PEDAGOGIK MAHORAT ASOSLARI. KASBIY KOMPETENTLIK VA KREATIVLIK
![PEDAGOGIK MAHORAT ASOSLARI. KASBIY KOMPETENTLIK VA
KREATIVLIK
REJA
1. Pedagogik mahorat, uning mohiyati va tuzilishi.
2. Pedagogning kasbiy fazilatlari.
3. Pedagogik muloqot.
4. Muloqot vositalari va turlari.
5. Pedagogik muloqot madaniyati, yo‘nalishlari va uslublari.
6. O‘qituvchining nutq texnikasi va madaniyati.
7. Kommunikativ ta’sir ko‘rsatish.
8. Pedagogik deontologiya. O‘qituvchi professiogrammasi.
9. Chet tili o‘qituvchisining professiogrammasi.
10. Pedagogik kompetentlik tushunchasi.
11. Pedagogik kompetentsiya va uning komponentlari.
12. Kasbiy kompetentlik va uning sifatlari.
13. Pedagogning o‘z ustida ishlashi.
14. “Kreativlik” va “pedagogik kreativlik” tushunchalari.
15. Kreativlik sifatlari.
16. Shaxs kreativligini ifodalovchi xususiyatlar.
17. Bulajak o‘qituvchilarda pedagogik kreativlikni shakllantirish.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_1.png)
![Pedagogik mahorat asoslari va uning tarkibiy qismlari
O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan xalq ta’limi sohasi bo‘yicha o‘rtaga
quyilayotgan vazifalarni bajarish ko‘p jihatdan o‘qituvi shaxsiga bog‘liq. Bozor iqtisodiyotiga
o‘tish sharoitida ta’lim- tarbiyadan ko‘zda tutilayotgan maqsadga erishish, o‘quvchilarning
xilma- xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’tiqodli, mehnatkash, ishbilarmon,
barkamol inson qilib o‘stirish o‘qituvchi zimmasiga yuklatilgan. Xalqimizning kelajagi,
O‘zbekistonning istiqboli ko‘p ejihatdan o‘qituvchiga, uning saviyasi, tayyorgarligi, fidoyiligiga,
yosh avlodni o‘kitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. O‘qituvchilik
sharafli, lekin juda murakkab kasbdir. Yaxshi o‘qituvchi bo‘lish uchun pedagogik nazariyani
egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki pedagogik nazariyada bolalarni o‘qitish va
tarbiyalash haqida umumiy qonun- qoidalar, tamoyillar, umumlashtirilgan metodik g‘oyalar
bayon etiladi, o‘quvchilarning yo shva individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi.
Maktab hayoti, amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma- xil, murakkabdir. Pedagogik
nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar ko‘p uchrab turadi. Bu esa o‘qituvchidan keng
bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlik va yuksak pedagogik mahorat hamda ijodkorlikni talab
etadi.
Biror kasbning haqiqiy ustasi bo‘lish uchun kishida tabiiy qobiliyat, ma’lum jismoniy va
ruhiy xislatlar, puxta tayyorgarliq ayrim shaxsiy sifatlar bo‘lishi kerak.
Pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo sog‘lom bo‘lishi, so‘zlarni to‘g‘ri va yaxshi
talaffuz qila olishi, bosiq va asablari joyida bo‘lishi, boshqalar bilan muomalada o‘zini tuta olishi
zarur. Shuningdeq o‘qituvchida bolalarni yoqtirish, ular bilan ishlashga mayli borliq
xushmuomalaliq kuzatuvchanliq keng fikrlay olish, tashkilotchiliq o‘ziga va boshqalarga
nisbatan talabchanlik kabi shaxsiy sifatlar mavjud bo‘lishi zarurdir.
Pedagogik faoliyat – yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq, davlat oldida
javob beradigan, bolalarga ta’lim- tarbiya beri shishi Bilan shug‘ullanadigan va bu ishga maxsus
tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. «Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va
yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan shaxslar pedagogik faoliyat Bilan shug‘ullanish
huquqiga ega», - deyiladi «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunda. O‘qituvchilik faoliyati inson shaxsini
shakllantirishga qaratilgandir. O‘qituvchining barkamol insonni tarbiyalash, unda milliy va
umuminsoniy fazilatlarni tarkib toptirish vazifasi eng olijanob, yuksak va shu bilan birga eng
murakkab vazifadir. Har bir bola o‘z xulq- atvoriga, xarakteriga ega. Bolalarni tarbiyalashda
ularning anna shu o‘ziga xos xususiyatlarini xisobga olish, o‘rganish nihoyatda murakkab.
Bunda odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning murakkabligiga mos keladigan maxsus
usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko‘rayotgan yoshlar uning anna
shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. O‘qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning
kasbnomasida ifodalanadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko‘tarilgan barcha tadbiru - amallar
respublikamizning aqliy salohiyatini oshirishga qaratilgan ekan. Bu eng avvalo o‘qituvchi
kasbiga bo‘lgan munosabatni tub jihatdan o‘zgartirishni, uning ma’naviy - axloqiy va aqliy
kamolotini oshirish lozimligini taqozo etadi.
Demaq bu fikrlarni ilmiy – nazariy tahlil qilish, shunday xulosalarga olib keladi:
Birinchidan - o‘qituvchi pedagogik faoliyatga qobiliyati bor, ijodkor, ishbilarmon, bolajon
bo‘lmog‘i
Ikkinchidan – milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yaxshi anglaydigan va mukammal
egallagan, diniy va dunyoviy bilimlardan ogoh, ma’naviy – axloqiy barkamol inson sifatida
obro‘ - e’tiborga ega bo‘lmog‘i;
Uchinchidan – imon –ye’tiqodi butun, har qanday oqimlarga va ko‘rinishlarga o‘zining
qat’iy munosabatini bildira oladigan, eng muhimi O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida
maydonga chiqishiga ishonadigan va boshqalarni ham ishontira oladigan bo‘lishi;
To‘rtinchidan - o‘qituvchi vatanparvarlik g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lmog‘i va o‘z
tarbiyalanuvchilarini ham ana shu yo‘lda fidokorlikka undamog‘i;](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_2.png)
![Beshinchidan – pedagoglik kasbiga doir bilimlarni ya’ni psixologiq pedagogik malaka va
mahoratni, ilmiy-nazariy va amaliy bilimlarni puxta egallagan bo‘lishi;
Oltinchidan – bolalarni sevish, ular ruhiyatini yaxshi bilishi, shuningdeq ularning yoshi va
individual xususiyatini hisobga olgan holda ular bilan muomalaga kirisha olishi;
Yettinchidan - o‘qituvchi erkin va ijodiy fikrlay olishi, talabchan, adolatli bo‘lmog‘i;
Sakkizinchidan - o‘qituvchi odobli, iboli va hayo sohibi bo‘lish bilan birga, o‘z
tarbiyalanuvchilarini ham ana shunday sifatlar bilan qurollantirishga harakat qilmog‘i;
To‘qqizinchidan - o‘qituvchi o‘z so‘ziga va qilayotgan ishiga bolalarni ishontira oladigan,
obro‘ - e’tiborli shaxs bo‘lmog‘i;
O‘ninchidan - o‘qituvchi o‘tkir suxandon, mantiqiy fikrlovchi, o‘quvchilarga berilishi
lozim bo‘lgan ma’lumotni izchil va ketma – ketlik printsipi asosida yetkazishi;
O‘n birinchidan - o‘qituvchi madaniyatli, estetik didli bo‘lishi bilan o‘zining
tarbiyalanuvchilari uchun ibrat bo‘lib qolmog‘i kerak.
Agar o‘qituvchi ana shunday sifatlarni o‘zida mujassam qila olsa kadrlar tayyorlash milliy
modelida qayd etilgan o‘qituvchi tamoyiliga qo‘yilgan talablarga to‘liq javob bera oladi deyish
mumkin.
O‘qituvchilik kasbini egallash uchun, albatta, tabiiy qobiliyatlar bilan birga, jismoniy ham
ruhiy xislatlar ham shakllangan bo‘lmog‘i darkor. Aks holda o‘qituvchilik kasbini tanlagan
bunday shaxslardan na jamiyatga, na o‘zgalarga hyech qanday manfaat bo‘lmasligi turgan gap.
Pedagogik faoliyatning mazmuni asosan yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun
xalq oldida, davlat oldida javob beradigan, bolalarga tarbiya berish uchun, layoqatli, talab
doirasida barcha aqliy va axloqiy salohiyatga ega bo‘lgan maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan
shaxslarning alohida faoliyatiga aytiladi. Aniqroq qilib aytganda o‘qituvchilarning mehnat
faoliyati komil insonni tarbiyalashga qaratilgan murakkab, ziddiyatli va uzoq davom etadigan
jarayondir.
O‘qituvchilik kasbini egallagan har bir inson avvalo o‘qituvchi shaxsiga xos xususiyatlarni
o‘zida mujassam etishi; shuningdeq o‘qituvchining ruhiy – pedagogik tayyorgarligiga
qo‘yiladigan talablarni atroflicha o‘zlashtirgan bo‘lishi; tanlangan ixtisos yuzasidan kerakli
doirada pedagogik mahorat, texnika, takt, ziyrakliq kuzatuvchanliq bilimlarni bolalarga yetkaza
olish qobiliyatiga ega bo‘lmog‘i juda muhim.
Inson faoliyatining boshqa turlari kabi pedagogik faoliyat ham o‘z xususiyatlari bilan bir-
biridan ajralib turuvchi: maqsad, obyekt va subyekt va vositalardan tashqil topadi.
Eng avvalo, pedagogik maqsadning o‘ziga xosligini tushunishiga harakat qilamiz. Ular
quyidagilardan iborat:
1. Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni pedagog
faoliyatning natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog‘liqdir. Uning mehnati yoshlar shaxsini har
tomonlama kamol toptirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.
2. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog‘liq. Bunda pedagogik
maqsad o‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir.
3. Pedagogik (ta’lim, tarbiya) jarayonida o‘quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun
ham murakkabki-pedagog maqsadi doimo o‘quvchi kelajagi tomon yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu
maqsadni o‘quvchidan ko‘ra pedagog yaqqolroq tasavvur qiladi. Shunday qilib, pedagogik
faoliyat maqsadining o‘ziga xosligi o‘qituvchidan quyidagilarni talab qiladi: jamiyatning ijtimoiy
vazifalarini (masalan, muxandis-pedagoglar tayyorlashni) to‘la anglab, o‘z shaxsiga qabo‘l
qilishi. Jamiyat maqsadlarining "o‘sib", uning pedagogik nuqtai nazariga aylanishi;
muayyan harakat va vazifalarga ijodiy yondoshishi;
o‘quvchilar qiziqishlarini e’tiborga olish, ularni pedagogik faoliyatning belgilangan
maqsadlariga aylantirish. O‘quvchilar bilan kasbga yo‘naltirish ishlarini olib borishda bunga
e’tibor berish zarur.
Endi pedagogik faoliyat obyektining o‘ziga xosligini ko‘rib chiqamiz. Bu faoliyatining
obyekti insondir. Pedagog- tadqiqotchilarning fikricha, pedagogik obyektining o‘ziga xosligi
quyidagilardan iborat:](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_3.png)
![1. Inson-tabiatning jonsiz moddasi emas, balki o‘zining individual sifatlari, ro‘y
berayotgan voqyealarning idrok qilishi va ularga o‘zicha baho beradigan, takrorlanmaydigan faol
mavjudotdir. Psixologiyada ta’kidlanganideq har bir shaxs-takrorlanmasdir". U pedagogik
jarayonning o‘z maqsadi, ishtiyoqi va shaxsiy xulqqa ega bo‘lgan ishtirokchisi hamdir. Shunday
qilib, pedagogik faoliyatning obyekti bir paytning o‘zida bu faoliyatning subyekti bo‘lib
hisoblanadi.
2. Pedagog doimo o‘zgarib, o‘sib boradigan inson bilan ishlaydi. Ularga yondoshishda
bir xil qolip, shakllanib qolgan hatti-harakatlardan foydalanish mumkin emas. Bu esa
pedagogdan doimo ijodiy izlanib turishni talab qiladi.
3. O‘quvchilarga pedagogdan tashqari atrof-muhit, ota-ona, boshqa fan o‘qituvchilari,
ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy hayot ham, ba’zan sezilmaydigan, ba’zan esa har
tomonlama bir necha yo‘nalishda ta’sir etadi. Shuning uchun ham pedagog mehnati bir vaqtning
o‘zida jamiki ta’sirlarga va o‘quvchining o‘zida paydo bo‘lgan fikrlarga tuzatishlar kiritib
borishni nazarda to‘tadi. Masalan, diniy ektsremizm va boshqa oqimlarga kirib ketgan
yoshlarning adashganligini tushuntirish, ommaviy axborot vositalari orqali berilayotgan
axborotlarni to‘g‘ri anglashga undash va h. k. Tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan
uyg‘unlashgan holda olib borilishi zarur.
Pedagogik mahorat – izlanish, ijodiy mehnat mahsuli. Pedagogik mahorat hamma
o‘qituvchilar uchun bir qolipdagi ish uslubi emas, balki u har bir o‘qituvchining o‘z ustida
ishlashi, ijodiy mehnati jarayonida yuzaga keladigan jarayondir.
Mahoratli pedagog deganda - ravon va ta’sirchan nutqqa ega bo‘lgan, o‘tilayotgan
mavzuga o‘quvchi diqqatini torta oladigan, qobiliyatli, mavzuga mos ko‘rgazmalar ijod qilib,
undan unumli foydalana oladigan, har qanday sharoitda ham o‘quvchi qalbiga yo‘l topa
oladigan, har bir darsi jarayonida bolaning qiziqishi va faoliyatini oshirisha oladigan kishini
tushunamiz.
Pedagogik mahorat bir qator komponentlardan tarkib topadi. U pedagogika va psixologiya
bo‘yicha ilmiy bilimlarni, ya’ni kasbiy bilimlar, kasbiy qobiliyat, pedagogik etika va pedagogik
texnikani o‘z ichiga oladi.
Pedagogik mahoratning asosiy negizi bu – kasbga oid bilimlarni puxta o‘zlashtirishdan
iboratdir.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o‘qituvchilar oldiga juda
katta va mas’uliyatli vazifalar yukladi. Bu esa o‘qituvchilardan o‘z ustlarida muntazam tinmay
ishlashlari va yosh avlodni o‘z Vataniga, xalqiga munosib insonlar qilib tarbiyalashni talab
etadi.
O‘qituvchilik kasbi ulug‘ va sharafli, murakkab, o‘z o‘rnida mas’uliyatli kasblardan
biridir. Dunyodagi barcha insonlarni komil bo‘lib yetilishiga o‘qituvchi sababchi bo‘ladi.
Barcha joylardagi hamma kasb-hunar, ilmli, olimu-fuzalolar o‘qituvchining mehnati samarasidir.
O‘qituvchi mehnatini biror narsa bilan taqqoslab bo‘lmaydi. O‘qituvchilik kasbini egallashga
intilayotgan har bir inson o‘zida avvalo iroda, sabr-matonat, pedagogik mahoratni, o‘qituvchilik
ixtisosligiga xos bilim, malaka, ko‘nikmalarni egallashi lozimdir.
Mahoratli o‘qituvchi o‘zini mahorat egasi sanasa u quyidagi bilim, ko‘nikma, malakalarni
egallagan bo‘lishi zarurdir.
1.O‘qituvchi dunyoqarashi keng, hamma voqyea, hodisa ustida erkin fikr yurita olishi
zarurdir.
2. Mustaqil O‘zbekistonimiz o‘qituvchisi birinchi galda o‘zi o‘qitadigan fanni chuqur
egallagan bo‘lgandagina o‘quvchilarda umumiy va kasbiy ta’lim sifatini oshira oladi va ularda
fan - texnika hamda amaliy faoliyatga qiziqish va istak hosil qila oladi.
3.O‘qituvchi hozirgi zamon fan-texnika talabiga muvofiq yaxshi dars berishi va uning har
minutidan unumli foydalanishi zarur.
4.O‘qituvchi yaxshi o‘qituvchi bo‘lishi uchun pedagogika, psixologiyaga qo‘shib, o‘z
fanining metodikasini yaxshi bilmog‘i lozim.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_4.png)
![5.O‘qituvchining umumiy madaniyati yuqori bo‘lishi bilan birga bu kasb adabiyot va
san’at sohasidagi bilimlarga ega bo‘lishni talab qiladi.
6.O‘qituvchi pedagoglik odobiga rioya qilishi kerak. Pedagoglik odobi o‘qituvchilik
kasbiga xos fazilatlardan bo‘lib, u o‘qituvchining bolalar bilan ishlashi jarayonida uning tajribasi
mahorati oshadi.
7. O‘qituvchi pedagoglik mahoratiga va har tomonlama bilimga ega bo‘lishi keraq chunki
unga o‘quvchilar har sohada murojaat qilishlari mumkin.
Va nihoyat o‘qituvchida o‘qituvchiga xos bo‘lgan qobiliyatlar mujassam etgan bo‘lishi
lozim.
Yosh avlod tarbiyalash murakkab va olijanob vazifa bo‘lishi bilan birga ayni zamonda u
g‘oyat darajada murakkab, mas’uliyatli ishdir. Bu vazifani muvaffaqiyat bilan bajarish uchun
eng avvalo o‘qituvchi o‘z ishining shaydosi bo‘lishi, bolalarni sevishi, mas’uliyatlarini,
burchlarini, hulqlarini anglab yetishlari lozim.
Xulosa qilib, aytganda mustaqil O‘zbekistonimizda o‘zining pedagogik faoliyatini olib
borayotgan har bir o‘qituvchi o‘z ustida tinmay ishlashi, doimiy izlanishda bo‘lishi, o‘zidan
oldingi pedagoglarning ilg‘or tajribalari bilan doimiy tanishib borishi va shu yo‘llar bilan o‘z
mahoratining tizimlarini kengaytirishi lozimdir.
Qobiliyat, faoliyat jarayonida paydo bo‘ladiva rivojlanadi. Pedagogik faoliyatning samarali
bo‘lishi uchun o‘qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo‘lmog‘i va tarbiyalab
yetishtirilmog‘i lozim:
1. Bilish qobiliyati - fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya,
adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchi fanni
o‘quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi,o‘ z fani sohasidagi
kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda
qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi.
2. Tushuntira olish qobiliyati - o‘quv materialini o‘quvchilarga tushunarli qilib bayon
eta olish, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘otish qobiliyatidir.
O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi,qiyin narsani oson, murakkab
narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga yetkaza olishi darkor.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o‘quvchining. tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga
kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi
tushuna bilish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday o‘qituvchi
o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas o‘zgarishlarni ham tez fahmlab oladi. O‘quvchilar
bunday o‘qituvchi haqida: "Qaramayotganga o‘xshaydi - yu, hamma narsani ko‘rib turadi!",
"O‘quvchining xafa bo‘lganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko‘zidan biladi!", - deydilar.
4. Nutq qobiliyati – nutq yordamida, shuningdeq imo - ishora vositasida o‘z fikr -
tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir.
O‘qituvchining nutqi darsda hamisha o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi yangi saboqni
tushuntirayotgan, o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki tanqid qilayotgan bo‘lsa ham,
uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi, o‘zi gapirayotgan narsaga qiziqqanligi bilan
ajralib turadi. Fikrning ifodasi o‘quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo‘ladi.
O‘qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali,his -
hayajonli bo‘lib, unda stilistik grammatiq fonetik nuqsonlar uchrasmaligi lozim. Bir xildagi
cho‘ziq , zeriktiradigan nutq o‘quvchilarni juda tez charchatadi, ularni loqayd qilib qo‘yadi.
Ayrim o‘quvchilar tez gapirishga, boshqalarini sekin gapirishga moyil bo‘ladilar.
5. Tashkilotchilik qobiliyati - birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o‘z ishini to‘g‘ri
uyushtirishni nazarda tutadi.
6. Obro‘ orttira olish qobiliyati - o‘quvchilarga bevosita emotsional - irodaviy ta’sir
ko‘rsatish va shu asosda obro‘ qozona olishdir. Obro‘ faqat shu asosdagina emas, balki
o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatligi va hokazolar asosida ham
qozoniladi. Bu qobiliyat o‘qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir yig‘indisiga, chunonchi,](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_5.png)
![uning irodaviy sifatlariga, shuningdeq o‘quvchilarga ta’lim hamda tarbiya berish mas’uliyatini
his etishga, o‘zining haq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni o‘quvchilarga yetkaza olish
kabilarga ham bog‘iq
7.To‘g‘ri muomala qila olish q obiliyati - bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan
pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish, pedagogik
nazokatning mavjudligini bildiradi.
8. Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati - o‘z harakatlarining oqibatini ko‘ra bilishda,
o‘quvchining kelgusida qanday odam bo‘lishini tasavvur qila olishida, tarbiyalanuvchida qanday
fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan aytib bera olishda ifodalanadi. Bu pedagogik
optimizmga, tarbiyaning qudratiga bog‘liqdir.
9. Diqqatni taqsimlab olish qobiliyati - o‘qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari -
hajmi, kuchi, ko‘chuvchanligi, idora qilina olishi, safarbarligi kabilarning taraqqiy etishi
bilan izohlanadi.
Ye’tiqod, odob, fuqarolik burchini anglash- o‘qituvchining asosiy sifatlaridan biridir.
Maktab o‘qituvchisi o‘zi targg‘b qilayotgan g‘oyaning fazilatlarini shaxsiy namunasida
ko‘rsatishi kerak.
O‘qituvchining odobi, madaniyati, yuksak bo‘lsagina, odamlarga nisbatan mehribon,
sahovatli bo‘la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Buning uchun ochiq ko‘ngil qat’iyatli bo‘lishi,
o‘zini tuta bilishi, bardoshli bo‘lishi kerak. Bolalarga nisbatan talabchan bo‘lish bilan birga o‘z
shaxsga tanqidiy nuqtai nazardan qaray olishi kerak.
O‘qituvchi pedagogik etikaning normalarini o‘zlashtirib olishi, tajribada qo‘llashi,
o‘zining dunyoqarashi va ahloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim. Fikrlash va his etish,
turmushda sinab ko‘rish natijasida pedagogik etikaning qoidalari o‘qituvchining o‘z e’tiqodiga,
intilishiga, o‘z axloqiy sifatiga aylanadi. Axloq nazariyasida yaxshilik eng muhim kategoriya
hisoblanadi. Yaxshilik – axloqiy ijobiy fazilat bo‘lib, normativ etikaning idealini, individual
axloqda ijobiy – xulqiy fazilatlarning mazmunini inson faoliyati yoki biror hatti - harakatiga
ijobiy munosabatning yig‘indisini aks ettiradi.
Pedagogik etikada yaxshilik tushunchasi o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq holda
aniqlashtiriladi. Unda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi manfaatlarining birligi, muallim va
o‘quvchi maqsadining birligi, ta’lim va tarbiyaning samarasi uchun kurashning birligi aks etadi.
Yaxshilik fazilati ikkala tomonning ham yaxshi niyatli, xayrixoh, mehribon bo‘lishini taqozo
qiladi. Yaxshilik qaror topishi uchun yomonlikka murosasiz bo‘lish lozim. Yaxshi istak bilan
xushmuomalaliq yaxshi qiliq, yaxshi xatti - harakatning birligi zarur.
O‘qituvchining mas’uliyati – mas’uliyat tushunchasining butun mazmunini saqlagan holda
muallimning faoliyati va ta’lim - tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o‘z ichiga oladi.
O‘qituvchi zimmasiga bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish mas’uliyati yuklanadi.
Muallim o‘quvchiga chuqur nazariy bilimlar berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim.
Shu bilan birga, u boladagi mavjud layoqat va qobiliyatlarni payqab, individual munosabatda
bo‘lishi, unda mavjud bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi darkor.
Muallim sinfda jamiyatning vakili sifatida o‘quvchilar jamoasi bilan yolg‘iz ish olib
boradi. Bunday sharoitda o‘qituvchining mas’uliyati uning xulqini tartibga solib turadigan,
boshqaradigan kuch, o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish darajasining asosiymezoni hisoblanadi.
O‘qituvchi deyarli har kuni o‘quvchilar bilan uchrashadi, savol - javob qiladi, ularning
yaxshi ishlarini ma’qullaydi, bilimini baholaydi, nojo‘ya hatti - harakatlari uchun tanbeh
beradi. Albatta, o‘qituvchining bunday xatti - harakatida mulohazalarida nisbiyliq
subyektivlik alomatlari mavjud. U hamma ayna birdek juda to‘g‘ri munosabatda bo‘la olmasligi
mumkin. Lekin u hamma o‘quvchilarga nisbatan xolis niyatli, yaxshilik qilishga intiluvchi,
adolatli kishi ekanligiga barchaning ishonchi komil bo‘lmog‘i darkor. Sinfda o‘qituvchi "yaxshi
ko‘radigan", "yomon ko‘radigan" o‘quvchilar bor degan taassurot tug‘ilmasligi kerak.
Xullas, obro‘ o‘qituvchilik faoliyati uchun zarur xususiyatdir. Obro‘ kishining chuqur
bilim, yuksak axloqiy sifatlari, hayot tajribasi, ilmiy tadqiqot va jamoat ishlarida faol ishtirok
etishi tufayli orttirilgan, ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan ta’siri nufuzidir.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_6.png)
![Hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti o‘qituvchining ijodkor bo‘lishini, fanning
muhim muommolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi, fan yutuqlarini o‘quvchilarga yetkaza
olishi va nihoyat o‘quvchilarni ham ijodiy fikrlashga, tadqiqot ishlariga o‘rgata olishini talab
qiladi. Shuning uchun o‘qituvchi avvalo tadqiqotchilik malakalarini egallashi zarur. O‘qituvchi
ilmiy – tadqiqot ishlari olib borish davomida omillarni to‘playdi, tahlil qiladi, ular asosida
xulosalar chiqaradi.
Kommunikativlik shunday qobiliyatki, bunda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan o‘zaro to‘g‘ri
muloqat o‘rnatishi natijasida o‘quvchilarda o‘ziga nisbatan ishonch, xayrihoxlik uyg‘otadi.
Natijada o‘quvchilar o‘z o‘qituvchisi bilan birga bo‘lishga, o‘qishga, jamoat ishlarida u bilan
birga katnashishga xoziru – nozir bo‘lishadi. Kommunikativ qobiliyatlar tashkilotchilik
qobiliyatlari bilan birga uyg‘unlashib ketsa o‘quvchilarga yanada samaralirok ta’sir etishga
yordam beradi va o‘zaro shaxslararo to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatishni ta’min qiladi.
O‘quvchilarga to‘g‘ri muomala qila olish, bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik
nuqtai nazardan juda samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish, pedagogik nazokatning
mavjudligini bildiradi.
Kommunikativ qobiliyat – bu o‘qituvchining tarbiyalanuvchilar bilan aloqa o‘rnata olish
faoliyatini tashkil qilishi uchun zarur bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikma va tajribasidir.
o‘qituvchining kommunikativ qobiliyati pedagogik faoliyat jarayonida shakllanadi. buning
uchun quyidagi asosiy shartlar mavjud:
1) o‘quvchilarning yuz ifodasini o‘qish va o‘qish qobiliyati;
2) o‘quvchining tashqi ko‘rinishidan uning psixik holatini aniqlaganholda uning adekvat
modelini yasab chiqish;
3) o‘qituvchi-o‘quvchi bilan muloqot va muomala qilishga imkoniyat yarata bilishi, unga
yo‘l ochib berishi va yo‘l berishi kerak;
4) o‘qituvchi o‘zini ota – onaning, o‘quvchining o‘rnida qo‘ya bilishi va yuzaga kelgan
vaziyatni ijobiy, ziddiyatsiz yechishda ular kabi fikrlay olishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, o‘qituvchi o‘z tarbiyalanuvchilariga, tinglovchilarga va ularning
ruhiy dunyosiga ta’sir etadi. Bu ta’sir o‘qituvchilik mahoratiga, uning so‘zlarni tanlay va qo‘llay
olishi bilan bog‘liq. Har bir o‘qituvchi, tarbiyachi dars mavzusini o‘quvchilarga gapirib berish
bilan cheklanmay, uni jonlantirishi, badiiy yetuk shaklda talqin etib bera olishi lozim. Tilsiz fikr
almashlab bo‘lmaydi. Demaq tilga befarq qarash mumkin emas.
Kompetentlilik - bilimdonliq kasbiga mosliq malakaliliq tajribaliliq mas’uliyatlilikni
rahbarlik faoliyatiga singdirib borish.
O‘z sohasini, ishining ustasi bo‘lish, sohasining sirlarini har tomonlama chuqur bilish.
B.D.Elkonin “Ponyatiye kompetentnosti s pozisii razvivayuщyego obucheniya”. 2002g
Keyingi yillarda pedagogika sohasida “kompetentli”, “kompetensiya”, “kompetentlilik”
tushunchalaridan tez-tez foydalanilmoqda. Bu ta’lim mazmunini isloh qilish zarurati bilan uzviy
bog‘liq. S.I.Ojegov bu tushunchalarni quyidagicha ifodalaydi:
Kompetentli – biror sohani chuqur bilish, ko‘p narsalardan xabardorliq o‘z mutaxassisligi
bo‘yicha katta e’tiborga moliklik” (S.I.Ojegov. Slovar russkogo yazыka. – M.: Russkiy
yazыk.1999.S.248).
Kompetensiya – 1. Biror kishi juda yaxshi bilgan yoki xabardor bo‘lgan masalalar
doirasi. 2. Biror kishining vazifalari, huquqlari doirasi” (S.I.Ojegov. Slovar russkogo yazыka. –
M.: Russkiy yazыk.1999.S.248).
Kompetensiya – bior soha bo‘yicha har tomonlama chuqur bilimga ega bo‘lgan va shuning
uchun ham fikri salmoqli, ishonchli hisoblangan kishining sifati”.
Umuman “kompetensiya” va “kompetentlik” atamalari pedagog olimlar tomonidan bir
xilda talqin etilmaydi.
Rus tilidagi “kompetentnost” atamasidagi “nost” suffiksi ma’lum sifatni egallash darajasini
bildiradi va shu bois, “kompetentlilik” atamasi ma’lum sifatlarni, ularni egallash darajasini
belgilash uchun qo‘llaniladi.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_7.png)
![Shundan, kompetensiya va kompetenlilik tushunchalari bilim, ko‘nikma, malaka
tushunchalaridan ko‘ra kengroq ma’noni anglatadi. Chunki ular shaxsning yo‘nalganligi
(motivasiyasi, qadriyatlarining yo‘nalishlari), uning stereotiplarini yengish, muammolarni his
etish, kuzatuvchanliq fikrlash qobiliyatini; xarakterini - mustaqilliq maqsadga intiluvchanliq
irodaviy sifatlarini qamrab oladi.
Hozirgi vaqtda “kompetentlik” tushunchasi va uning tarkibiga kiruvchi kompetentliklar
mazmunini aniqlash, faoliyatning turli sohalarida ularni shakllantirish hamda rivojlantirish
muammolari bo‘yicha juda ko‘p tadqiqot materiallari to‘plangan. Bu esa, ularni tasniflash
muammosini yuzaga keltiradi.
Shu fikrdan kelib chikib Aleks Mur ko‘pqirrali qobiliyat tushunchasiga asos soldi. Ya’ni
ko‘pqirrali qobiliyatlilik tushunchasi kompetentlik tushunchasiga mos kelib, uning fikricha
“..... ko‘pqirrali qobiliyatlar deganda turli xil insonlar turli xil uslublar orqali yoki bir inson turli
xil narsalarni turli xilda o‘rganilishi tushuniladi 1
Ko‘pqirrali qobiliyat tushunchasining eng ilg‘or tarafdorlaridan biri asarlari ko‘pchilikka
ma’lum bo‘lgan Govard Gardnerdir. (1983,1993). (yana ko‘rish mumkin bo‘lgan asarlar
Armstrong 1994, Xou 1984, 87-92 betlar va Bentli 1998). 2
G.V.Nikitinaning fikricha, kompetentliklar tasnifida bir nechta asoslar mavjud:
- insonning umumiy kompetentligi (matematiq kommunikativ, informasion, ijtimoiy,
axloqiy va v.h);
- faoliyat turlri bo‘yicha kompetentlik (mehnat, o‘quv, o‘yin, kasbiy va boshqalar);
- faoliyat yo‘nalgan obyektlar bo‘yicha kompetentlik (inson-inson, inson-texnika, inson-
tabiat, inson-badiiy timsol va v.h,);
- ijtimoiy hayot sohalari bo‘yicha koipetentlik (maishiy, fuqaroviy, madaniy va boshqalar);
- ijtimoiy bilimlar tarmoqlari bo‘yicha kompetentlik (matematikada, gumanitar fanlarda);
- ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘yicha kompetentlik (transport, aloqa, mudofaa va
boshqalar);
- qobiliyatlar bo‘yicha kompetentlik (pedagogika, psixologiya, ijtimoiy, ijodiy, texnik va
boshqalar).
Zero, yuqorida aytilgan kompetentlik yo‘nalishlari shaxs umummadaniy kompetentligining
tarkibiy qismlari hisoblanadi. Shuningdeq shaxs kompetentligi mazmuniga ko‘ra 3 turga
bo‘linadi.
• Standart kompetensiya – ushbu faoliyatga oid doimiy va odatiy vazifalarni bajarish
qobiliyati.
• Asosiy kompetensiya – ushbu faoliyatga oid innovasion vazifalarni bajarish qobiliyati.
• Yetakchi kompetensiya – kasb faoliyatining yangi turlarini yarata olish qobiliyati
1
Teaching and learning: Pedagogy, Curriculum
And Culture. Alex Moore.146- бет
2
Teaching and learning: Pedagogy, Curriculum
And Culture. Alex Moore.147- бетКомпетентликка йўналтирилган таълим америкалик тилшунос Н.Хомский
(1965 йил, Массачутес университети) томонидан таклиф этилган «компетенция»
атамасининг умумий маъносида шаклланади. Европа Кенгаши дастури бўйича
Берн шаҳрида бўлиб ўтган симпозиумда (1996 йил) «компетенция» тушунчаси
«ўқув», «компетентлик», «қобилият», «маҳорат» сингари тушунчалар қаторига
киритилганлиги таъкидланди. Европа давлатларининг таълим вазирлари Болония
декларациясида (1999 йил) таълим ислоҳатларининг консептуал асослари
сифатида компетентли ёндошувни белгилашди.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_8.png)
![Pedagog kasbiy kompetentligining tuzilishi va mazmuni.
Pedagogning kasbiy kompetentligi tasnifi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- pedagogning ish sohasi bo‘yicha kompetentligi - uzluksiz ta’lim tizimini o‘z ichiga
oladi;
- ixtisoslik bo‘yicha kompetentligi - o‘qituvchi, tarbiyachi, psixolog, defektolog, kasb
ta’limi o‘qituvchisi, ishlab chiqarish ustasi;
- pedagogning faoliyati yo‘nalgan obyekt bo‘yicha kompetentligi - o‘quvchilar, ota-
onalar, sinf jamoasi, sosium va boshqalar;
- - pedagogning faoliyati turi bo‘yicha kompetentligi motivasion, gnostiq metodologiq
metodiq informasion, kommunikativ, refleksiv, prognostiq konstruktiv, tadqiqot, texnologiq
korreksion va boshqalar;
Psixolog olimlar fikricha “muhim kompetensiya”larni shaxsning turli kasbiy
uyushmalarda moslashish va samarali faoliyat ko‘rsatish uchun ma’lum ishlarni bajarishda zarur
bo‘ladigan umumkasbiy bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxsiy sifatlar va qobiliyatlar sifatida
ta’riflaydi. U to‘rt kichik guruhni alohida ko‘satib o‘tadi: kasbiy yo‘nalganliq kasbiy
kompetentliq kasbiy ahamiyatga ega sifatlar va psixofiziologik xususiyatlar.
Jahon ta’lim amaliyotida quyidagi muhim kompetensiyalar keltirib o‘tiladi:
- turli axborot manbalari, shu jumladan, ta’lim muassasasidan tashqaridagi axborot
manbalaridan bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga asoslangan bilish faoliyati sohasidagi
kompetensiyalar;
- ijtimoiy faoliyat sohasidagi kompetnsiyalar (fuqaro, saylovchi, ijtimoiy guruh, jamoa
ahzosi rolini bajarish);
- mehnat faoliyati sohasidagi kompetensiyalar (shu jumladan mehnat bozoridagi holatni
tahlil etish va undan foydalanish, o‘zining kasbiy imkoniyatlarini, o‘zini o‘zi uyushtirish
ko‘nikmalarini baholash va takomillashtirish);
- maishiy sohadagi kompetensiyalar (shu jumladan, oilaviy hayot aspektlarini, salomatlikni
saqlash va mustahkamlashni ham qamrab oladi);
- madaniy faoliyat sohasidagi kompetensiyalar (shu jumladan, shaxsning ma’naviy va
madaniy jihatdan boyishi uchun vaqtdan unumli foydalanish).
Kasbiy kompetensiyaning shakllanish bosqichlari :](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_9.png)
![Pedagog kasbiy kompetentligi yo‘nalishlari
Pedagogik-psixologik tayyorgarlik bo‘yicha: Ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan
o‘qitish shakllarining pedagogik-psixologik asoslari; psixodiagnostika usullaridan foydalanish;
o‘qitish shakllarida o‘qitish metodlari va vositalaridan o‘rinli foydalana olish; ta’lim mazmuni,
metodlari, vositalari va shakllarining uyg‘unligi, uzviyligini ta’minlay olish; pedagogik va
axborot texnologiyalarini qo‘llashning nazariy asoslarini. Mashg‘ulotlarni tashkil qilish va
o‘tkazish mahorati bo‘yicha: seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan
didaktik talablarni; didaktik maqsadlar asosida mashg‘ulotning har bir bosqichi uchun
reproduktiv o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqish; fanlararo, mavzulararo bog‘lanishni amalga
oshirish.
Ta’lim jarayonida tarbiyalashning didaktik omillari bo‘yicha: ma’naviy-ma’rifiy ishlarni
tashkil etishda ilmiy-nazariy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy qadriyatlardan samarali foydalanish
malakasiga ega bo‘lish, o‘qitish jarayonida talabalar ongiga milliy g‘oyani singdirishning
mazmuni, vositalari, metodlari va shakllarini bilishi; talabalarni jamoaga birlashtirish, ularning
bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish, bajarilgan ishni baholay olish, oliy ta’limda tashkil
etiladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning shakllarini, pedagogik etika me’yorlarini bilish.
Mustaqil va ijodiy ishlarni tashkil etish bo‘yicha: talabalarda mustaqil va ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini tarkib toptirishning ijtimoiy-pedagogik zarurati va nazariy asoslarini bilish;
iqtidorli talabalarni aniqlash diagnostikasini bilish, talabalarning mustaqil ishini tashkiliy va
o‘quv-metodik ta’minotini yaratish yo‘llarini bilish, o‘quv materiali mazmuni asosida vosita,
metod va shakllarini samarali tanlash va uyg‘unlashtira olish.
Talabalar o‘zlashtirishi monitoringini amalga oshirishga tayyorlik bo‘yicha: talabalar
bilimini nazorat qilish va baholashning zamonaviy usullarini; reyting tizimi, nazorat turlari
uchun differensiallashtirilgan topshiriqlarini tuza olish; talabalarning bilish faoliyatidagi tipik
kamchiliklar va ularning javoblaridagi xatoliklarni aniqlashni o‘rganish.
O‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirishga tayyorgarlik bo‘yicha: ta’lim beradigan fanlari
turkumini ilmiy-nazariy jihatdan o‘zlashtirish, ularning rivojlanish tarixi, fanda erishilgan
yutuqlar, muammolar, ilmiy-tadqiqot va izlanishlar natijalaridan xabardor bo‘lish; darsliklar,
o‘quv qo‘llanmalari, o‘quv-metodik adabiyotlarni tahlil qilish, ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida
samarali va o‘z o‘rnida foydalana olish.
Mutaxassislik bilim, ko‘nikma va malakalari bo‘yicha: fanning maqsadi, vazifalari,
predmeti va obyekti, asosiy metodlari; fanga qo‘yiladigan asosiy talablar; umumiy yuklama
hajmi va uning taqsimoti; fan bo‘yicha tayyorgarlik ko‘rayotgan bo‘lajak mutaxassisga
qo‘yiladigan: umumiy malaka talablari; ilmiy-metodik ishlarni amalga oshirish, kasbiy faoliyat
jarayonini tashkil etish va boshqarish; fan taraqqiyotining axborot va kommunikasiya
texnologiyalariga bog‘liqligi; foydalaniladigan asosiy adabiyotlar; fan bo‘yicha kasbiy
kompetentlik darajasi; fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan gorizontal va vertikal
uzviyligi ta’minlanganligi; fanni taraqqiy etish muammolari va yechimlari.
Xalqimizning kelajagi, mustaqil O‘zbekistonning istiqboli ko‘p jihatdan o‘qituvchiga,
uning saviyasiga tayyorgarligi, fidoiyligiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash ishida bo‘lgan
munosabatiga bog‘liq. Kelajak avlod haqida qayg‘urish, sog‘lom, barkamol naslni tarbiyalab
yetkazishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir. Shu bois, mamlakatimizning istiqlol
yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq buyuk madaniyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy
ta’lim tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan
uyg‘unlashtirishga katta ahamiyat berib kelinmoqda.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida yuqori malakali o‘qituvchi-mutaxassislar tayyorlash
masalasi alohida ta’kidlab o‘tilgan. Kasbiy tayyorgarlikka zamonaviy talablar umumiy va kasbiy
bilim, ko‘nikma va malakalarning yaxlit tizimini, muhim kompetensiyalarni shakllantirishni
taqozo etmoqda. Bular hozirgi zamon ta’lim sifatini belgilab beruvchi muhim omillardan
sanaladi.
“Muhim kompetensiyalar” tushunchasi chet el olimlari tomonidan taqdim etilgan ko‘plab
zamonaviy modellarning asosida yotadi. “Muhim kompetensiyalar” insonning egallagan](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_10.png)
![ko‘nikma va malakalarini kasbiy faoliyat jarayonida qo‘llash, shuningdek amallarni bajarishning
umumlashgan usullaridan foydalanish qobiliyati sifatida talqin etiladi.
Pedagog kompetentligi tuzilishi
Kompetentlik
darajalari Kompetentlik turlari Kompetentlik tushunchasi
Muhim funksional
kompetentlar
Insonning
kompetentligi Umumiy
kompetentliklar Qadriyatiy-ma’naviy
Umummadaniy
Intellektual
Informasion
Shaxsiy komillik Ta’limiy
Kommunikativ
Ijtimoiy-kasbiy
Ijtimoiy-rolli
Pedagogning
kasbiy
kompetentligi Tayanch
kompetentliklar
(ma’lum kasbiy
sohada) Qadriyatiy-ma’naviy
Umummadaniy
Intellektual
Informasion
Kasbiy-shaxsiy komillik Operasion
Diagnostik
Prognostik
Konstruktiv
Tashkiliy
Kommunikativ
Texnologik
Korreksion
Tadqiqot
Maxsus kasbiy
kompetentlik Maxsus
kompetentliklar
(faoliyatning aniq
sharoitida) Motivasion
Kognitiv
Refleksiv Operasion
Shaxsiy- kasbiy
kompetentlik Shaxsiy
kompetentliklar
(anik kasbiy
vazifalarni yechishga
yo‘naltirilgan) Motivasion
Kognitiv
Refleksiv Operasion
Ўз устида ишлаш Ўқувчиларда
мотивацияни
шакллантиришЎз фанини мукаммал
билишХорижий тиллардан
бирини билиши
лозим Таълим муҳитига
янгилик киритишАхборот
коммуникацион
технологияларни
билиш Касбий компетенция талаблари](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_11.png)
![Маданиятли бўлиш
Бошқа миллатларнинг
маданиятини ҳурмат қилишиМиллий маданиятга эга
бўлиш Мамлакатнинг ижтимоий
ҳаётида иштирок этиш Умуминсоний
қадриятларга эгаликУмуммаданий
компетенцияМулоқатчанлик
Етакчилик Фаолллик ва
ташаббускорликИнсонпарварлик ИшчанликМаъсулиятлилик
Соғлом турмуш
тарзига амал қилишМослашувчанлик Бағрикенглик Шахсий компетенцияЎз устида ишлаш Ўқувчиларда
мотивацияни
шакллантириш](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_12.png)
![A.V. Xutorskiy o‘qituvchining quyidagi kompetensiyalarini tavsiflaydi:
1. Dunyoqarash asnosida, ya’ni qadriyat va o‘zini anglash - o‘qituvchining
dunyoqarashi, tasavvuri va qadriyati bilan bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. U atrof-muhitdagi
voqyea va hodisalarning mohiyatini ko‘ra oladi va tushunadi, bunga o‘zini yo‘naltiradi, pedagog
sifatida o‘z fikrini asoslay oladi. Muammo yechimini topa oladi. Bu kompetensiya-
o‘qituvchining o‘quv va boshqa faoliyatlaridagi o‘z-o‘zini anglash mexanizmini ta’minlaydi.
2. Umummadaniy – milliy va umuminsoniy qadriyatlarga ega bo‘lish; mamlakatning
ijtimoiy hayotida ishtirok etish; oilasiga, urf–odatlarga hurmat; ijtimoiy ko‘nimalarga ega
bo‘lish. Ilm-fanning inson hayotiga va dunyo rivojiga ta’sirini angaly olish va o‘quvchi
yoshlarga tushuntira olish.
3. O‘quv va bilish jarayoni - o‘qituvchining mustaqil bilish faoliyati. Mantiqiy
fikrlashi.O‘quv-biluv faoliyatini baholashi, bilim va ko‘nikmalarini tahlil qila olishi.
4. Ma’lumotga ega bo‘lish - pedagogik faoliyat va o‘z faniga doir ma’lumotlarni egallash
ko‘nikmasi.
5. Muloqotchanlik - til bilishi, turli xil insonlar bilan muloqotda bo‘lishi, jamoada o‘ziga
xos o‘rinda turishi.
6.Ijtimoiy - foydali mehnat - oilaviy munosabatlar va ma’suliyat, jamiyat rivojidagi
ishtiroki, ijtimoiy foydali mehnat qilishi. Iqtisodiy va huquqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lish.
7. O‘z ustida ishlashi - jismoniy, ma’naviy, intellektual jihatdan o‘z-o‘zini rivojlantirib
borish. Hissiyotini boshqarish. Турли ёш
хусусиятлариниТаълимни
табақалаштириш
Ўқувчилар
эҳтиёжини билишиФанига доир махсус
методларни билиш Махсус компетенция](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_13.png)
![Didaktik kompetensiya talablari:
Fanlar bo‘yicha kompetensiyaga ega bo‘lish
Rus tili va adabiyoti bo‘yicha:
Psixologik-pedagogiq uslubiy bilimga ega bo‘lish
Nutq tajribasi va muloqotchanlik
Til vositasi bilan aloqa qilish, nutq orqali ta’sir qilish
Nutq yordamida muayyan tasavvurlar, fikr va tushunchalar, his-tuyg‘ular hamda turli
harakatalar hosil qilish
Rus tili va adabiyotiga doir amaliy va nazariy bilimlarni muntazam ravishda o‘rganib
borish
Xorijiy tillar bo‘yicha:
Kommunikativ (nutqiy, ijtimoiy-madaniy, tilni chuqur bilish)
Ijodiy pedagogik faoliyatida o‘zi o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malakani, tahlil va
sintez qilish
Pedagogik faoliyatini muvofiqlashtirish ( shaxsiy kompetensiya - shaxsiy yutuqlarini
boshqarish, o‘zini anglash va kasbiy o‘sish )
Nutq madaniyatiga rioya qilish
Ilmiy badiiy-nazariy, tarixiy-badiiy bilimlarga va tadqiqotchilik ko‘nikmalariga ega
bo‘lish
D. Xaymz kommuniktiv kompetensi yaga quyidagilarni kiritadi:
L ingvistik ( til qoidasiga rioya qilish )
Ijtimoiy- lingvistik ( nutqni ifodlash qoidasi )
D iskursiv ( mantiqiy fikrlash ketma-ketligi )
Suhbatdoshni qo‘llab quvvatlash qoidasi
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasi:
Jismoniy tarbiyaning nazariy asoslarini bilish
Jismoniy tarbiya va sportning tarixi, olimpiada yutuqlarini bilish va
rivojlantirish
Texnika xavfsizligi, tibbiy-birinchi yordam qoidalarini bilish
Ta’lim sifatini o‘zgartirishda o‘qituvchi kompetentligining roli
1. Tashkilotchi - ijtimoiy pedagog : - o‘quvchilarni mustaqil hayotga tayyorlaydi.
2. Sinf yetakchisi - sinfda ijobiy psixologik muhit yaratadi va ta’sir ko‘rsatadi;](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_14.png)
![3. Metodist - ta’lim jarayonida o‘quvchilarning muammoni yechishlariga yordam
beradi va qo‘llab-quvvatlaydi.
4. Faylasuf - bilim va tajribalarni tahlil qiladi, o‘z qarashlarini asoslaydi;
5. Tajribali yaqin do‘st - o‘quvchilar oldidagi to‘siq va muammolarni bartaraf
etishga yordam beradi.
6. Tadqiqotchi –novator yangilik yaratuvchi-muntazam ravishda o‘z ustida
ishlaydi, yangi g‘oyalar yaratadi, tatbiq etadi.
7. O‘quv jarayoni rahbari va uni rag‘batlantiruvchisi - maqsadga yetish
vositalari, istiqbolini nazarda tutadi, o‘qitish uslublarini tanlaydi, o‘quvchilarni o‘qishga
o‘rgatadi, ijodiy yondashadi.
8. O‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi - jamoa bo‘lib ishlay oladi va ishlashga o‘rgatadi.
9. Maslahatchi - shaxsiy namunasini o‘rgatadi
10. Tarbiyachi - o‘quvchilarga jismonan, aqliy va ma’naviy tomondan
rivojlanishlariga yordam beradi.
11. Psixolog - o‘zini yaxshi biladi va tushunadi
12. O‘zgarishlarga yo‘naltiruvchi - o‘quvchilarning hayotiy ko‘nikmalarini
yaxshilashga yordam beradi
13. Ma’lumotlarni taqsimlovchi - o‘quvchilarga asosiyyangi ma’lumotlarni
yetkazadi va amaliyotga tatbiq etishga o‘rgatadi.
O‘qituvchi o‘quv jarayonida maslahatchi sifatida faoliyat olib boradi.
Ya’ni:
- O‘quvchilarga ko‘nikmalarini o‘qish jarayonida rivojlantirishga yordam beradi;
- Turli xil yo‘nalishdagi reja (strategiya)larni qanday qo‘llash kerakligi bo‘yicha maslahat
beradi;
- Faol qayta aloqani ta’minlaydi;
- Noan’anaviy usullar bilan o‘quvchilarning harakatlarini qo‘llaydi va mustahkamlaydi;
- O‘quv faoliyatidagi qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi;
- O‘quv faoliyatini individuallashtirishga yordam beradi;
- O‘quvchilarning o‘quv jarayonidagi ehtiyojlarini tahlil qiladi.
O‘qituvchi-yangilik kirituvchi
Yangiliklarni ayniqsa o‘zga davlatlardan kirib kelayotganlarini farqlaydi va tushunib
yetadi;
Yangiliklarni tahlil qila olishga layoqatli;
Yangiliklarni turli xil vaziyatlarda qo‘llay oladi va kamchiliklarini to‘g‘rilaydi;
O‘z pedagogik amaliyotida yangiliklardan ijodkorona foydalana olishga layoqatli.
Kasbiy kompetensiya modeli](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_15.png)
![Xalqimizning kelajagi, mustaqil O‘zbekistonning istiqboli ko‘p jihatdan o‘qituvchiga,
uning saviyasiga tayyorgarligi, fidoiyligiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash ishida bo‘lgan
munosabatiga bog‘liq. Kelajak avlod haqida qayg‘urish, sog‘lom, barkamol naslni tarbiyalab
yetkazishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir. Shu bois, mamlakatimizning istiqlol
yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq buyuk madaniyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy
ta’lim tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan
uyg‘unlashtirishga katta ahamiyat berib, bu o‘rinda kadrlar tayyorlashga kompetentli yondoshuv
muhim o‘rin tutadi.
Nazorat uchun savollar ?
1. T a’lim sifatini nazorat qilish va uning turlari.
2. Zamonaviy o‘qituvchi shaxsiga qo‘yilgan talablar nimalardan iborat ?
3 . Pedagogik faoliyat funksiyalari va ularga muvofiq pedagog shaxsiga qo‘yilgan talablarni
izohlang?
4. Pedagogik mahoratning mohiyati va tuzilishi haqida gapirib bering ?
5. Pedagog fazilatlarining ijtimoiy va kasbiy shartlanganligi deganda nimani tushunasiz ?
6 . Muloqotning mohiyati va tuzilishi haqida gapirib bering?
7. Muloqot vositalari va turlariga nimalar kiradi
8. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda o‘qituvchilar va ta’lim oluvchilar o‘rtasidagi
muloqotining o‘ziga xos tabiati haqida gapirib bering?
9. Pedagogik o‘zaro munosabatlar mohiyatini yoriting?
Adabiyotlar
1. Aleks Muur. Ta’lim berish va ta’lim olish: pedagogika, ta’lim dasturi va tarbiya. Ikkinchi
nashr. - Rutledj. 2012. 202-bet.
2. Azizxulayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: 2020y. 183 bet.
3. Begmatova D.M. O‘zbek oilalarida yoshlarning kasbiy ijtimoiylashuvi. Моnografiya. –
Samarqand, 2020. -142 bet.
4. Daminova N.K., Jamalova N.U. Та’limni tashkil etish shakllari mоdulini o‘qitishda
interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish. – Samarqand, 2021. – 116 bet.
5 . Mavl o nova R. A. va boshqalar. Umumiy pedagogika.- T.: 2010 y. “Fan va texnologiya”
nashriyoti.
6. Махmudova М.М. Оila tarbiyasi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, 2021. - 183
бет.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_16.png)
![7. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M. umumiy tahriri ostida. –T.: O‘zbekiston Faylasuflari
milliy jamiyati. 2010 y.
8. Begmatova D.M., Daminova N.K. Pedagogik ta’limotlar. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand,
2022.
6-MAVZU. PEDAGOGIK JARAYONIDA ILMIY VA UMUMMADANIY
DUNYOQARASHNI SHAKLLANTIRISH
REJA
Bilim, ilmiy dunyoqarash tushunchalari. Dunyoqarashning turlari. O‘quvchilar
dunyoqarashida yangicha fikrlashni shakllantirish zaruriyati. Pedagogik jarayonda
umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish. Milliy mafkurani yoshlar ongiga singdirish yo‘llari.
Milliy ong va milliy iftixor o‘sishining tarbiyaviy ahamiyati. Talabalarda mustaqil fikrlash va
demokratik tafakkurni shakllantirishning zaruriyati.
Tayanch tushunchalar : bilim, ilm , dunyoqarash , ta’lim , umummadaniy, tarbiya ,
mifologiya , diniy dunyoqarash , falsafiy dunyoqarash
Ta’lim-tarbiya jarayonida ilmiy va umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlari bevosita uzluksiz
ta’lim tizimi bilan bog‘liq. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun asosida yangi turdagi – o‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi shakllantirildi. Hozirgi paytda yuqori malakali va madaniyatli, mustaqil
fikrlaydigan mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha muhim ahamiyatga molik ishlar olib
borilmoqda.
Zamonaviy ta’lim sharoitida bo‘lajak mutaxassislarda kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalar
bilan bir qatorda bilimlarni mustaqil egallash va muammoni mustaqil ravishda hal etishda
ijodiy yondashish qobiliyatlari ham shakllanishi kerak. Bo‘lajak mutaxassislarda ushbu
xususiyatlarni shakllantirishda ta’lim oluvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish va o‘quv biluv faoliyatini faollashtirish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun
ham bugungi kunda ta’lim oluvchilarining o‘quv-bilish faoliyatlarini ta’minlovchi va
rivojlantiruvchi faol ta’lim metodlarini o‘quv jarayoniga joriy etish asosiy vazifalardan
hisoblanadi. Ta’lim oluvchilarni mustaqil va ijodiy yondoshgan holda muammolarni yechimini
izlash, topish va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga
qaratilgan faol ta’lim metodlaridan foydalanish muhim hisoblanadi.
Bilim – bu ta’lim oluvchilar
ongida muayyan tartibda
mustahkamlangan, ularning shaxsiy
mulkini tashkil etadigan va bundan
ular zaruratiga ko‘ra foydalana
oladigan dalillar, ma’lumotlar, ilmiy
nazariyalar, qonunlar,
tushunchalardir.
Dunyoqarash insonning
cheksiz bilimi bo‘lib, insonning
dunyoni oddiy umumlashtirilgan
holda aks ettirilishi bo‘lmay, balki u
dunyoni insonning amaliy qayta o‘zlashtirishning
natijasi sifatidagi bilimlari.Маълумот билимлар билан эмас, балки
билганингни маҳорат билан амалда
қўллаш билан белгиланади.
А.Дистервег Билим, маърифат яхши ахлоқ билан безанмоғи лозим.
Абу Наср
Ҳаётда ҳар нарса ва ҳодисанинг яхши
жиҳатини, гўзал тарафини кўра билган одам
доимо яхши нарсаларни фикрлайди, эзгу
нарсаларниўйлайди ва ҳаётидан завқ олиб
яшайди.
Академик Сиддиқ Ражабов](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_17.png)
![Dunyoqarashning tarixiy turlari (mifologiq diniy, falsafiy)Дунёкарашнинг тарихий турлари
дунёкараш
мифологик диний фалсафий
1. Mifologiya (yunoncha metos naql, rivoyat, logos, ta’limot degani) bo‘lib, ibtidoiy ongda
voqyelikning xayoliy in’ikosidir. Mifologik dunyoqarashda olamning kelib chiqishi, tuzilishi
tabiat va jamiyatning turli xodisa va voqyealarni umumlashtirib hayoliy shakllarda
tasvirlanishidir. Masalan, Gommerning “Iliada”, hind eposi “Romayana”, o‘zbek xalq eposi
“Alpomish” v.b.
2.Diniy dunyoqarash din tabiat, jamiyat, inson uning ongi, yashashdan maqsadi hamda
taqdiri insoniyatning bevosita qurshab olgan atrof – muxitdan tashqari bo‘lgan uni yaratgan,
insonlarga to‘g‘ri hayot yo‘lini ko‘rsatadigan va o‘rgatadigan ilohiy qudratga ishonch va
ishonishni ifoda etadigan qarash, ta’limotdir](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_18.png)
![3.Falsafiy dunyoqarash dunyoni, borliqni ilmiy jihatdan umumlashtirib tushuntiruvchi
nazariy qarashlar tizimidir. 3
1. Dunyoqarashlik funksiyasi bilimlarning asosiy xususiyati bo‘lib, insonni borliq,
materiya, tabiat, jamiyat, inson, inson ongi va tafakkuri, insonni dunyoning bilish haqidagi eng
umumiy qarashlari bilimi bilan qurollantiradigan funksiyasidir.
2. Metodologik funksiyasi metodologiya sifatida tibbiyot ilmi taraqqiyotining konkret tarixiy
sharoitlari bilan qonuniyatli aloqasini tushunishga, ilmiy
kashfiyotlar va ularning tadbiq etilishini ijtimoiy qiymatini va
umumiy istiqbolini chuqurroq anglashga yordam beradigan
funksiyasidir.
3. Gnoseologik funksiyasi dunyoni bilish asosida uni
o‘zgartirishda insonni faol faoliyat ko‘rsatishga undaydi. Shu
bilan birga falsafa amaliy va nazariy masalalarni xal qilishda
katta rol o‘ynaydi. Bularni barchasi falsafaning gnoseologik
funksiyasida namoyon bo‘ladi.
4. Ijtimoiy funksiyasi. Insonning ijtimoiy tabiatini va
mohiyatini ochib berish bilan birga, u insonning tabiatga
munosabatini, jamiyat-ning tabiat bilan uzviy bog‘liqligini
ko‘rsatib beradi, shuningdek insonning tabiatga g‘amxo‘rlik
bilan munosabatda bo‘lishini o‘rgatadigan funksiyasidir.
5. Tarbiyaviy funksiya kishining aqliy jihatdan kamol
topishida, nazariy tafakkurning qaror topishida, jamiyat-ning yetuk kishisi bo‘lib yetishishida
yuksak g‘oyaviy mustahkam e’tiqod ruhida tarbiyalashda ilmiy dunyoqarashni qaror toptirishda
muhim rol o‘ynaydi.
Dunyoqarash olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdan iboratdir.
Shu ma’noda dunyoqarash har qanday ijtimoiy-tarixiy mohiyat kasb etib, kishilarning umri,
amaliy faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mehnat jarayonida vujudga keladi. Dunyoqarash esa
kishilarning turmush tarzi, hayoti, xulqi, odobi, madaniyatini o‘zida mujassamlashtirgan tasavvur
va bilimlar yig‘indisidir.
Shunday ekan, inson ongining tabiat va jamiyatga munosabati natijasida qarashlari,
e’tiqodi, ideali asosida paydo bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-estetik va xulqini ifodalovchi
bilimlar tizimi uning dunyoqarashidir.
Dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy bilimlar, hayotiy kuzatishlar va
ijtimoiy tarbiya ta’sirida shaklanadi. Uning shakllanishida his-tuyg‘u, aql-idrok va tafakkur
muhim o‘rin tutadi. Dunyoqarash kishilarning hissiy kechinma va kayfiyatlariga ham bog‘liq
bo‘lib, inson kayfiyatida uning hayot sharoitlari, ijtimoiy ahvoli, milliy xususiyati, madaniy
saviyasi, shaxsiy taqdiri, yoshi va boshqalar aks etadi. Dunyoqarash murakkab tuzilmaga ega.
Olimlar uni muayyan bilimlar, g‘oya va maqsadlar, fan yutuqlariga, diniy tasavvurlar,
qadriyatlar, ishonch va e’tiqod, fikr, hissiyot kabi tarkibiy qismlarga ajratadilar.
Buni rasmda quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
Dunyoqarashning tarkibiy tuzilmasi
3
Туленов Ж. Фалсафий маданият ва маънавий камолот.–Т.:2000. 40-43 бетлар ДУНЁ ҚАРА Ш
Билим Ғоя ва
мақсад Фан
юту қлари Диний
тасаввурлар Қадриятла р
Ишонч Эъти қод Фикр Ҳиссиёт Дунёқараш –
инсоннинг теварак-
атрофини қуршаб турган
воқелик тўғрисидаги,
оламнинг моҳияти,
тузилиши, ўзининг ундаги
ўрни ҳақидаги қарашлар,
тасаввурлар, билимлар
тизимиди.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_19.png)
![Umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishda e’tiqod muhim ahamiyatga ega. E’tiqod
insonning o‘z qarashlari va g‘oyalarining to‘g‘riligiga, orzu-umidlarining asosliligiga, xatti-
harakatlarining umumiy maqsad va talablarga mosligiga chuqur ishonch asosida paydo bo‘ladi.
U insonning hissiyoti, irodasi va faoliyatini belgilaydi, shaxsni samarali faoliyatga yo‘llaydi.
Ayniqsa, hissiyot va aql dunyoqarash tarkibida muhim ahamiyatga ega. Madaniy dunyoqarashda
hissiyot emosional-ruhiy jihatdan muhim bo‘lsa, dunyoqarashning aqliy jihati esa dunyoni
tushunishdadir.
Hissiyot asosida quvonch, shodliq zavqlanish, hayotdan va kasb-koridan mamnunliq
hayratlanish yoki noroziliq xavotirlanish, asabiylashish, yolg‘izliq zaifliq ruhiy tushkunliq g‘am-
g‘ussa, nadomat, Vatani va eng yaqin odamlari taqdiridan
befarq bo‘lmaslik kabi shakllarda namoyon bo‘ladi. Bularning
barchasi dunyoni his etish muayyan dunyoqarashning
shakllanishiga zamin yaratadi. Har bir kishida hissiyot, fikr,
bilim, e’tiqod, intilish, orzu-umid, qadriyatlar dunyoqarash
tarkibida birlashib, olamni bir butun, yaxlit holda tasavvur
ettiradi. Bilim ma’lum bir hodisa yoki narsani baholashda
dunyoqarashga aylanadi. Masalan, kishilarning jamiyatdagi
axloqiy munosabatlari – axloqiy dunyoqarashda, siyosiy, diniy
munosabatlari huquqiy va diniy dunyoqarashda, ekologik
munosabatlari – ekologik dunyoqarashda. Madaniy
munosabatlari madaniy dunyoqarashda ifodalanadi.
«Dunyoqarash» tushunchasi o‘zlikni anglash,
vatanparvarlik va milliy g‘urur, tarixiy xotira, ma’naviy
barkamollik kabi tuyg‘ular bilan uzviylikda shakllana boradi. Shunga ko‘ra o‘qituvchilar fan
asoslarini o‘qitar ekan, doimiy ravishda bilimlarning uzviyligiga rioya etishi kerak.
Jamiyat taraqqiyotida, xususan barkamol shaxs tarbiyasida madaniyat katta ahamiyat kasb
etadi. Chunki madaniyat insonnning iqtidori, salohiyati, qobiliyati va o‘zligini namoyon etib,
uning bilimlari, ko‘nikma va tajribalarini, ma’naviy salohiyatini amaliy faoliyati orqali kamol
toptirishda asosiy rol o‘ynaydi.
Shunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimov: «Milliy va jahon madaniyatining eng yaxshi
namoyandalarini keng targ‘ib qilish va ommalashtirish yosh
avlodni, hozirgi yoshlarimizni ma’naviy tarbiyalashning asosi
bo‘lmog‘i kerak», - deb ta’kidlaydi. 4
Haqiqatan ham madaniyat shaxs tarbiyasida muhim o‘rinni
egallashi dunyo sivilizasiyasi tajribasida o‘zini isbotlagan.
Uzluksiz ta’lim tizimida yoshlarning umummadaniy
dunyoqarashining tarkib topishi va bu jarayon jamiyatning faqat
ilg‘or qatlami emas, balki butun xalqning madaniy kamoloti - ekologiq iqtisodiy, axborot va
ijtimoiy muammolarni hal etishga bog‘liqligi hammaga ayon.. Aholining umummadaniy saviyasi
ishlab chiqarishning ham yuqori sifatiga kafolot beradi. Ayniqsa oliy ta’limning yuqori darajasi
bo‘lajak mutaxassislarning ham sifat darajasiga ta’sir etadi. O‘qitishda yoshlarni bilim olishga
ishtiyoqini uyg‘otish, tashabbuskorliq tadbirkorliq muammolarni hal etish qobiliyatiga ega
bo‘lish, ijodiy fikr yuritish, axborot texnologiyalarini egallab olish, ekologik ongliliq jamiyatdagi
o‘zgarishlarga tayyor turish, global tafakkur va kishilar bilan tolerantlik munosabatlarida bo‘lish
kabilar hozirgi texnologiyalashgan ijtimoiy muhitda oliy ta’lim muassasi talabalari egallashi
lozim bo‘lgan talablardir.
Zero, hozirgi mutaxassis o‘z faoliyati jarayonida ixtisosligini bir necha marta
o‘zgartirishga va o‘zgarayotgan jamiyatga moslashishiga to‘g‘ri kelmoqda. Buning barchasi
4
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч.Т.:2008. Маънавият нашриёти. 78-80 бетлар](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_20.png)
![yoshlarning hozirgi davrda ishlab chiqarishning yangilanib turishi, axborotlarning o‘zgarib
borishi, mutaxassis tayyorlashda ularni mehnat madaniyati bilan tanishtirib borish, axborot
texnologiyalari bilan ishlashga o‘rgatish, ijodiy, ekologik va estetik rivojlanishini
takomillashtirishi zarur. Bu borada har bir oliy ta’lim muassasida ijtimoiy-gumanitar, tabiiy-
matematikaga oid yoki badiiy-estetik yo‘nalishdagi fanlarni, umuman, barcha o‘quv fanlarini
o‘qitish orqali talabalarni ijodiy, madaniy muhitga kiritish, ularning intellektual qobiliyati va
umummadaniy dunyoqarashini shakllantirishga yo‘naltirish orqali fuqaroliq oilaparvarliq
mutaxassis sifatida shakllanishiga ta’sir etadi.
Shunday ekan, madaniyatning o‘zi nima? Uning mazmun-mohiyati nimalarda namoyon
bo‘ladi?
Moddiy madaniyat moddiy ne’matlar ishlab chiqarish usuli bilan bog‘liq bo‘lib, ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi darajasi va ishlab chiqarish munosabatlarining xarakteri
bilan belgilanishi moddiy boyliklarning barchasini qamrab olishi, jamiyat moddiy ehtiyojlarini
qondirish uchun zarur va foydali bo‘lgan ishlab chiqarish faoliyati mahsullari, ularning jamiyat
o‘rtasida tarqalishi, taqsimlanishi va yanada rivojlantirilishi, jamiyat hayotida qo‘llay bilish
muammolari kiradi, deb tushuniladi.
Ma’naviy madaniyat esa, siyosat, huquqiy va mafkuraviy, axloqiy, badiiy va diniy
qarashlar bilan, ikkinchidan, ijtimoiy jarayonlarga rahbarlik qilish va boshqarishning shakl va
usullarini ishlab chiqa bilish, rivojlantirish, ilmiy bilimlarni amaliy faoliyatda qo‘llay bilishni
ifodalaydi, - deydi va moddiy madaniyatning ham asosida ma’naviy madaniyatning yotishi,
ularning bir-biri bilan uzviy aloqasiga alohida urg‘u beradi.
«Falsafa» qomusiy lug‘atda esa («madaniyat» arabcha – madinaliq mohirliq ta’lim-tarbiya
ko‘rgan) – tabiat va o‘zaro munosabatlarda aks etilgan inson faoliyatining o‘ziga xos usuli deb
ta’rif berilgan. Bu o‘rinda biz «inson faoliyatining usuli» degan fikrga qo‘shilolmaymiz.
Bizningcha, «inson faoliyatining mahsuli» - desa to‘g‘riroq bo‘lar edi. Lekin yuqoridagi ta’rif
bilan birga, «Madaniyat inson faoliyatining ham mahsuli, ham sifat ko‘rsatkichi, shu bilan birga
insoniyatning o‘zi ham pirovard natijada madaniyat mahsulidir. Madaniy muhit qanday bo‘lsa,
inson ham shunday shakllanadi. Madaniyatning ijodkori, eng avvalo, xalq. Xalq madaniyatida
avlodlar yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar jamlangan. Ularni o‘zlashtirmay, bilmay turib,
madaniyatli kishi bo‘lib yetishishi qiyin» - deyiladi . 5
Boshqa barcha lug‘atlarda va falsafaga doir darsliklarda esa madaniyat («cultura»)
atamasidan olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma’nosini bildiradi, mumtoz lotin tilida
madaniyat yerga parvarish qilish, ishlov berish ma’nosida ishlatib kelingan. Lekin meloddan
avval yashab o‘tgan Rim notig‘i, mashhur faylasuf Siseron madaniyat atamasini aqlga ishlov
berish ma’nosida ham ishlatganligi keltiriladi.
Keyinchalik madaniyat tushunchasi
bilimdon, ma’rifatli, yuksak tarbiyali
insonlarga nisbatan ishlatilgan.
Faylasuf olim J.Tulenov esa
«Madaniyat ko‘p qirrali va chuqur
mazmunga ega tushuncha bo‘lib, u jamiyat
taraqqiyoti davomida insonlarning faoliyati
tufayli qo‘lga kiritilgan barcha moddiy va
ma’naviy yutuqlarning majmuidir» - deb
tushuntiradi . J.Tulenov ham moddiy
ma’naviyatga ishlab chiqarish vositalari,
mehnat qurollari, mehnat ko‘nikmalarini
hamda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan va hayot uchun xizmat qiladigan barcha boyliklarni
nazarda tutadi. 6
5
Юсупов Э.Инсон камолотининг маънавий асослари. – Т.:1998. 114 бет
6
Туленов Ж. Фалсафий маданият ва маънавий камолот.–Т.:2000. 50-51 бетлар](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_21.png)
![Ma’naviy madaniyatga esa ijtimoiy ongning barcha shakllari, ya’ni falsafiy, ilmiy,
huquqiy, axloqiy, estetiq diniy qarashlar, madaniyat muassasalari, maorif, ta’lim-tarbiya, o‘rta,
oliy va o‘rta maxsus ta’lim, fan, ommaviy axborot vositalari, san’at, xalq ma’naviy ijodiyotining
barcha turlarini kiritiladi.
Ma’lumki, moddiy va ma’naviy madaniyat o‘zaro aloqada rivojlanadi. Moddiy boylikning
biror turi ham insonning aql-idroki, tafakkursiz yaratilishi mumkin emas. O‘z navbatida inson
ongida hyech qanday fikr, qarashlar va tushunchalar ham o‘z-o‘zidan paydo bulmaydi. Ular
moddiy boylik – tabiiy omillar, tashqi ta’sirlar natijasi, moddiy boyliklar mahsuli sifatida paydo
bo‘ladi.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta’lim tizimi,
shu jumladan, oliy ta’lim tizimi tubdan yangilanmoqda. Ta’lim tizimini yangilash uni
texnologiyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lib, bugungi kunda shaxsni tarbiyalash va unga ta’lim
berishga yo‘naltirilgan faoliyat ta’lim berishni tashkil etishga nisbatan o‘ta qat’iy va murakkab
talablar qo‘ymoqda. Zero, hozirgi davrdagi murakkab texnika va texnologiyalar bilan muomala
qila oladigan inson tarbiyasiga qo‘yiladigan katta ehtiyoj ham ta’lim jarayonini texnologik
yondashuv asosida tashkil etishni talab etmoqda.
Shaxsda umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish jarayoni ham madaniyatga doir
axborotlarni qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlab talabalarga yetkazishda ta’lim-
tarbiya texnologiyalarini ishlab chiqishni taqozo etmoqda.
Talabalarda umummadaniy dunyoqarashni
shakllantirishda pedagogik texnologiyalarning
tarkibiy qismlariga asoslangan holda dastavval
ta’lim-tarbiya jarayonining umumiy loyihasi
tuziladi, ta’lim-tarbiyani tashkil etishga bo‘lgan
ehtiyoj va maqsadi, ta’lim mazmuni, shakl,
metod, usullari, va vositalari, bu borada
o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati belgilanadi va
ta’lim natijasi aniqlanadi.
Umummadaniy dunyoqarashni
shakllantirish texnologiyalari ham pedagogik
texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlarini
namoyon etadi:
1. Umummadaniy dunyoqarashni takomillashtirish, optimallashtirishga bo‘lgan ijtimoiy
ehtiyojni qondirish omili sanaladi.
2. Uning didaktik hamda tarbiyaviy xarakteri, shuningdeq ta’lim-tarbiya jarayonini
samarali tarzda tashkil etishda nazariy va amaliy bilimlarni o‘zlashtirishga xizmat qiladi.
3. Umummadaniy dunyoqarash uning mohiyatini aks ettiruvchi yaxlit jarayon sifatida
namoyon bo‘ladi.
4. Pedagogik texnologiyalar umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiladi.
5. Umummadaniy dunyoqarashni
shakllantirish texnologiyasiga va yagona,
qat’iy, me’yoriy talablar qo‘yilmaydi.
6. Pedagogik texnologiyalar
umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishda
shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni amalga
oshirishga xizmat qiladi.
Demaq har qanday pedagogik
texnologiya, jumladan umummadaniy
dunyoqarashni shakllantirishga yo‘naltirilgan
texnologiya ham o‘zaro hamkorliq muloqot,
ularning bir-birlariga ta’sirlari eng zamonaviy
talablarga javob bergan holda, o‘qituvchi](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_22.png)
![ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarish tamoyillari, yo‘llari, umummadaniy
dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiluvchi metod va uslublar, talabalar shaxsi faoliyatni
to‘g‘ri tashkil etish, ular bilan hamkorlik qilish, muloqotga kirishish, pedagogik faoliyatini
tashkil etish jarayonida yuzaga keluvchi muammo va qarashlarni birgalikda hal etish,
auditoriyada ijodiy hamkorliq ishchanlik muhitini hosil qilishga doir shakl va metodlar bilan
qurollangan bo‘lishi lozim. 7
Umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishda madaniyatni anglash (madaniy hayotning
rivojlanishiga muvofiqlik) tamoyili talabalarga jamiyatning madaniy taraqqiyoti darajasidan
kelib chiqib, ta’lim berishni nazarda tutadi. Bugungi kunda o‘qituvchining salohiyati va
mahoratining yuqori darajada bo‘lishigina muammoni hal eta olmaydi. Shu o‘rinda zamonaviy
fan-texnika imkoniyatlari, kompyuter va multimediya vositalari, shuningdek jamiyatning
ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti ham e’tiborga olinadi.
Hozirgi sharoitda talabalar ongi, dunyoqarashida yangicha fikr, dunyoqarashni tarkib
toptirish, iqtisodiyot, siyosat, madaniyat sohalarida sog‘lom fikr yuritishga erishish shu kunning
dolzarb muammolaridandir.
Umummadaniy dunyoqarash ham, ilmiy dunyoqarash kabi bilimlarning e’tiqodga
aylanishida tarkib topadi. Bu esa bilishga oid, axloqiy, estetik voqyea-hodisalarga, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga rag‘bat uyg‘otish bilan paydo bo‘ladi. Shu bilan birga talabalar
ijtimoiy-madaniy faoliyatga kirishishi uchun shart-sharoitlar yaratilishi zarurdir. Bu borada
«Madaniyatshunoslik» o‘quv fani talabalarga atrof-olam, uning hodisalari, ular o‘rtasidagi o‘zaro
aloqa va munosabatlari haqida bilim berishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuning uchun ham «Madaniyatshunoslik asoslari» o‘quv kursi o‘rganilganda
umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish sohalari: ta’lim va tarbiya, fan, din, rasm-rusumlar,
odatlar, an’analar, madaniy-ma’rifiy muassasalar, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati faoliyati,
ommaviy axborot vositalaridan foydalaniladi.
Ta’lim jarayonida «Madaniyatshunoslik asoslari» o‘quv fani «Madaniyat» tushunchasining
falsafiy jihatdan mohiyati, madaniyatning moddiy va ma’naviy jihatdan farqi, uning tarkibiy
qismlari haqida ma’lumot berilgandan so‘ng madaniy vorislik va uning ko‘rinishlari, «madaniy
an’analar» tushunchasining mohiyati, madaniy meros va uning tarkibi haqida tushunchaga ega
bo‘lganlaridan so‘ng madaniy rivojlanishning ichki va tashqi omillari, uning ijtimoiy
funksiyalari, madaniyat muassasalarining mazmuni, madaniyatning jamiyat rivojlanishidagi
o‘rni, madaniyat va sivilizasiya masalalari o‘rganilib, shaxsning kamol topishida madaniyatning
o‘rni va o‘z navbatida, jamiyat madaniyatining rivojlanishida shaxsning roli masalalariga e’tibor
beriladi.
Mazkur masalalar o‘rganilgandan so‘ng talabalar bilan quyidagi muammolar qay darajada
o‘zlashtirilganliklari ko‘rib chiqiladi:
- madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida;
- madaniyatning mohiyati, mazmuni, ijtimoiy
vazifalari;
- moddiy madaniyatning jamiyat taraqqiyotida
tutgan o‘rni;
- ma’naviy madaniyatning barkamol shaxsni
shakllantirish-dagi o‘rni;
- madaniy taraqqiyotda ichki va tashqi ta’sirlar;
- madaniy meros va vorislik masalalalari;
- mustaqillik sharoitida madaniy taraqqiyotning
asosiy yo‘nalishlari;
7
Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия.
Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 93-110-бетлар.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_23.png)
![-madaniyat va qadriyatlar, madaniyat va an’analar, madaniyat va
mehnatning o‘zaro uyg‘unligi;
- jamiyat taraqqiyoti va madaniyat;
- madaniyat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar;
- sivilizasiya va madaniyatning o‘zaro aloqadorligi;
- madaniyat sohasidagi islohotlarning bosh maqsadi;
- madaniyatning tarkibiy qismlari.
Mazkur masalalar umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish modeli (andozasi)ni
loyihalashga yordam berdi va bu quyidagicha tuzildi:
Talabalar umummadaniy dunyoqarashini shakllantirish modeli
Шахс
Маданият
Моддий маданият Маънавий маданият
Маданият ва
жамият Маданият ва
цивилизация Маданият ва
шахс
Маданиятнинг таркибий
қ исмлари Экологик
маданият Сиёсий
маданият
И қ тисодий
маданият Ҳ у қ у қ ий
маданият Ахло қ ий
маданият Эстетик
маданият
Фан Дин
Методлар Шакллар Воситалар
Ҳ икоя, су ҳ бат, маъруза,
мунозара, ба ҳ слар,
намойиш этиш,
иллюстрация, видео,
маш қ лантириш,
ў йинлар, муаммоли
вазиятлар яратиш,
дарслик ва манбалар
билан ишлаш, та ҳ лиллар
в.б. Ишбоп ў йинлар , матбуот
конфренциялари,
театрлаштирилган дарслар,
ижодкорлик дарслари,
танловлар, учрашувлар,
фантазия дарслари,
экскурсиялар, давра
су ҳ батлари, м ў ъжизалар
майдони в.б. Оммавий ахборот
воситалари, музейлар,
галериялар, кутубхоналар,
к ў ргазмалар, аудиториядан
таш қ ари тадбирлар,
танловлар, т ў йлар, диний ва
дунёвий тадбирлар,
байрамлар, ма ҳ аллалар,
таълим муассасалари,
театр, кино в.б.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_24.png)
![Yuqoridagi model asosida o‘quvchilarda umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishda
uning tarkibiy qismlari bo‘yicha talabalarga beriladigan bilimlar haqida fikr yuritamiz, chunki
bilimlarni, «murakkab ijtimoiy tuzilma sifatida madaniyat ilmiy bilimlarni, dunyoqarashni,
ahloqiy va estetik qadriyatlarni,xulq va huquqiy me’yorlarni, tarixan tarkib topgan urf-odatlar,
an’analar, ramziy holatlarni o‘z ichiga oladi. Shu asosda madaniyat moddiy va madaniy
boyliklarni ko‘paytiradi va tarbiya jarayonida muhim ma’naviy rol o‘ynaydi».
Umummadaniyatning muhim elementlari san’at, moddiy-ma’naviy meros, fan va
boshqalar turli yo‘llar bilan o‘rganiladi va talabalar ongiga yetkaziladi. Umummadaniy
dunyoqarashga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ta’sir qilar ekan, ularning emosional-hissiy ta’siri
estetik ta’sir vazifasini, o‘tmishni yaqinlashtirish, ayrim shaxslarning tarixi va psixologiyasini
ochib berishga oid vazifani; hayotga bo‘lgan munosabati orqali ifodalashga yo‘naltirilgan,
jamiyatning g‘oyaviy hayot jarayoniga kiruvchi mafkuraviy vazifani insonning ma’naviy
shakllanishiga aqli, irodasi, hissiyotiga ta’sir etuvchi tarbiyaviy vazifani va nihoyat, ma’naviy
boyishiga ta’sir etuvchi kommunikativ vazifani bajaradi.
Umummadaniy dunyoqarash falsafiy dunyoqarashning tarkibiy qismi bo‘lgan
umummadaniy dunyoqarash ham quyidagi tamoyillar asosida shakllanadi:
1. Dunyoqarashning ilmiyligi tamoyili. Madaniyatning ta’lim, matbuot, kitobot, radio va
televideniye, madaniy-ma’rifiy muassasalar, jamiyatlar, kutubxonalar, kino, teatr, muzeylar,
ko‘rgazmalar vositasida va fanlarni o‘qitish jarayonida umummadaniy ilmiy dunyoqarash
shakllanadi.
2. Umummadaniy dunyoqarashning izchilligi tamoyili. Bunda mantiqiy izchillik buzilsa,
umummadaniy dunyoqarash ilmiy, aniq, izchil rivojlana olmaydi.
3.Umummadaniy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. Jamiyat tarixida umummadaniy
merosning rivojlanishi nazarda tutiladi.
4. Madaniy dunyoqarashning maqsadga muvofiqlik tamoyili. Uning inson manfaatlari,
orzu-umidlariga mos kelishi.
5. Madaniy dunyoqarashning universalligi tamoyili. Bunda har qanday dunyoqarash
shaklining o‘ziga xosligi nazarda tutiladi.
6. Umummadaniy dunyoqarashda nazariya bilan amaliyotning o‘zaro aloqasi.
7. Didaktik tamoyillarni ta’limning onglilik tamoyillariga qo‘llash shart-sharoitlari:
- o‘quvchi larning tafakkur faoliyatini, mantiqiy fikrlashini me’yorida rivojlantirish, obrazli
fikrlashga, ularning shaxsiy tajribasiga tayanish; oldin o‘zlashtirgan bilimlar bilan yangilarining
o‘zaro aloqasi; metod va usullarning xilma-xilligi, ularning ma’lum yirik mavzu chegarasida
birlashishi;
- didaktik maqsadda mashg‘ulotlar tizimini ishlab chiqish va boshqalar.
Lekin bularning barchasi qator omillarga bog‘liq holda amalga oshadi.
1. Talabalar ongiga milliy g‘oyani singdirish asosida ular tafakkurini yangilash orqali
umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish.
2. Jahon umumbashariy qadriyatlari, o‘tmishda madaniyat rivojlanishida erishilgan
yutuqlar, muvaffaqiyatlardan vorislik jarayonidan foydalanish asosida kelgusida madaniyat
sohasida bajariladigan ishlar ko‘lamini belgilab olish.
3. Turli madaniyat shakllarining o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda umummadaniy
dunyoqarashni shakllantirishda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan mustaqil taraqqiyotning
imkoniyatlaridan foydalanish. Bu borada jahon hamjamiyatiga integrasiyalashuv asosida Умуммаданий дунё қ араш](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_25.png)
![umumbashariy qadriyatlarni o‘rganish va ta’lim jarayoniga kiritish imkoniyatlarining ortib
borishi. 8
4. Mamlakat iqtisodiyotidagi tub o‘zgarishlarning madaniyat sohasiga ham ta’siri,
madaniyat sohasida mamlakatlararo aloqaning ortib borishi.
5. Davlat siyosatida ma’naviy madaniyatning ustuvor yo‘nalishi kasb etganligininig shaxs
umummadaniy dunyoqarashini shakllantirishga ta’siri.
6. Milliy o‘zlikni anglash, vatanparvarliq milliy iftixor tuyg‘usining
shakllanayotganligining boy milliy, tarixiy ana’analariga, xalqimizning intellektual merosga
hurmatining ortib borishi.
Bularning barchasi umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishda madaniyatning
quyidagi yuksalish mezonlariga asoslanish lozimligini belgilaydi
1. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida yaratilgan ma’naviy qadriyatlar ko‘lami va soni, ularning
tarqalish darajasi, odamlar tomonidan o‘zlashtirilishi.
2. Ma’naviy madaniyatning barcha turlarining bir tekis taraqqiy etishi.
3. Madaniy qadriyatlardan bahramand bo‘lishda barcha kishilarning ishtirok etishi.
4. Madaniy boyliklarni yaratishda aholi barcha ko‘lamlarining ongli ravishda ishtirok
etishi.
5. Kishilarning madaniy yuksalishiga o‘z hissalarini qo‘shishlari uchun jamiyatda barcha
imkoniyatlarning mavjud bo‘lishi.
Yuqoridagi falsafiy mezonlarga tayangan holda umummadaniy dunyoqarashni
shakllantirishga doir quyidagi mezonlarni tushunishimiz mumkin:
- umummadaniyatning mazmun-mohiyatini tushunishi;
- o‘z milliy madaniyati va boshqa xalqlarning madaniyatlariga hurmat
tuyg‘usi;
- o‘z-o‘ziga hurmat;
- tarixiy ongning shakllanganligi;
- men va vandalizm (madaniy boyliklarni g‘orat qiluvchilarga qarshi
kurashi);
- ma’naviy va moddiy boyliklarga madaniy munosabat;
- tasavvur va fantaziya (men va mif);
- estetika va tarbiya (men va go‘zallik);
- axloqiy tarbiyalanganlik (boshqalarning holatini his etish);
- ma’naviyatlilik (men va mening qalbim);
- ekologik madaniyati (atrof-olamga munosabat);
- o‘z faoliyatida umummadaniy dunyoqarashini namoyon eta olishi.
Insonni tarbiyalash unga ta’lim berish har qanday davrda ham asosiy masala bo‘lib
kelgan va ajdodlarimiz ma’rifat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish ,
komil shaxs etib tarbiyalash yo‘llarini izlaganlar. Hozirgi davrning asosiy talabi – mustahkam
va chuqur bilimlarga, kuchli irodaga, g‘oyaviy immunitetga ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalash va
ularning dunyoqarashini shakllantirish.
Shunga ko‘ra , noan’anaviy ta’lim-o‘quvchilarni kasbga qiziqtiruvchi bilim doiralarini
kengaytiruvchi, ularda hozirjavoblik xususiyatlarini tarbiyalovchi, faollashtiruvchi va ularning
mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi kabi didaktik funksiyalarni bajaradi.Tajribalarda
ta’kidlaganideq agar mashg‘ulot odatdagi tinglab o‘tirishga asoslangan usulda o‘tkazilganda
talabalar axborotning ko‘pi bilan 20 % ni o‘zlashtirgan bo‘lsa, ilg‘or pedagogik usullardan
foydalanilganda esa, bu ko‘rsatkich 80-90% gacha oshganligi tasdiqlangan.
Noan’anaviy ta’limning samaradorligi yana shundan iboratki, uning qatnashchilari yaxlit
tizimli bilimga ega bo‘ladi va mustaqil ijodiy fikrlash qobilyatlari rivojlanishi negizida bo‘lajak
8
Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва
тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 178 бет.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_26.png)
![kasbiy faoliyatga oid boshlang‘ich ko‘nikmalar shakllantirilib o‘quv-tarbiyaviy jarayonini
amaliyot bilan bevosita bog‘lab olib borishni ta’minlaydi. Shuning uchun ham, u
rivojlantiruvchi o‘qitishning yuqori samarali usullaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Turli g‘oya va
mafkuralar kurashi
kuchaygan bugungi
tezkor axborot asrida
yoshlar tarbiyasiga
bo‘lgan salgina
befarqlik katta
xatolarni vujudga
kelishiga sabab
bo‘ladi. Ayniqsa,
“ommaviy madaniyat”
deb ataluvchi salbiy
kuchlar butun dunyoga axborot oqimi orqali raxna solib turgan davrda oilalarimiz bag‘rida
unib o‘sayotgan yoshlar ta’lim-tarbiyasiga e’tibor va mas’uliyatni oshirish juda muhimdir.
Ana shunday vaziyatda, – deb yozadi I.A. Karimov, – odam o‘z mustaqil fikriga, insonlar
sinovidan o‘tgan hayotiy, milliy qadriyatlarga, sog‘lom negizda shakllangan dunyoqarash va
mustahkam irodaga ega bo‘lmasa, turli ma’naviy tahdidlarga, ularning goh oshkora, goh,
pinhoniy ko‘rinishdagi ta’siriga bardosh berishi amrimahol”. Shuni aytib o‘tish joizki,
Globallashuv kuchayishi bilan birga hozirgi davrning yana bir muhim xususiyatlaridan biri-
axborot jamiyatning shakllanishidir. Bu jamiyatda axborot asosiy qadriyatga aylangan.
Axborot asrining muhim ko`rsatkichlaridan biri – davlat va jamiyatning barcha bo‘g‘inlari
uchun axborot bilan almashish birinchi hayotiy zaruratga aylanishi.
Ta’lim tizimiga yangi pedagogik va axborot kommunikasiya texnologiyalarini olib kirish
bugungi kunning muhim masalalari sirasiga kiradi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga axborot kom -
munikasiya texnologiyalarini joriy etish orqali bir qancha qulayliklar yaratiladi. Shu narsani
e’tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, ayni paytda, axborot olish ko‘lami har qachongidan
ham kengroq bo‘lib, yetarli darajada ko‘payib bormoqda. Demaq yurtimizda fan-texnika
rivojlangani sayin, axborot olish imkoniyati ham oshib boradi. O‘quvchilarga talab doirasida
ma’lumotlarni yetkazib berishda, fan-texnika yutuqlaridan unumli foydalanish zarur. O‘sib,
ulg‘ayib kelayotgan yosh avlodni barkamol qilib tayyorlashda, yangi axborot
texnologiyalaridan o‘z vaqtida va unumli foydalanishning istiqbolli tomonlari ko‘zga
tashlanmoqda. Ta’ lim tizimida olib borilayotgan islohotlar yoshlarni har tomonlama yetuk shaxs
qilib tarbiyalashga qaratilgan.
Ammo, ta’lim jarayonida ba’zi holatlar ham ko‘zga tashlanadiki, masalan, an’anaviy dars
tizimidan voz kechmasliq pedagogik texnolo giyalardan foydalanmasliq darslarni ijodkorlik bilan
uyushtirmaslik kabi. Oqibatda, o‘quvchilar darsning subektiga emas, balki,sust obektiga
aylanib qolmoqda. An’ana viy dars tizimidan voz kechmaslik oqibatida o‘quvchilarda mustaqil
fikrlash, dunyoqarashning boyib borishi, mavzularni to‘liq idrok etish im koniyati cheklanib
qolmoqda.Ta’limning barcha bo‘g‘inlarida olib bori layotgan tub islohotlar, asosan, yuqori
malakali, zamon talablariga javob bera oladigan raqobatbardosh pedagog kadrlarni tayyorlashga
bo‘lgan talabni, ehtiyojni qondirishga qaratilgan.
Bugungi kunda bo‘lajak o‘qituvchilar n i ham o‘z faoliyatida zamonaviy axborot
texnologiyalaridan bemalol, o‘zgalar yordamisiz foydalana olishlari lozim. Jumladan, bo‘lajak
o‘qituvchilar pedagogik texnologiyalardan o‘z faoliyatlarida malakali mutaxassis sifatida
foydalana olishlari uchun ma’lum bir ma’noda, shu yo‘nalish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishi zarur. Shuningdeq bo‘lajak o‘qituvchilarida zamon, pedagogik
texnologiya yordamida milliy-ma’naviy qadriyatlarni shakllantirish ahamiyat kasb etadi.
Chunki, zamonaviy pedagogik texnologiyadan yangi axborot texnologiyalari bir qancha
afzalliklarga ega ekanligi bilan ajralib turadi. «Фикр тарбияси энг керакли, кўп замонлардан тақдир(орзу)
қилиб келинган, муаллимларнинг диққатларига суялган ва
виждонларига юкланган муқаддас бир вазифадир. Фикр
инсонни шарофатлик, ғайратлик бўлишига сабаб бўлур».
(А.Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд
ахлоқ» китобидан).](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_27.png)
![Aynan shunday zamonaviy axborot texnologiyalardan unumli foydalanish orqali
o‘quvchilarda ma’naviy qadriyatlarga bo‘lgan qiziqish hamda ularni e’zozlash xususiyatlari
rivoj topadi. AKT bilan ishlash jarayonida ma’naviyatimizga yot “ommaviy madaniyat”ga xos
bo‘lgan axborotlarga qarshi kurashish uchun yoshlarda ma’naviy imunitetni shakllantirishga
alohida e’tibor qaratish lozim. Buning uchun bo‘lajak o‘qituvchilar:
o‘quvchilarda AKT imkoniyatlaridan foydalangan holda milliy qadriyatlarga sodiqlik
fazilatlarini shakllantirishi;
milliy-ma’naviy qadriyatlarni targ‘ib etuvchi sayt materiallaridan ta’lim jarayonida
unumli foydalana olishlari;
milliy-ma’naviy qadriyatlarni targ‘ib etishda yangi AKT loyihalarini tayyorlash.
Bu, o‘z navbatida, ta’lim samaradorligining oshishiga olib keladi. Ta’lim-tarbiya
jarayoniga axborot texnologiyalari imkoniyatlarini tatbiq etish ijobiy natija beradi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak
ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida odamzot uchun hamma zamonlarda ham eng buyuk boylik
bo‘lib kelgan ma’naviyatning ma’no-mazmuni, uning inson va jamiyat hayotidagi o‘rni va
ahamiyati, bu murakkab va serqirra tushunchaning nazariy va amaliy tomonlari har tomonlama
keng qamrovli fikr va xulosalar orqali tahlil etiladi. Ayni paytda istiqlol yillarida yurtimizda
milliy ma’naviyatimizni tiklash, uni zamon talablari asosida rivojlantirish bo‘yicha amalga
oshirilayotgan ulkan ishlar, bu borada oldimizda turgan maqsad va vazifalar haqida atroflicha
fikr yuritiladi. Shuningdeq jahon miqyosida voqyealar shiddat bilan kechayotgan bir paytda
zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalaridan, Internetning beqiyos imkoniyatlaridan
keng foydalanishga erishish hamda komil insonni tarbiyalash pedagog xodimlarning faoliyat
mezoniga aylanishi zarurligini barchamiz yaxshi anglashimiz lozim deb takidlanadi. 9
Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish, milliy-ma’naviy qadriyatlarni
o‘rgatish yoshlarning har tomonlama erkin fikrlashiga, ijodiy yondashuviga, dars jarayonining
faol ishtirokchisiga aylanishiga sharoit yaratadi.
Har bir kishining dunyoga nisbatan o‘z qarashi, o‘zi va o‘zgalar, hayot va olam
to‘g‘risidagi tasavvurlari, xulosalari bo‘ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va
xulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining
mazmunini belgilaydi.
Dunyoqarash-insonning tevarak-atrofini qurshab turgan voqyelik to‘g‘risidagi, olamning
haqidagi turli qarashlarining majmui, shaxsning barcha bilimlar tizimi. Shu ma’noda
dunyoqarash turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan individual dunyoqarash, ijtimoiy dunyoqarash,
milliy dunyoqarash, umummadaniy dunyoqarash .
Hozirgi kunda biz e’tibor berishimiz kerak bo‘lgan vakundan –kunga bir qancha
munozaralarga sabab bo‘layotgan mavzu bu umummadaniy dunyoqarash va uni bo‘lajak
pedagoglarda shakllantirishning mexanizmlari. Umummadaniy dunyoqarash pedagogika
sohasida o‘zining ahamiyatiga ega tushuncha.Chunki aynan umummadaniy dunyoqarash
pedagogik mahorat, pedagogik malakani tashkil etuvchi muhim komponentlardan hisoblanadi.
Zero biz XXI asrda yashayotgan ekanmiz har bir pedagog zamon talablariga munosib, faqat o‘z
kasbining ustasi bo‘libgina qolmay, o‘z xalqining buyuk madaniy merosi haqida bilish bilan bir
qatorda o‘zgamillatlar madaniyati, ularning tili, dini, san’ati, moddiy va ma’naviy meroslari
haqida ham tushunchalarga ega bo‘lishi va ularga nisbatan hurmat bilan qarashi umummadaniy
dunyoqarashning asosiy komponentini tashkil etadi.
9
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч.Т.:2008. Маънавият нашриёти. 86 бет](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_28.png)
![Jahon ta’limi taraqqiyoti tajribasi shundan dalolat beradiki, jamiyat taraqqiyoti shu
jarayonda joriy etilgan ta’lim tizimining rivoji va takomillashuvi bilan chambarchas bog‘liqdir. 10
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlab o‘tganidek:
«Aslida ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotning chegarasi yo‘q. Toki hayot davom etar ekan, ta’lim
ham, tarbiya ham zamon o‘rtaga qo‘yayotgan yangi-yangi talablarga ko‘ra mustaqil ravishda
o‘zgarib-yangilanib boraveradi». 11
Ta’lim-tarbiyasohasidagiislohotlarningmarkazida e sao‘qituvchituradi. Qadimda greklar
juda ajoyib iborani qo‘llaydilar: «Talaba – to‘ldirilib turilishi kerak bo‘lgan idish emas, balki
yoqib turilishi lozim bo‘lgan mash’aldir». Bu fikrning tagida chuqur ma’no bor. Zero,
o‘qituvchi yetarli kasbiy malakaga ega bo‘libgina qolmay, darsni qay tarzda tashkil etish
usullarini mukammal bilishi kerak. Ta’lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talablaridan biri
erkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga va dunyoqarashga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish,
umumstandart talablarga javob bera oladigan bo‘lib, katta mash’allar paydo bo‘lishini ta’minlab
beradi.
Shu xususda e’tiborni qaratishimiz kerak bo‘lgan masala shuki, umummadaniy
dunyoqarash bo‘lajak xorijiy tillar o‘qituvchilarida mukammal shakllantirilishi muhim ahamiyat
kasb etadi. Yuqoridagi fikrga ko‘ra talaba yoqib turilishi lozim bo‘lgan mash’ala bo‘lsa, uni
hozirgi XXI asrda davr taraqqiy etgan, innovasion texnologiyalar rivojlangan bir paytda, dars
jarayoniga qiziqtirish biroz qiyinroq masalaga aylanmoqda. Bugun biz ta’lim-tarbiya berayotgan
talabalar-bo‘lajak o‘qituvchilar ertaga bolaga, shaxsga ta’lim-tarbiya beradilar.Ular maktablarda,
kollejlarda, akademik-litseylarda pedagog sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Ularga ham «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» (1997yil) ta’lim muammolari oldiga mustaqil fikrlovchi shaxsni
shakllantirish muammosini qo‘ygandir.
Ularni darsga qiziqtirish va
mustaqil fikrlash qobiliyatini
shakllantirish jarayonida esa
o‘qituvchi o‘zida shakllantirilgan
umummadaniy dunyoqarashdan
asosli foydalana oladi. Masalan biror
xorijiy tilni o‘rgatayotganda
o‘qituvchi turli qoidalar,
materiallardan mohirona foydalanishi
mumkin, ammo shunda ham bolada bu xorijiy tilni o‘zlashtirishga qiziqish uyg‘onmasligini
kuzatishimiz mumkin. Bunday hollarda aksariyat o‘qituvchilarda muammoli vaziyat tug‘iladi.
Lekin pedagogik mahoratli o‘qituvchi bu darsni tashkil etishning yangi usulini o‘ylab topadi.
Albatta bu dars o‘qituvchining umummadaniy dunyoqarashi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, o‘qituvchi mavzuni tili o‘rganilayotgan mamlakat madaniyati, uning urf-odatlari
asosida tushuntiradi. Natijada bu dars o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham samarali
bo‘ladi. Albatta bunday usuldagi darsni tashkil etish pedagogdan qattiq mehnatni talab etadi.
Bunda esa o‘qituvchining o‘zida umummadaniyat tushunchasi, umummadaniy dunyoqarash
yuksak darajada shakllangan bo‘lishi kerak. Zero o‘qituvchi shaxsi faqatgina
umummadaniyatdan xabardorgina bo‘lib qolmay, bu umummadaniy dunyoqarashni
o‘quvchilarda ham to‘g‘ri yo‘nalishda shakllantira olishdek ma’suliyatli vazifani talab etadi. Shu
sababli oliy ta’limning bakalavriat yo‘nalishidagi bo‘lajak xorijiy til o‘qituvchilarida
umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishga hozirdan e’tibor berilmoqda. Oliy o‘quv
yurtlarida madaniyatshunosliq mamlakatshunosliq tili o‘rganilayotgan mamlakat madaniyati kabi
10
Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва
тарбия. Рутледж. Иккинчи нашр. 2012. 51-53 бетлар.
11
Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari T.: O’zbekiston, 1998 y. –62 b. Тафаккурни ривожлантириш учун
ёдлашдан кўра, кўпроқ мулоҳаза
юритиш зарур.
Р.Декарт](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_29.png)
![fanlarining bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘qitilayotganidan maqsad ham bo‘lajak o‘qituvchilarda
umummadaniy dunyoqarashni shakllantirish.
Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi.
Agar bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo‘lishi muqarar.
Albatta, bilim keraq ammo, bilim o‘z yo‘liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylik. Hozirgi
zamon o‘quv mussasalarining vazifasi yosh avlodni mustaqil fikrlashga o‘rgatishdir. Mustaqil
fikrlashni o‘rgatishda esa dastlab oila, so‘ng bog‘cha, maktab, akademik-lisey va kollejlardagi
ta’lim-tarbiya beruvchi shaxslarning zimmasiga yuksak ma’suliyatni yuklaydi. Ayniqsa bu
maktab o‘qituvchilaridan katta mehnatni talab etadi. Shu sababdan har bir pedagog o‘z ustida
tinmay ishlashi va ishi davomida o‘zining barcha mahoratidan o‘rinli foydalana olishi kerak.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, yosh avlodga zamonaviy bilimlar berish, kasb –
hunar o‘rgatish, iqtidori, qobiliyati va intellektual salohiyatini o‘stirish uchun zarur bo‘lgan
barcha imkoniyatlarni yaratish, ayni paytda ularni umuminsoniy va milliy qadriyatlar, ezgu
fazilatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash masalasi doimo e’tiborga olinadi.
O‘zbekiston
Respublikasining taraqqiy etgan
mamalakatlar qatoridan munosib
o‘rin egallashi va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi 2008-yilda
iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish uchun
fuqarolarning, ayniqsa,
ziyolilarning ma’naviy salohiyati,
o‘zgarishlarini to‘g‘ri talqin
qilishlari va bu jarayonlarni
boshqara olishlari hamda yigirma
birinchi asr ilmiy-texnika
taraqqiyoti talablariga javob bera
olishlari uchun o‘quv
maskanlarida sifatli kadrlarni
yetkazib berish masalasi hozirda
dolzarb hisoblanadi.
Hozirgi davrda jahon miqyosida kechayotgan globallashuv jarayonlari yigirmanchi asrning
oxiri yigirma birinchi asrning boshlarida butun insoniyat, yer yuzidagi barcha xalqlar va millatlar
taraqqiyoti uchun, ayniqsa, hayotga kirib kelayotgan yosh avlod uchun misli ko‘rilmagan
imkoniyatlar yaratib berdi. Ayniqsa fan va texnikaning ilg‘or yutuqlari zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari xususan Internet tizimi turli davlatlar va mintaqalar o‘rtasidagi
chegaralarni ochib berib, o‘zaro hamkorlik va inteoratsiya rivojiga so‘zsiz katta hissa
qo‘shayotganiga bugun barchamiz guvoh bo‘lmoqdamiz. Lekin insoniyat tafakkurining yuksak
va yorqin namoyoni bo‘lgan bunday yutuqlar ayni paytda ayrim siyosiy kuchlarning g‘arazli
niyatlarini oshirishda mafkuraviy qurol sifatida ishlatilayotganini ham e’tibordan chetda qoldirib
bo‘lmaydi. Ayniqsa bunday mafkuralarning ko‘proq yoshlarni jalb etib ularga ma’naviy tahdid
o‘tkazishga, ularning ongini zaharlashga qaratilgan turli xil g‘oyalari, albatta, insonni
tashvishlantirmay qolmaydi. Chunki yoshlarning hali shakllanib ulgurmagan umummadaniy
dunyoqarashini bunday siyosiy kuchlar o‘zlarining g‘arazli mafkuralari bilan to‘ldiradilar.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti muhtaram Islom Abdug‘aniyevich Karimov
aytganlarideq “Kelajak yoshlar qo‘lida” deb aytgan serma’no fikrlari ham bejizga emas, albatta.
Chunki davlatning ertasi qanday bo‘lishi bugungi yoshlarga bog‘liqdir. Shunday ekan, yoshlar
masalasi har doim hamma davrda ham davr masalasi bo‘lib qoladi. Chunki bo‘lajak
o‘qituvchilar, ya’ni oliy ta’lim muassasasidagi talabalar bo‘lg‘usi o‘z kasbining mutaxassislari
hisoblanishadi. Bo‘lg‘usi pedagoglar esa ertaga o‘qituvchi, ya’ni mutaxassis kadrlar bo‘lib
yetishishadi. Bu mavzuni ommaviy madaniyat tushunchasini yoritishdan boshlamoqchiman.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_30.png)
![Bugun ana shu “o‘rgimchak to‘ri” bilan bog‘liq ravishda o‘zbek tili lug‘atiga kirib kelgan
va tez-tez tilga olinayotgan “ommaviy madaniyat” yoki “olomon madaniyati” so‘z birikmasining
lug‘aviy ma’nosiga e’tibor bersaq undagi “madaniyat” so‘zi o‘zi asli “taraqqiyot, sivilizasiya”
kabi ma’nolarni anglatadi. Shu o‘rinda, “ommaviy madaniyat” tushunchasiga nisbatan salbiy
qarashlar boisi nimada ekanligini tushunib yetish lozim. “Ommaviy madaniyat” G‘arb dunyosida
o‘tgan asrning ikkinchi yarmida shakllandi. Uni G‘arbda “populyar” yoki qisqartirilgan holda
“pop-kultura” (ya’ni “ommaviy madaniyat”) deb atashadi. Garchi “madaniyat” deb atalsa-da,
aslida, tub mazmun-ma’nosiga, maqsadiga ko‘ra “ommaviy madaniyat” chinakam
ma’naviyatning kushandasidir.
Mutaxassislar, (faylasuf va sosiolog olimlar)ning fikricha, hali ilm-fanda “antikultura”
(“g‘ayrimadaniyat”) degan ilmiy tushuncha shakllanmaganligi uchun “Pop” (ommaviy)
madaniyat tushunchasi nochorlikdan qo‘llanilmoqda. Chunki “ommaviy madaniyat” aslida
madaniyatsizliqya’ni ma’naviyatsizlik va axloqsizlik sinonimidir. Tabiiyki, “ommaviy
madaniyat” degan niqob ostida zo‘ravonliq individualizm, egosentrizm g‘oyalarini tarqatish,
kerak bo‘lsa,shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va
qadryatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandliq ularni qo‘porishga qaratilgan
xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi.
Albatta, xalqimiz, jumladan, yosh avlod g‘arb fan texnikasi, madaniyati, adabiyot-u
san’atining ilg‘or jihatlarini inkor etmaydi. Biroq g‘arbdagi taraqqiyparvar ziyolilaring o‘zi
“g‘arbning muammosi” sifatida baholayotgan “ommaviy madaniyatning” ma’naviy axloqiy
tubanliklarini yoshlarimiz qancha tez anglashsa, shuncha jamiyat uchun foyda bo‘ladi. Shu
boisdan, mustaqillikning dastlabki yillaridanoq O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov jamiyat rivojlanishining ma’naviy-axloqiy negizlarini aniq belgilab berdilar:
- Umuminsoniy qadryatlarga sodiqlik;
- Xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;
- Insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;
- Vatanparvarlik . 12
Haqiqatdan ham, bunday tamoyillar ostida yoshlarimiz ma’naviyatini mustahkamlash
asosida ularning umummadaniy dunyoqarashini shakllantirishga zamin yaratgan bo‘lamiz.
Yuqordagilarga qo‘shimcha qilgan holda yoshlarning umummadaniy dunyoqarashining
shakllanishida yana shu kabi bir qator pedagogik shart-sharoitlarni ham sanashimiz mumkin:
- Yoshlarni milliy, umuminsoniy qadryatlar asosida tarbiyalash va ularning shu
qadryatlarga ega bo‘lishlari;
- Yoshlarga ta’lim berishda tarbiyani ta’lim bilan ta’limni tarbiya bilan olib borish va
shular asosida ularni komil inson qilib tarbiyalash;
- Ta’lim jarayonida yoshlarga ularning intellektual salohiyatini oshirishga shart-sharoitlar
yaratish;
- Yoshlarga vatanparvarlik tuyg‘ulari asosida ta’lim berish.
Biz fuqarolik jamiyatiga asoslangan demokratik davlatda yashar ekanmiz, jamiyatimizda
har qanday fikr, qiziqishga hurmat bilan qaraladi. Ammo xatarli qiziqish va mayllardan davlat va
jamiyat o‘zini himoya qilishi lozim. Dunyoqarash tarbiyasi imkoniyatlarini rivojlantirishimiz
uchun “ogohlik” iborasining ma’nolarini bugungi zamon sharoitidan kelib chiqib, ancha keng
miqyosda tushunishimizga to‘g‘ri keladi. Ya’ni buguni ogohlik xalqimiz, ayniqsa, yoshlar dilini,
ruhiyatini, aql-idroki va umuman ma’naviyatini diniy aqidaparastliq jaholatparastliklar xataridan
tashqari, ayni paytda jahonda yuz berayotgan siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy
va estetik manfaatlar yo‘nalishidagi kurashlarning xatarli jihatlari, jumladan, “ommaviy
madaniyat” ning yemiruvchi ta’siridan muhofaza qilishni o‘z ichiga oladi. Zero, globallashuv
jarayoni, zamonaviy kommunikatsiya tarmoqlarining jadal rivojlanishi, madaniyatlararo,
insonlararo muloqot kengayib borayotgan bir pallada Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash,
12](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_31.png)
![ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy-madaniy merosni asrab-avaylab va kelgusi avlodlarga bekami-
ko‘st yetkazib berish, yoshlarimizni aqlli, dono, baxtli va barkamol etib tarbiyalash g‘oyatda
muhim va ahamiyatlidir. 13
13](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_32.png)
![Adabiyotlar
1. Aleks Muur. Ta’lim berish va ta’lim olish: pedagogika, ta’lim dasturi va tarbiya. Ikkinchi
nashr. - Rutledj. 2012. 202-bet.
2. Azizxulayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: 2020y. 183 bet.
3. Begmatova D.M. O‘zbek oilalarida yoshlarning kasbiy ijtimoiylashuvi. Моnografiya. –
Samarqand, 2020. -142 bet.
4. Daminova N.K., Jamalova N.U. Та’limni tashkil etish shakllari mоdulini o‘qitishda
interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish. – Samarqand, 2021. – 116 bet.
5 . Mavl o nova R. A. va boshqalar. Umumiy pedagogika.- T.: 2010 y. “Fan va texnologiya”
nashriyoti.
6. Махmudova М.М. Оila tarbiyasi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, 2021. - 183
бет.
7. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M. umumiy tahriri ostida. –T.: O‘zbekiston Faylasuflari
milliy jamiyati. 2010 y.
8. Begmatova D.M., Daminova N.K. Pedagogik ta’limotlar. O‘quv qo‘llanma. - Samarqand,
2022.](/data/documents/af8db4de-28d3-4e8c-93f4-09b9f749065b/page_33.png)
PEDAGOGIK MAHORAT ASOSLARI. KASBIY KOMPETENTLIK VA KREATIVLIK REJA 1. Pedagogik mahorat, uning mohiyati va tuzilishi. 2. Pedagogning kasbiy fazilatlari. 3. Pedagogik muloqot. 4. Muloqot vositalari va turlari. 5. Pedagogik muloqot madaniyati, yo‘nalishlari va uslublari. 6. O‘qituvchining nutq texnikasi va madaniyati. 7. Kommunikativ ta’sir ko‘rsatish. 8. Pedagogik deontologiya. O‘qituvchi professiogrammasi. 9. Chet tili o‘qituvchisining professiogrammasi. 10. Pedagogik kompetentlik tushunchasi. 11. Pedagogik kompetentsiya va uning komponentlari. 12. Kasbiy kompetentlik va uning sifatlari. 13. Pedagogning o‘z ustida ishlashi. 14. “Kreativlik” va “pedagogik kreativlik” tushunchalari. 15. Kreativlik sifatlari. 16. Shaxs kreativligini ifodalovchi xususiyatlar. 17. Bulajak o‘qituvchilarda pedagogik kreativlikni shakllantirish.
Pedagogik mahorat asoslari va uning tarkibiy qismlari O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan xalq ta’limi sohasi bo‘yicha o‘rtaga quyilayotgan vazifalarni bajarish ko‘p jihatdan o‘qituvi shaxsiga bog‘liq. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ta’lim- tarbiyadan ko‘zda tutilayotgan maqsadga erishish, o‘quvchilarning xilma- xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’tiqodli, mehnatkash, ishbilarmon, barkamol inson qilib o‘stirish o‘qituvchi zimmasiga yuklatilgan. Xalqimizning kelajagi, O‘zbekistonning istiqboli ko‘p ejihatdan o‘qituvchiga, uning saviyasi, tayyorgarligi, fidoyiligiga, yosh avlodni o‘kitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. O‘qituvchilik sharafli, lekin juda murakkab kasbdir. Yaxshi o‘qituvchi bo‘lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki pedagogik nazariyada bolalarni o‘qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun- qoidalar, tamoyillar, umumlashtirilgan metodik g‘oyalar bayon etiladi, o‘quvchilarning yo shva individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktab hayoti, amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma- xil, murakkabdir. Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar ko‘p uchrab turadi. Bu esa o‘qituvchidan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlik va yuksak pedagogik mahorat hamda ijodkorlikni talab etadi. Biror kasbning haqiqiy ustasi bo‘lish uchun kishida tabiiy qobiliyat, ma’lum jismoniy va ruhiy xislatlar, puxta tayyorgarliq ayrim shaxsiy sifatlar bo‘lishi kerak. Pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo sog‘lom bo‘lishi, so‘zlarni to‘g‘ri va yaxshi talaffuz qila olishi, bosiq va asablari joyida bo‘lishi, boshqalar bilan muomalada o‘zini tuta olishi zarur. Shuningdeq o‘qituvchida bolalarni yoqtirish, ular bilan ishlashga mayli borliq xushmuomalaliq kuzatuvchanliq keng fikrlay olish, tashkilotchiliq o‘ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik kabi shaxsiy sifatlar mavjud bo‘lishi zarurdir. Pedagogik faoliyat – yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq, davlat oldida javob beradigan, bolalarga ta’lim- tarbiya beri shishi Bilan shug‘ullanadigan va bu ishga maxsus tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. «Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan shaxslar pedagogik faoliyat Bilan shug‘ullanish huquqiga ega», - deyiladi «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunda. O‘qituvchilik faoliyati inson shaxsini shakllantirishga qaratilgandir. O‘qituvchining barkamol insonni tarbiyalash, unda milliy va umuminsoniy fazilatlarni tarkib toptirish vazifasi eng olijanob, yuksak va shu bilan birga eng murakkab vazifadir. Har bir bola o‘z xulq- atvoriga, xarakteriga ega. Bolalarni tarbiyalashda ularning anna shu o‘ziga xos xususiyatlarini xisobga olish, o‘rganish nihoyatda murakkab. Bunda odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning murakkabligiga mos keladigan maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko‘rayotgan yoshlar uning anna shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. O‘qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning kasbnomasida ifodalanadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko‘tarilgan barcha tadbiru - amallar respublikamizning aqliy salohiyatini oshirishga qaratilgan ekan. Bu eng avvalo o‘qituvchi kasbiga bo‘lgan munosabatni tub jihatdan o‘zgartirishni, uning ma’naviy - axloqiy va aqliy kamolotini oshirish lozimligini taqozo etadi. Demaq bu fikrlarni ilmiy – nazariy tahlil qilish, shunday xulosalarga olib keladi: Birinchidan - o‘qituvchi pedagogik faoliyatga qobiliyati bor, ijodkor, ishbilarmon, bolajon bo‘lmog‘i Ikkinchidan – milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yaxshi anglaydigan va mukammal egallagan, diniy va dunyoviy bilimlardan ogoh, ma’naviy – axloqiy barkamol inson sifatida obro‘ - e’tiborga ega bo‘lmog‘i; Uchinchidan – imon –ye’tiqodi butun, har qanday oqimlarga va ko‘rinishlarga o‘zining qat’iy munosabatini bildira oladigan, eng muhimi O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida maydonga chiqishiga ishonadigan va boshqalarni ham ishontira oladigan bo‘lishi; To‘rtinchidan - o‘qituvchi vatanparvarlik g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lmog‘i va o‘z tarbiyalanuvchilarini ham ana shu yo‘lda fidokorlikka undamog‘i;
Beshinchidan – pedagoglik kasbiga doir bilimlarni ya’ni psixologiq pedagogik malaka va mahoratni, ilmiy-nazariy va amaliy bilimlarni puxta egallagan bo‘lishi; Oltinchidan – bolalarni sevish, ular ruhiyatini yaxshi bilishi, shuningdeq ularning yoshi va individual xususiyatini hisobga olgan holda ular bilan muomalaga kirisha olishi; Yettinchidan - o‘qituvchi erkin va ijodiy fikrlay olishi, talabchan, adolatli bo‘lmog‘i; Sakkizinchidan - o‘qituvchi odobli, iboli va hayo sohibi bo‘lish bilan birga, o‘z tarbiyalanuvchilarini ham ana shunday sifatlar bilan qurollantirishga harakat qilmog‘i; To‘qqizinchidan - o‘qituvchi o‘z so‘ziga va qilayotgan ishiga bolalarni ishontira oladigan, obro‘ - e’tiborli shaxs bo‘lmog‘i; O‘ninchidan - o‘qituvchi o‘tkir suxandon, mantiqiy fikrlovchi, o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan ma’lumotni izchil va ketma – ketlik printsipi asosida yetkazishi; O‘n birinchidan - o‘qituvchi madaniyatli, estetik didli bo‘lishi bilan o‘zining tarbiyalanuvchilari uchun ibrat bo‘lib qolmog‘i kerak. Agar o‘qituvchi ana shunday sifatlarni o‘zida mujassam qila olsa kadrlar tayyorlash milliy modelida qayd etilgan o‘qituvchi tamoyiliga qo‘yilgan talablarga to‘liq javob bera oladi deyish mumkin. O‘qituvchilik kasbini egallash uchun, albatta, tabiiy qobiliyatlar bilan birga, jismoniy ham ruhiy xislatlar ham shakllangan bo‘lmog‘i darkor. Aks holda o‘qituvchilik kasbini tanlagan bunday shaxslardan na jamiyatga, na o‘zgalarga hyech qanday manfaat bo‘lmasligi turgan gap. Pedagogik faoliyatning mazmuni asosan yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq oldida, davlat oldida javob beradigan, bolalarga tarbiya berish uchun, layoqatli, talab doirasida barcha aqliy va axloqiy salohiyatga ega bo‘lgan maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan shaxslarning alohida faoliyatiga aytiladi. Aniqroq qilib aytganda o‘qituvchilarning mehnat faoliyati komil insonni tarbiyalashga qaratilgan murakkab, ziddiyatli va uzoq davom etadigan jarayondir. O‘qituvchilik kasbini egallagan har bir inson avvalo o‘qituvchi shaxsiga xos xususiyatlarni o‘zida mujassam etishi; shuningdeq o‘qituvchining ruhiy – pedagogik tayyorgarligiga qo‘yiladigan talablarni atroflicha o‘zlashtirgan bo‘lishi; tanlangan ixtisos yuzasidan kerakli doirada pedagogik mahorat, texnika, takt, ziyrakliq kuzatuvchanliq bilimlarni bolalarga yetkaza olish qobiliyatiga ega bo‘lmog‘i juda muhim. Inson faoliyatining boshqa turlari kabi pedagogik faoliyat ham o‘z xususiyatlari bilan bir- biridan ajralib turuvchi: maqsad, obyekt va subyekt va vositalardan tashqil topadi. Eng avvalo, pedagogik maqsadning o‘ziga xosligini tushunishiga harakat qilamiz. Ular quyidagilardan iborat: 1. Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni pedagog faoliyatning natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog‘liqdir. Uning mehnati yoshlar shaxsini har tomonlama kamol toptirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. 2. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog‘liq. Bunda pedagogik maqsad o‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. 3. Pedagogik (ta’lim, tarbiya) jarayonida o‘quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun ham murakkabki-pedagog maqsadi doimo o‘quvchi kelajagi tomon yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu maqsadni o‘quvchidan ko‘ra pedagog yaqqolroq tasavvur qiladi. Shunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadining o‘ziga xosligi o‘qituvchidan quyidagilarni talab qiladi: jamiyatning ijtimoiy vazifalarini (masalan, muxandis-pedagoglar tayyorlashni) to‘la anglab, o‘z shaxsiga qabo‘l qilishi. Jamiyat maqsadlarining "o‘sib", uning pedagogik nuqtai nazariga aylanishi; muayyan harakat va vazifalarga ijodiy yondoshishi; o‘quvchilar qiziqishlarini e’tiborga olish, ularni pedagogik faoliyatning belgilangan maqsadlariga aylantirish. O‘quvchilar bilan kasbga yo‘naltirish ishlarini olib borishda bunga e’tibor berish zarur. Endi pedagogik faoliyat obyektining o‘ziga xosligini ko‘rib chiqamiz. Bu faoliyatining obyekti insondir. Pedagog- tadqiqotchilarning fikricha, pedagogik obyektining o‘ziga xosligi quyidagilardan iborat:
1. Inson-tabiatning jonsiz moddasi emas, balki o‘zining individual sifatlari, ro‘y berayotgan voqyealarning idrok qilishi va ularga o‘zicha baho beradigan, takrorlanmaydigan faol mavjudotdir. Psixologiyada ta’kidlanganideq har bir shaxs-takrorlanmasdir". U pedagogik jarayonning o‘z maqsadi, ishtiyoqi va shaxsiy xulqqa ega bo‘lgan ishtirokchisi hamdir. Shunday qilib, pedagogik faoliyatning obyekti bir paytning o‘zida bu faoliyatning subyekti bo‘lib hisoblanadi. 2. Pedagog doimo o‘zgarib, o‘sib boradigan inson bilan ishlaydi. Ularga yondoshishda bir xil qolip, shakllanib qolgan hatti-harakatlardan foydalanish mumkin emas. Bu esa pedagogdan doimo ijodiy izlanib turishni talab qiladi. 3. O‘quvchilarga pedagogdan tashqari atrof-muhit, ota-ona, boshqa fan o‘qituvchilari, ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy hayot ham, ba’zan sezilmaydigan, ba’zan esa har tomonlama bir necha yo‘nalishda ta’sir etadi. Shuning uchun ham pedagog mehnati bir vaqtning o‘zida jamiki ta’sirlarga va o‘quvchining o‘zida paydo bo‘lgan fikrlarga tuzatishlar kiritib borishni nazarda to‘tadi. Masalan, diniy ektsremizm va boshqa oqimlarga kirib ketgan yoshlarning adashganligini tushuntirish, ommaviy axborot vositalari orqali berilayotgan axborotlarni to‘g‘ri anglashga undash va h. k. Tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan uyg‘unlashgan holda olib borilishi zarur. Pedagogik mahorat – izlanish, ijodiy mehnat mahsuli. Pedagogik mahorat hamma o‘qituvchilar uchun bir qolipdagi ish uslubi emas, balki u har bir o‘qituvchining o‘z ustida ishlashi, ijodiy mehnati jarayonida yuzaga keladigan jarayondir. Mahoratli pedagog deganda - ravon va ta’sirchan nutqqa ega bo‘lgan, o‘tilayotgan mavzuga o‘quvchi diqqatini torta oladigan, qobiliyatli, mavzuga mos ko‘rgazmalar ijod qilib, undan unumli foydalana oladigan, har qanday sharoitda ham o‘quvchi qalbiga yo‘l topa oladigan, har bir darsi jarayonida bolaning qiziqishi va faoliyatini oshirisha oladigan kishini tushunamiz. Pedagogik mahorat bir qator komponentlardan tarkib topadi. U pedagogika va psixologiya bo‘yicha ilmiy bilimlarni, ya’ni kasbiy bilimlar, kasbiy qobiliyat, pedagogik etika va pedagogik texnikani o‘z ichiga oladi. Pedagogik mahoratning asosiy negizi bu – kasbga oid bilimlarni puxta o‘zlashtirishdan iboratdir. «Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» o‘qituvchilar oldiga juda katta va mas’uliyatli vazifalar yukladi. Bu esa o‘qituvchilardan o‘z ustlarida muntazam tinmay ishlashlari va yosh avlodni o‘z Vataniga, xalqiga munosib insonlar qilib tarbiyalashni talab etadi. O‘qituvchilik kasbi ulug‘ va sharafli, murakkab, o‘z o‘rnida mas’uliyatli kasblardan biridir. Dunyodagi barcha insonlarni komil bo‘lib yetilishiga o‘qituvchi sababchi bo‘ladi. Barcha joylardagi hamma kasb-hunar, ilmli, olimu-fuzalolar o‘qituvchining mehnati samarasidir. O‘qituvchi mehnatini biror narsa bilan taqqoslab bo‘lmaydi. O‘qituvchilik kasbini egallashga intilayotgan har bir inson o‘zida avvalo iroda, sabr-matonat, pedagogik mahoratni, o‘qituvchilik ixtisosligiga xos bilim, malaka, ko‘nikmalarni egallashi lozimdir. Mahoratli o‘qituvchi o‘zini mahorat egasi sanasa u quyidagi bilim, ko‘nikma, malakalarni egallagan bo‘lishi zarurdir. 1.O‘qituvchi dunyoqarashi keng, hamma voqyea, hodisa ustida erkin fikr yurita olishi zarurdir. 2. Mustaqil O‘zbekistonimiz o‘qituvchisi birinchi galda o‘zi o‘qitadigan fanni chuqur egallagan bo‘lgandagina o‘quvchilarda umumiy va kasbiy ta’lim sifatini oshira oladi va ularda fan - texnika hamda amaliy faoliyatga qiziqish va istak hosil qila oladi. 3.O‘qituvchi hozirgi zamon fan-texnika talabiga muvofiq yaxshi dars berishi va uning har minutidan unumli foydalanishi zarur. 4.O‘qituvchi yaxshi o‘qituvchi bo‘lishi uchun pedagogika, psixologiyaga qo‘shib, o‘z fanining metodikasini yaxshi bilmog‘i lozim.
5.O‘qituvchining umumiy madaniyati yuqori bo‘lishi bilan birga bu kasb adabiyot va san’at sohasidagi bilimlarga ega bo‘lishni talab qiladi. 6.O‘qituvchi pedagoglik odobiga rioya qilishi kerak. Pedagoglik odobi o‘qituvchilik kasbiga xos fazilatlardan bo‘lib, u o‘qituvchining bolalar bilan ishlashi jarayonida uning tajribasi mahorati oshadi. 7. O‘qituvchi pedagoglik mahoratiga va har tomonlama bilimga ega bo‘lishi keraq chunki unga o‘quvchilar har sohada murojaat qilishlari mumkin. Va nihoyat o‘qituvchida o‘qituvchiga xos bo‘lgan qobiliyatlar mujassam etgan bo‘lishi lozim. Yosh avlod tarbiyalash murakkab va olijanob vazifa bo‘lishi bilan birga ayni zamonda u g‘oyat darajada murakkab, mas’uliyatli ishdir. Bu vazifani muvaffaqiyat bilan bajarish uchun eng avvalo o‘qituvchi o‘z ishining shaydosi bo‘lishi, bolalarni sevishi, mas’uliyatlarini, burchlarini, hulqlarini anglab yetishlari lozim. Xulosa qilib, aytganda mustaqil O‘zbekistonimizda o‘zining pedagogik faoliyatini olib borayotgan har bir o‘qituvchi o‘z ustida tinmay ishlashi, doimiy izlanishda bo‘lishi, o‘zidan oldingi pedagoglarning ilg‘or tajribalari bilan doimiy tanishib borishi va shu yo‘llar bilan o‘z mahoratining tizimlarini kengaytirishi lozimdir. Qobiliyat, faoliyat jarayonida paydo bo‘ladiva rivojlanadi. Pedagogik faoliyatning samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo‘lmog‘i va tarbiyalab yetishtirilmog‘i lozim: 1. Bilish qobiliyati - fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya, adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchi fanni o‘quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi,o‘ z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi. 2. Tushuntira olish qobiliyati - o‘quv materialini o‘quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘otish qobiliyatidir. O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi,qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga yetkaza olishi darkor. 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o‘quvchining. tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday o‘qituvchi o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas o‘zgarishlarni ham tez fahmlab oladi. O‘quvchilar bunday o‘qituvchi haqida: "Qaramayotganga o‘xshaydi - yu, hamma narsani ko‘rib turadi!", "O‘quvchining xafa bo‘lganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko‘zidan biladi!", - deydilar. 4. Nutq qobiliyati – nutq yordamida, shuningdeq imo - ishora vositasida o‘z fikr - tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir. O‘qituvchining nutqi darsda hamisha o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi yangi saboqni tushuntirayotgan, o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki tanqid qilayotgan bo‘lsa ham, uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi, o‘zi gapirayotgan narsaga qiziqqanligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o‘quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo‘ladi. O‘qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali,his - hayajonli bo‘lib, unda stilistik grammatiq fonetik nuqsonlar uchrasmaligi lozim. Bir xildagi cho‘ziq , zeriktiradigan nutq o‘quvchilarni juda tez charchatadi, ularni loqayd qilib qo‘yadi. Ayrim o‘quvchilar tez gapirishga, boshqalarini sekin gapirishga moyil bo‘ladilar. 5. Tashkilotchilik qobiliyati - birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o‘z ishini to‘g‘ri uyushtirishni nazarda tutadi. 6. Obro‘ orttira olish qobiliyati - o‘quvchilarga bevosita emotsional - irodaviy ta’sir ko‘rsatish va shu asosda obro‘ qozona olishdir. Obro‘ faqat shu asosdagina emas, balki o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatligi va hokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o‘qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir yig‘indisiga, chunonchi,