Mavzu: Pedagogika tarixi predmetining maqsadi va vazifalari Reja: 1. Pedagogika ilmining bahsi, maqsadi va vazifasi. 2. Pedagogika tarixi ilmining ilmiy nazariy va milliy asoslari. 3. Pedagogika tarixi ilmining manbalari mazmuni, asosiy bo’limlari. 4. “Avesto” asarida ta’lim-tarbiya masalalari.

Pedagogika ilmining bahsi, maqsadi va vazifasi. Pedagogika tarixi qadim zamonlardan tortib hozirgi kungacha bo’lgan turli tarixiy davrlarda tarbiya maktab va pedagogika nazariyalarini taraqqiyotini o’rganadi. U sinfiy jamiyatdagi tarbiya nazariyasi va praktikasini sinfiy mohiyatini cheklanganligini progressiv pedagogik nazariyalarning reaksion nazariyalar bilan kurashni tarbiya nazariyani va praktikasining taraqqiyotidagi tarixiy qonuniyatlarini ochib berdi. Yosh avlodni o’tmishda tarbiyalash va o’qitish nazariyasi bilan praktikasining qanday taraqqiy qilib kelganligini bilmay turib hozirgi jamiyatda yoshlarni mustaqillik ruxida tarbiyalash masalalarini ilmiy ravishda hal qilib bo’lmaydi. Tarbiya va ta’lim nazariyasi xamda praktikasini tarixiy davrlardagi rivojlanishi pedagogika tarixi o’rganiladi. Tarbiyaning ilk shakllari ibtidoiy jamiyat davridayoq paydo bo’lgan: Keksa avlod mehnat jarayonida ortirgan tajribalarini yosh avlodga o’rgatishga harakat qilgan. Quldorlik tuzumi davrida Sharqda tarbiyaga oid turli pedagogik qarashlar vujudga keldi. Demokratik, Platon, Aristotel va boshqalar qadimgi yunon filosoflari asarlarida tarbiyaning maqsadi vazifasi mazmuni va vositalari haqida fikrlar bildirilgan. Qadimgi yunon filosoflarini tarbiyada etika va psixologik birligi prinsiplariga tayanish aqliy, axloqiy va jismoniy birligi to’g’risidagi g’oyalari pedagogik tafakkurning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Feodalizm jamiyati davrida ta’lim tarbiya ishlari hukmron feodal tuzumi va diniy mafkura maqsadiga qaratildi. Xususan o’rta Osiyoda tasavvuf maslagining reaksion shakllari maktab va madrasalarda katta ta’sir ko’rsatdi. Ta’lim-tarbiya sohasida ikki oqim vujudga keldi. Birinchi oqim G’azoliy, Ahmad Yassaviy, Sulaymon, Boqirgoniy kabilar madrasalarda aniq fanlardan ta’lim berilishiga qarshi turdilar. Ikkinchi oqim dunyoviy ta’limni ilgari surdi. Bu oqimning mohiyati Al- Xorazmiy, Abu-Rayhon Beruniy, Forobiy Abu Ali Ibn Sino Ulug’bek, Nizomiy

Ganjaviy, Nosir, Xusrav, Sa’diy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar faoliyatidan namoyon bo’ldi. Bular tibbiyot mantiq, muzika, adabiyot, geografiya, matematika kabi ilmlar bilan yosh avlodni tarbiyalash fikrini olga surdilar. Xususan Forobiy insonning ma’naviy yetuk va mukammal bo’lishi uchun jismoniy aqliy estetik va axloqiy tarbiyani birgalikda olib borish zarurligini qayd etdi. Sharq mutafakkirlari inson aql orqali xar qanday bilimni egallashga qodir ekanligini ta’kidladilar va inson qobiliyatiga qattiq ishondilar. "Kalila va Dimna"da shuningdek Qaykavusni "Qobusnoma", Nizomul Mulkning "Siyosatnoma", Nosir Xisravning "Saodatnoma", "Rushnoinoma" Yusuf Xos Hojibning "Qutadig’u bilig", Mahmud Qoshg’ariyning "Devoniy lug’otit turk", Ahmad Yugnakiyning, "Xibbat ul xaqoyiq", "Alisher Navoiyning "Maxbub- ul qulub" asarlarida ilg’or pedagogik qarashlar xam ifodalangan. Insonni tarbiyalashni yaxlit nazariyasi bo’lgan pedagogika tarixi chek mutafakkiri Ya.K.Komenskiy nomi bilan bog’liq. Komenskiy Yevropa tarbiyasini umumlashtirib ta’lim va tarbiyaning asosiy masalalarini ishlab chiqdi. Sinf -dars ta’limi sistemasini yaratdi. keyinchalik ingliz filosofi D.Lokk, fransuz materialistlari A.Gervesi, D. Didro, J.J.Russo va boshqalar pedagogika fanini ilg’or g’oyalar bilan boyitdilar. O’zbekistonda pedagogikani tashkil topishi va rivojlanishi Abdulla Avlodniy, Niyoziy Xusaynxon, A.Ibodiyev, I.Raxmatullayev, Abduqodir Shakuriy, Kori Niyoziy, O.Sharofiddinov, R.Urinboyev, F.Ergoziyev kabi pedagog va olimlar nomi bilan bog’liqdir. Pedagogika tarixi ilmining ilmiy, nazariy va milliy asoslari. O’tmishda progressiv pedagoglar va atoqli mutafakkirlar pedagogikaga doir muhim fikrlarni aytib qoldirganlar, bularni o’rganish pedagogika tafakkurini o’sishga, pedagogik madaniyatini o’sishga imkon beradi. Kuyida ba’zi pedagoglarni nazariyalarini qarab chiqamiz. Buyuk slavyan pedagogik Yan Amos Komenekiyning fikriga tarbiya nazariyasini uch vazifasi bor: o’zini, tevarak atrofidagi olamni bilish (aqliy tarbiya), o’z- o’zini boshqarish (axloqiy tarbiya) va xudoni tanishga intilish (diniy

tarbiya).Komenskiyning o’rta asr pedagoglaridan bu masalada farqi shuki, u birinchi vazifani hal qilinishini juda muhim deb hisobladi. Komenskiy tarbiyani roliga juda yuksak baho berdi. Inson deydi u - faqat tarbiya tufayligina insonga aylanadi, insonga u tarbiyalanishiga eng qulay yoshda bo’lganida, ya’ni bolalik chogida tarbiya berilishi lozim. Tarixiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar va xalqlar jahon pedagogika tarixi rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar. Bu borada yunon olimlari Arastu, Platon. Demokrit, kabi olimlar uz fikrlarini bayon etdilar. Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini, yaratishda asosiy zamin bo’lib xizmat qiladi. Shvey t sariyalik buyuk pedagog I.G.Pestalotssi elementar nazariyasini yaratdi. Unga kura tarbiyalash eng oddiy elementlardan boshlanib, asta sekin tobora murakkabroq darajaga ko’tarilib borishi lozim. Pestalotssining element ta’lim nazariyasi jismoniy tarbiyani axloqiy va estetik tarbiyani xamda aqliy tarbiya va o’qitishni uz ichiga oladi. Mustaqillika erishganimizdan so’ng o’zimizning milliy urf-odatlarimiz qadriyatlarimizni foydalanishga keng yo’l ochildi. Shuningdek pedagogikada xam yoshlarni komil inson bo’lib yetishishlarida mustaqil O’zbekistonni mustaqilligini mustahkamlash uchun barcha ishlarni sidqidildan bajarishga kirishildi. Ya’ni pedagogikada o’zimizning milliy asarlar Qur’oni Karim, Hadis, prezidentimiz I.Karimov asarlaridan foydalanishga imkoniyat yaratildi. Chunki ularda ta’lim tarbiyani yuqori cho’qqilarini ko’rish mumkin. Masalan: Qur’onning Oli-Imron surasida "Kishilardagi baxillik, ochko’zlik, sifatlari qoralanib, ularni saxiy adolatli oliyjanob bo’lishga chaqiradi. Chunonchi Hadislarda xam ta’lim tarbiyani hamma tomonlarini ko’rishimiz mumkin. "Ilmni Xitoydan borib bo’lsa, xam o’rgan" "beshikdan qabrgacha ilm izla" kabi Hadislarni ilmni qanchalar qudratga ega ekani u tufayli inson buyuk darajaga yetishib jamiyatda uz o’rnini topishini eplasak "Salomlashishni odat qilinglar, zero u bir-birlaringa muhabbatlaringni ziyoda qilur" Hadisida insonning

yuksak odob- axloq egasi ekanligini oliy belgisi salomlashish haqida fikr yuritilib u orqali insonlarni bir-biriga bo’lgan mehr-muhabbati ortishi yaqqol ifodalanadi. Biz ta’lim tarbiya berishda o’zimizni o’zligimizni anglashda avvalo milliy ma’naviy durdonalarimizdan foydalanish zarurdir. Bular bizga milliy asos bo’lib xizmat qiladi. Qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda Rumiy, Ulug’bek, Lutfiy, Xaydar Xorazmiy, A.Navoiy, Bobur - singari allomalarni yetkazdi. Qolaversa, ularning axloq odobga oid karamlari, pedagogika fanlari bo’yicha ta’limoti butun jahonga o’rnak bularni ma’no va mazmun kasb etgan. Pedagogika tarixning ilmiy, nazariy va milliy asoslarini puxta o’rganish O’qituvchilarning faqat pedagogik madaniyatini oshiribgina qolmay, balki shu bilan birga, unga pedagogik mahoratni egallashga yordam beradi. Pedagogika tarixi ilmining manbalari, mazmuni asosiy bo’limlari. Pedagogika tarixi manbalari kuyidagilar: xalq maorifi xamda masalalariga doir arxiv materiallari: qadimiy yozma adabiyotlar tarbiya va ta’lim masalalariga doir qadimiy qul yozmalar e’lon qilingan rasmiy materiallar (qonunlar) loyihalar sirkulyarlar, hisobotlar, dokladlar va shu kabilar darsliklar va o’quv qo’llanmalari programmalar va maktab ishining xaraketerlovchi boshqa materiallar. Atoqli pedagoglarning asarlari umumiy va pedagogik matbuot.Prezident Karimov asarlari. Pedagogika tarixi madaniyat tarixi bilan chambarchas bog’langan. Tadqiqotchi tarixiy pedagogika masalalarini ishlab chiqishda insoniyat tarixi, falsafa, tarixi, madaniyat tarixiga adabiyot tarixiga doir manbalardan va turli asarlardan, shuningdek memuarlar va badiiy asarlarni Ayniqsa pedagogikaga doir qarashlari pedagogikaga tarixida yoritilgan avtorlarning (masalan F.Rable, J.J.Russo, L.N.Tolstoy, A.Navoiy, M.Qoshg’ariy, Yusuf Xos Hojib, Al-Xorazmiy va avtorlarni)memuarlar va badiiy asarlarida xamda maktab oila tarbiyasi va shu kabilar tasvirlangan badiiy asarlardan xam foydalaniladi. Pedagogika tarixini o’rganishi o’qituvchining pedagoglik madaniyatini oshiribgina qolmaydi. Balki shu bilan birga uning pedagogik mahoratini egallashiga xam yordam beradi.