifalarida ifoda topadi. Komediya, birinchi navbatda, badiiy
tanqid va o’z - o’zini tanqid qilishning o’ziga xos shaklidir. Komediyalarning
asosan tanqidiy yo’nalganligini ko’pincha o’ta soddalashtirib, komediya yomon
xulq, yomon odam, yomon hodisalarni to’g’ridan - to’g’ri, bevosita tuzatishga,
yaxshilashga olib keladi deb tushunadilar va tushuntiradilar.
Ob’ektiv kulgililik kulgi quroli bevosita o’zlariga qarshi qaratilgan odamlarga, ular
fahm - farosatiga etib bormasligi haqida gapirganida Lessing haq fikrni aytgani
shubhasizdir. Komediyaning bosh vazifasi utilitar - maishiy mohiyati emas, balki
estetik yo’nalishdadir, ya’ni komediya a х loq - odobdan saboq berib qolmay,
hayotdagi kulgulilikni ilg’ab olishdagi qobilyatini o’stiradi, odamlarda hazil
tuyg’usi kabi qimmatbaho fazilatni ham rivojlantiradi.
Komediya asarlarining buyuk ijodkorlari nafosatli baholarining aniqligi va
to’g’riligi bilan ajralib turadilar. Ular hech mahal achchiq, savag’ich, istehzoli
kulgini faqat mayin hazil va muruvvatli tabassumga loyiq hodisalarga nisbatan
ishlatmaganlar va aksincha, ayovsiz keskin qoralanishi lozim bo’lgan hodisalarni
tasvirlayotganlarida mayin hazil va muruvvatli tabassumdan butunlay yuz](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_17.png)
![o’girganlar. Kulgilining badiiy shakllari orasida mashara (satira) alohida o’ringa
ega. Umumestetik ma’noda mashara voqelikni badiiy tasvirlash turi bo’lib, unda
hayotning salbiy hodisalari ustidan kulish - bunday hodisalar asosida yuksak
insonning orzulariga zid ekanligini bo’rttirib ko’rsatish maqsadi yotadi. Mashara
san’ati har hil ko’rinishlarda namoyon bo’lishi mumkin. Unga lirika ham, epos
ham, drama ham yot emas. Shuning bilan birga ifoda kuchining o’ziga xos
maqsadlari va vositalari bilan farqlanadigan san’atning o’ziga xos alohida turini
tashkil qiladi.
Mashara markazida doim hayotning salbiy voqea - hodisalari joylashgan bo’lib,
butun fosh qilish kuchi ularga qarshi qaratilgan bo’ladi. Shuning uchun komediya
san’atiga xos tanqidiylik yo’nalganlik masharada eng to’la va eng aniq ifoda
topadi. Masharaga asosan kulgi fosh qiladi, lekin u bu erda qahr - g’azabdan
ajralmagan holda namoyon bo’ladi.
Mashara eng hajmli komediya turlaridandir. Atoqli san’atkorlar Petroniy, Yuvenal,
Svift, Gogol, Soltikov - Shgedrin, Bulgakov va boshqalarning asarlarida mashara
umumbashariy muammolarni ko’tarish darajasiga chiqadi va bu tomondan fojia
bilan yaqinlashadi. O’z maqsadiga erishish yo’lida u voqelikni anglashning barcha
estetik shakllaridan foydalandi va birinchi navbatda, kulgilining barcha
tuslari - zardali hazil tuyg’usi, achchiq kinoya, nozik hazil tuyusi kabilan ishga
solinadi. Mashara engillik, o’tkir fikrlilik va hazildan istisno bo’lmay, ular bilan
qo’shilib ketgan holda fosh qilish burchini og’ishmay amalga oshiraveradi.
Mashara badiiy umumlashtirishning alohida turi sifatida mumkin qadar keng
mushohadalarga etiladi. Shu boisdan mashara ob’ekti bo’lgan kimsalar gohida
yirik ramziy umumlashmalar darajasiga ko’tariladi. Bekorga biz gap orasida
Tartyuf, Qori Ishkamba, Hlestakov, Iudushkalar nomini qistirib o’tmaymiz, chunki
bu hollarda ustida gap borayotgan odamning ularga o’hshagan hislatlari borligiga
ishora qilib, uzoq vaqt ijtimoiy hayotda o’z mavqeini saqlashga qodir bo’lgan
tabaqalar qiyofalarini masxaraomuz umumlashtirishga uringan bo’lamiz.
Masxara mazmunining xususiyati uning mubolag’a (giperbola) va g’aroyibot hajvi
(grotesk) kabi keskin bo’rttirish vositalaridan kelib chiqadi.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_18.png)
![Bugungi kunda masxara kerak bo’lmay qoldi yoki u o’zining ayovsiz, murosasiz,
o’tkir ayblovchi, fosh qiluvchi yo’nalishidan «mayin masxara», «yumshoq
masxara», «muruvvatli masxara» yo’nalishiga o’tib amal qilaversin degan
fikr - mulohazalar keng tarqalgandir. Lekin masxara o’tkirligi va ayovsizligi
uloqtirib tashlansa, unda uning joni ham birga chiqib ketadi hamda uning hech
kimga keragi bo’lmay qoladi. Jamiyat rivojlanib borishi jarayonida masxara
kulgisining ob’ekti bilan birga uning sub’ekti ham o’zgarib boradi. Hozirgi davrda
umuminsoniy maqsad - manfaatlarning ustivorligi umuminsoniy qadriyatlar
vositasida jahon xalqlari hayotidan tobora mustahkam o’rin egallab borayotgan
ekan, insoniyatning mana shu bosh taraqqiyot yo’lini to’sadigan barcha chirik,
eskirib qolgan, qotib qolgan narsalar , voqea - hodisalar, odamlarning o’tkir va
hayotchan masxara ob’ekti bo’lib qolaveradi desak, bu sohada ijod qilayotgan
yozuvchi, musavvir, dramaturg, shoirlarga - masxara yaratuvchilarga ham ehtiyoj
katta bo’ladi.
Kulgili san’at turlari va hillari orasida hazil tuyg’usi (yumor) ham alohida o’ringa
ega. Uning ishtirokisiz biror - bir kulgililik turi amal qila olmaydi, u eng buyuk
qadriyat sifatini tashkil etib, unga moyillik ko’rsatgan odamlar, odatda, barcha
ulug’vorlik, a х loqlilik, olijanoblilik his - tuyg’ularining naqadar buyuk va qadrli
fazilatlar ekanligini ham chuqur anlaydilar. Hayot ikir - chikirlari, kamchiliklarini
tanqid qilayotgan ijodkor hazil tuyg’usining yuksak sifat darajasida namoyon
bo’lishi hamda shaxs ma’naviy yuksakligining ko’rsatkichi deb insonning
nuqsonlar, kulgili tomonlarini faqat boshqalardagina emas, balki o’zida ham topa
bilish va ko’ra bilish qobiliyatini ko’rsatadi. Hazil tuyg’usi o’zida tanqid bilan
o’z - o’zini tanqidni uzviy bog’laydi. U voqelikka hissiy munosabatning alohida
shakli sifatida masxarali komediya asarining tarkibiy qismi va ifoda vositasi
burchini ham ado etishi mumkin.
Hazil tuyg’usi va voqelikka masxarali munosabat - bu kulgililikning har hil
shakllaridir. Lekin hazil ham ijtimoiy - kulgili hayot tomonlarini masxara
kulgisidan kam bo’lmagan darajada ochib berishga qodirdir. Faqat bunda hazil
ob’ekti g’azablik qoralashdan ko’ra ko’proq achinish, yo’q qilib yuborishdan ko’ra](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_19.png)
![ko’proq yordam ko’rsatish ob’ektiga aylanadi. Shekspir, Lope de Vega, Chehov
kabi yozuvchilarning komediya asarlarida hazil tuyg’usi masxara kulgisidan ustun
darajada ifodalangan, lekin shunga qaramay, ularning hazili o’tkir kuchga ega.
Komediyaga inkor qilish, tanqid etish orqali ezgulik, yaxshilikni qaror toptirishda
xizmat qiladi. Arastuning biz yuqorida keltirgan komediya eng tuban odamlarni
o’z tasvir ob’ekti qilib belgilashi haqidagi fikri tarixiy cheklanganlik tabiatiga
egadir. Qadimgi yunonlar Arastuning zaharli, achchiq masxaralari bilan bir qatorda
o’z matni markazida kulgili niqoblar shovqin - suronlar bilan o’ra olingan,
ajoyib - g’aroyib yosh yigitchalar joylashritilgan Menandr komediyalarini ham
sevib tomosha qilar edilar.
Shekspir komediyalari ham ko’proq ijobiy qaror toptirish tabiatiga ega bo’lib,
masxara ularda ko’makchi vazifalarini bajaradi. Shekspir asarlarida kulgililik
odamlarning oddiy tabiiy zaifliklari - kamchiliklarini nihoyat darajada mubolag’a
qilish orqali keltirib chiqarilgan his - tuyg’ulari namunasi edi. Shekspir kulgisining
hayotbahsh ruhini xalq bayramlari, tomoshalari, yig’inlarining o’yin - kulgi
hukmron bo’lgan hislatlaridan ildiz otgan xosila sifatida qarsak yanglishmagan
bo’lamiz, chunki uning komediyalaridagi hazil va masxara uyg’unligi aslida
asaratdan bo’shatilgan ijodiy kuchlarning mavj urish o’yinining ifodasidir.
Shekspir komediyalarining markazida insonni ulug’laydigan, tabiiy va sog’lom
tuyg’u bilan to’lgan sevgi turadi. Ularning ko’pchiligidagi kulgililik inson tabiatini
buzadigan shartlilik, rasm - odatlar ustidan sevgi g’alabasi mavzui asosiga
qurilgandir. Mana shu munosabat bilan istiqlol yo’lida amal qilayotgan o’zbek
komediya san’ati uchun Shekspir badiiy an’analarining ahamiyati beqiyosdir.
Haqli ravishda kulgining fosh etuvchi rolini ta’kidlar ekanmiz, uning kam
ahamiyatli bo’lmagan boshqa qirralari tarbiyalovchi kulgi, ko’ngilni
yumshatadigan va bo’shatadigan kulgi, achinish va mehr - shafqat ko’rsatish
kulgisi, hayotbahsh va do’stona kulgi ko’rinishlari mavjud ekanligini
unutmasligimiz kerak. Kulgililikning barcha shakllari ular qanchalik erkin
namoyon bo’lish imkoniyatlariga ega bo’lib borsalar, shunchalik ko’p ahamiyat
kasb etadilar. Rivojlangan hazil tuyg’usi, hayotning kulgili tomonlarini nozik](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_20.png)
![ilg’ab olish va fahmlash qobiliyati rivoji borgan sari shaxsning ma’naviy - ruhiy
sog’lomligi hamda barkamolligi ko’rsatkichi bo’lib boraveradi.](/data/documents/a17ef0dd-9450-48d5-9817-07e598b38384/page_21.png)
Nafosatshunoslik haqida ma’lumotlar Nafosatshunoslik fani predmeti. maqsad va vazifalari Reja; 1.Go’zallik. 2.Ulug’vorlik. 3.Fojealilik. 4.Kulgililik.
1. Go’zallik - nafosatshunoslikning asosiy tushunchasi. Zero, go’zallik - nafosat olamining mag’zi, bosh xossasi, mohiyati, asosini tashkil qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, estetika, nafosatshunoslik, go’zallik falsafasi tarzida ham talqin etib kelinadi. Go’zallik muammosiga murojaat etgan barcha mutafakkirlar go’zallik haqida fikr yuritib va uni tadqiq qilish nihoyat darajada mashaqqatli masala ekanligini doimo ta’kidlaydi. Mazkur qiyinchilik, birinchi navbatda, go’zallik tushunchasining o’zaro hech bir umumiyligi bo’lmagan turli - tuman hodisalarning keng doirasiga taalluqliligi bilan bog’liqdir. Go’zal bo’lgan, ya’ni bizda ijobiy tuyg’u qo’zg’atgan narsani ko’rsatib berish nisbatan ancha oson. Lekin nima uchun mazkur narsa go’zal ekanligini tushuntirib berish ancha mushkul. Huddi shu tarzda go’zallik muammosiga falsafiy yondoshish tarixan shakllangan. Go’zallik bu voqelik (tabiat, jamiyat, san’at) hodisasi bo’lib, aniq hissiy ta’sir o’tkazish orqali insonda jismoniy va ma’naviy kuchlar oqimining ko’payishiga, shodlik, zavqlanish, to’la ma’naviy qoniqish holati vujudga kelishiga imkon yaratadi. Go’zallik doimo foydalidir, lekin bu foydalilik jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qilishga mo’ljallangan bo’ladi. Va nihoyat, go’zallik, Shillerning o’rinli iborasi bilan aytganda, inson ozodligining ramzi sifatida ifoda topadi. Mustaqil Respublikamizda erkin ma’naviyatli shaxs tarbiyasi muhim vazifaga aylangan tarixiy bir sharoitda alohida ahamiyat kasb etadi. Go’zallik cheksiz hilma - hillikka ega bo’ladi. Tabiatdagi go’zallik ijtimoiy hayot go’zalligidan, foydali amaliy faoliyatidagi go’zallik badiiy ijoddagi go’zallikdan farq qiladi. Lekin go’zallik qanchalik o’zining rango - rangligi bilan ajralib turmasin, ularning barchasi qandaydir umumiy tub belgilarga ega bo’lib, mana shu umumiy tub belgilar tufayli ularning barchasini maxsus ilmiy - falsafiy istiloh - go’zallik tushunchasi orqali talqin etish imkoniyati mavjud. Inson hamma erda va har qanday darajada mavjud tabiiy hamohanglik bilan to’qnashar ekan, u albatta tabiatning go’zalligidan zavq - shavq oladi, ongli yoki anglamagan holda sevinadi, ma’naviy boylik orttiradi. Ijtimoiy orzuga muvofiq
kelish tabiatda insondagi go’zallikdan zaifroq ko’rinadi, ammo bu erda ham o’sha qonuniyat amal qiladi. Inson tabiatdagi u yoki bu davr, u yoki bu ijtimoiy guruh ijtimoiy orzusiga muvofiq keladigan hodisalarni go’zallik sifatida baholaydi. Hamma vaqt tabiatga nafosatli munosabat va tabiatni nafosatli o’zlashtirish uni «insoniylashtirish», tabiat hodisalariga inson talab - ehtiyojlarini, maqsad - orzularini tadbiq etish bilan bog’lanib ketgan. Shu munosabat bilan bu erda atoqli yozuvchilarni tabiat manzaralari tasvirini rango - rang bo’yoqlarda inson qiyofasi, orzu - umidlari, intilishlari bilan uzviy - badiiy bog’lab ifodalashlarini eslatib o’tish o’rinlidir. (Oybekning «Navoiy» romani boshlanishi, Qodiriyning «O’tgan kunlar» romanidagi Otabekning Marg’ilonga borib kelishi badiiy tasviri shular jumlasidandir). Insonda tabiatga qanday munosabatda bo’lish tuyg’usi birdaniga paydo bo’lmagan, albatta, u sekin - asta, inson zoti va tabiati rivojlanib borgani sari shakllanib borgan, ibtidoiy san’at manzarali tasvirlarni bilmagan, tabiat hodisalarining go’zal yoki hunuk ekanligini baholamagan, qadimgi ovchi - musavvir o’z diqqat e’tiborini asosan tirikchilik manbai bo’lgan narsalar, voqea hodisalarga qaratgan edi. (Omon - Qo’ton, Panjikent va boshqa qoya rasmlarni eslang). O’sha paytlarda inson faoliyatining asosiy turi bo’lgan ovchilik o’rniga u yoki u bilan yonma - yon dehqonchilikning paydo bo’lishi bilan, ya’ni inson atrofidagi tabiatni o’zlashtira boshlashi bilan tabiat boshqacha ijtimoiy orzu mezonlari bilan baholanadi, o’lchanadi, inson uchun tabiatning go’zallik va hunuk tomonlari ayon bo’la boshlaydi. Inson kuch - qudratiga nisbatan tabiat kuchlarining qudratliligi tabiatni estetik o’zlashtirishning dastlabki bosqichini belgilab berdi. Birinchi paytlarda u o’zida go’zallik va foydalilik tomonlarinig teng - barobar bo’lishini o’zida ifodaladi. Odamlar qurg’oqchilikka qarshi mashaqqatli kurash olib borgan davrlarda er yuzida suv bilan bog’liq bo’lgan hamma narsa go’zallik kasb etadi. Yil davomida ko’pchilik kunlar yog’ingarchilik bilan o’tgan erlarda quyosh eng go’zal hodisa sifatida qabul qilindi. Tabiatdagi go’zallikka manfaat nuqtai nazaridan yondoshish, odamlarning hozirgi kunda ham asalari va oddiy arilarga berayotgan baxosidan qarama - qarshi his - tuyg’ularga ko’rinadi. Bir vaqtning
o’zida ular ikkalasi ham jon og’ritib chiqishlariga qaramay, odamlar uchun asalarida go’zallik, oddiy arilar hunuklik tasavvurlari bilan bog’langandir. Go’zallikni yuksak darajadagi foydalilik tarzida idrok etish tushunarli, albatta. Lekin bunday qarash go’zallikning ko’rinishlaridan faqat bittasini o’z ichiga oladi. Biz yashab turgan asrda insoniyat ulkan vayron qilish qudratiga ega bo’lgan ishlab chiqarish kuchlariga ham ega bo’lib qoldi. Shu narsa aniq - ravshan bo’lib bormoqdaki, tabiatga faqat moddiy manfaatdorlik nuqtai nazaridan munosabatda bo’lish butunlay istiqbolsizdir. Insoniyat hozir tabiatni, atrof - muhitni himoya qilib , undan oqil tarzda foydalanib, ayni vaqtda, tabiiy hamohanglik sirlari ichiga yanada chuqur kirib borib, o’ziga uning yangidan - yangi mo’jizalarini ochmoqda, undan ta’lim - saboqlari olmoqda. Insoniyat tabiat ustidan qozongan g’alabalarini mutlaqlashtirib maqtanish tobora tabiat bilan birga o’zaro aloqadorlikda, ittifoqda bo’lish tomon intilmoqda. Bu holatni Chingiz Aytmatov o’zining mashhur «Kunda» «Plaha» romanida juda ishonchli tarzda badiiy bo’yoqlarda ifodalay olganlar. San’atdagi go’zallik - esa hayotdagi go’zallik in’ikosi bo’lib, uning bitmas - tuganmas manbai - voqelikdir. Go’zallik yaratuvchi ijodkorlardan biri aytaganidek, ijodkorning boshqa odamlardan farqi shundaki, u boshqalar fahmlay olmagan go’zallikni hamma erda ko’ra bilish qobiliyatiga egadir. Tabiatga, insonga, insoniy munosabatlarga ko’pincha biz san’atning buyuk ijodkorlari ko’zi bilan qarashga o’rganib qolganmiz. Bizni hayratga soladigan, ajoyib tabiat hodisalari bilan to’qnashganimizda beihtiyor: «Qanday go’zal, Huddi Van Gogdagidek - a | Levitandagidek, Rembrantdagidek, Goyyadagidek va h.|» deb hitob qilamiz. Bunday hayratli holatga kelish tasodifiy emas, chunki Van Gog, Levitan, Rembrant, Goyya va b. O’zlari yashab in’ikos etgan tabiatni, uning bag’ridagi odamlar va hayvonalrni umumlashtirilgan, ramziy shakllardagi ob’ektiv go’zalliklarini ochib namoyish qilganlar va ularni idrok etish bilan bog’liq ko’pchilikka xos kechinmalarni ifoda etganlar. San’at hayotning beqiyos boyligini va hilma - hilligini, go’zallik va hunuklikni, yuksaklik va pastkashlikni aks ettirishi hamda bu vazifasini aniq estetik orzu
mavqeida turgan holda amalga oshirishi lozimdir. 5. San’atdagi go’zallik ko’p qirrali, ko’p o’lchovli tomonlarga ega bo’lib, ular orasida estetik orzu belgilovchi ahamiyat kasb etadi. San’at go’zal va hunuk hodisalarni aks ettirishi mumkin. Lekin uning o’zi hamma vaqt ham go’zaldir, chunki u o’z tarkibiga ajralmas qism sifatida estetik orzu, ya’ni go’zallikning zaruriy xossasini singdirgan tasavvurni anglatadi. San’at o’zining barcha taraqqiyot bosqichlarida estetik orzu o’zgaruvchanligini, uning ijtimoiy va milliy jihatlaridan bog’liqligini nozik va sezgir ifodalab bergan. San’atda qaror topgan estetik orzuning asosiy mazmunini inson go’zalligi haqidagi turli davr odamlari, millatlar, ijtimoiy guruhlar tushunchalari bo’yicha uni qanday qiyofada ko’rish istaklari mavjudligi to’g’risidagi tasavvurlar tashkil etadi. Ko’p asrlar davomida san’at estetik orzuni ro’yobga chiqarishning ikki asosiy yo’nalishini ishlab chiqqan. Uning birinchisi –estetik orzuni ijobiy qahramon timsolini yaratish orqali ro’yobga chiqarish yo’li yo’li tashkil etadi. Ijobiy qahramon - ijodkor estetik orzusining, u orqali jamiyatning namoyandasidir. Ilg’or orzularni ularga qarama - qarshi hayot hodisalarini tasvirlash orqali qaror toptirishning ikkinchi yo’li birinchisidan kam bo’lmagansamarali va estetik ahamiyatlidir. Buyuk so’z ustalaridan biri san’at orzu |ideal|dagi odamlarni emas, balki ijodkorning o’zida orzu bo’lishini taqozo etadi, deb haq gapni aytgan edi. Shunday orzu bo’lgan taqdirda eng mudhish, hunuk, pastkash hayot hodisalarni tasvirlash ham san’at asarlarining ijobiy estetik qiymatini tushurib yubormaydi. San’atda ilg’or estetik orzuning bo’lishi san’at go’zalligi bilan bog’liq zaruriy, lekin yagona bo’lmagan omildir. San’at go’zalligi uning haqqoniyligidan ajralmagan holda qaror topadi. Badiiy haqiqat siz san’atda go’zallik bo’lishi mumkin emas. Haqiqat va go’zallik birligi san’at taraqqiyotining qonuniyatlaridan biridir. Mazkur qoidani nozik fahmlash, ifoda qilar ekan, Shekspir o’zining sonetlarida biri: «Go’zallik qimmatli haqiqat bilan yakunlanib, yuz chandon go’zallik kashf etadi», — deb yozgan edi. Go’zallikni hayot haqiqatidan ajratib tashlashga har qanday urinish san’atga halokatli ta’sir qilib, uning faol, o’zgaruvchan ahamiyatini pasaytiradi.