Planetalar va ularning yo’ldoshlari Reja: 1. Katta planetalarning ikki guruhi 2. Yer 3. Merkuriy 4. Oy 5. Venera 6. Mars 7. Yupiter 8. Saturn 9. Uran, Neptun, Pluton

Katta planetalarning ikki guruhi Quyosh atrofida 9 – ta shar shaklidagi planetalar aylanadi. Planetalar Quyoshdan quyidagi tartibda uzoqlashgan: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Ular fizik xarakteristikalariga qarab ikki guruhga ajraladi, ya’ni ikki guruhga birlashgan: Merkuriy, Venera, Yer, Mars – 1 guruh. Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton – 2 guruh. 1 - guruhdagi planetalarning ba’zi xususiyatlari Yer xususiyatiga o’xshash yoki yaqindir. 2 - guruhdagi planetalarning ba’zi xususiyatlari Yupiter planetasi xususiyatiga yaqindir yoki o’xshaydi. 1 - guruhdagi planetalarning massalari va razmerlari uncha katta emas, lekin ular orasida Yerning massasi va o’lchami kattaroqdir. Bu planetalarning sirt yuzalari qattiq bo’lib, yuqori o’rtacha zichlikka ega bo’lib, Yer zichligiga yaqindir (5,52 g/sm 3 ). Bu planetalar atmosferaga ega. Bu guruh planetalarining fizik xarakteristikalari kosmik usullar yordamida o’rganilgan. Asteroidlar halqasining orqasida harakatlanuvchi planetalar Yupiter planetasi boshchiligidagi ulkan va massiv planetalardan iboratdir. Bular Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va Plutondir. Ularning massasi va o’lchami katta bo’lib, kichik o’rta zichlikka egadir. Atmosferasi geliy – vodoroddan iborat bo’lib, uncha katta bo’lmagan miqdordagi ammiak (NH 3 ) va metan (SN 4 ) gazidan iborat bo’lib, sirt yuzasi qattiq holatdadir. Yupiter, Saturn, Uran halqa bilan o’ralgan bo’lib, miriadlar qattiq mayda zarrachalardan iboratdir. Pluton planetasi yaxshi o’rganilmagan. Venera va Merkuriy planetasidan tashqari boshqa planetalar atrofida qattiq jismlar deb ataluvchi yo’ldoshlar aylanadi. Katta yo’ldoshlar shar shaklida, kichiklari notekis asteroidlarga o’xshash shaklda bo’ladi. Yer

Quyoshga nisbatan uchinchi planeta hisoblangan. Yer sferoid shaklda bo’lib, u R o =6378 km ekvatorial radiusga va R s = 6371 km o’rtacha radiusga ega. Yer massasi M 0 = 5,98·10 24 kg = 6·10 24 kg gravitasion doimiylik G = 6,67 . 10 -11 m 3 /kg·s 2 va Yer sirtiga nisbatan erkin tushish tezlanishi g = 9,81m/s 2 orqali aniqlangan. Butun olam tortilish qonuni g= GM 0 R02 ga asosan Yer massasi M 0= gR 02 G = 9,81 м/с2⋅(6378 ⋅10 3м)2 6,67 ⋅10 −11м3/(кг⋅с2) =5,98 ⋅10 24кг Yerning o’rtacha zichligi 5,52 g/sm 3 , uning qobig’idagi zichligi 2,70 g/sm 3 ga tengdir. Yer sirtida birinchi kosmik tezlik 7,91km/s, ikkinchi kosmik tezlik 11,2 km/s. Ikkinchi kosmik tezlikda Yerdan uzoqlashib, planetalararo fazoga qarab ketadi. Umumiy Yer yuzasi 5,1007·10 8 km 2 , bundan 29,2% quruqlik va 70,8% okean, daryolar. Yer atmosferasining tarkibi 75,5% azot (N 2 ), 23,1% kislorod (O 2 ) va qolgan qismi karbon oksidi va boshqa gazlardan iborat. Suv bug’larining miqdori havo temperaturasiga bog’liq bo’lib, qutbda 0,2%, ekvatorial poyasda 3% gacha bo’ladi. Atmosferada balandlikka qarab bosim tez kamayadi va h=6 km da, dengiz sathiga nisbattan 2 marta kamayadi. Atmosferaning eng pastki qatlamiga – troposfera deyiladi va bu qatlam 12-18 km gacha cho’ziladi, bu yerda temperatura 55 o S gacha pasayadi, atmosfera bosimi esa 26 Pa gacha bo’ladi. Troposfera 80% ko’proq atmosfera massasini tashkil qiladi va hammasi suv bug’laridir. Troposferada yuqoriroq 50-55 km balandlikda stratosfera joylashgan va undan 20-30 km pastda ozog (O 3 ) qatlami joylashgan bo’lib, bu fotokimyoviy reaksiya natijasida hosil bo’lgan. Ozon qatlami zararli qisqa to’lqinli nurlanishni ( λ <3000A°) yutadi va yerdagi hayotni himoya qiladi. Atmosferaning yuqori qismlari Quyosh nurlanishi ta’sirida ionlashgan bo’lib, ionosfera deb nomlanadi. Atmosfera izlari 2000 km gacha boradi. Atmosfera Yerni meteor vaРасм – 19. Ернинг ички тузилиши

ko’p sonli meteor zarrachalar tomonidan hamda kometa va Quyoshdan keladigan elementar zarrachalar oqimi, ya’ni kosmik nurlar oqimi tomonidan bombardimon qilinishidan saqlaydi. Yer sharini o’rab olgan magnit maydonidan iborat bo’lgan fazoga magnitosfera deyiladi. Magnitosfera o’qi Yerni aylanish o’qiga nisbatan 11,5° qiyalikda joylashgan bo’lib, Yer markazidan 450 km masofada joylashgan. Magnitosfera Quyoshdan, planetalararo fazodan Yer sirtiga qarab tushuvchi protonlar, elektronlar, geliy yadrosi va boshqa elementar zarrachalarni ushlab qoladi. Yer magnit maydoniga kirib qolgan bu zarrachalar spiral bo’ylab harakat qiladi va Yerning radiasiya mintaqalarini hosil qiladi. Zarracha energiyasiga qarab magnitosferaning turli chuqurligigacha boradi, shuning uchun ham radiasiya mintaqalarida uchta maksimum yoki uchta zona hosil bo’ladi. Quyosh shamoli magnitosfera formasiga kuchli ta’sir qiladi. Quyosh chaqnashlaridan Quyosh shamoli kuchayadi va Yer magnit maydonini qo’zg’alishini magnit bo’ronlarini va atmosfera yuqori qismlarini ionlashuvini yuzaga keltiradi. Bu jarayonlar o’z navbatida qutb chaqnashlarini (400-1000 km) yuzaga keltiradi. Yer bitta tabiiy yo’ldoshga ega 6.3. Oy Oy – sirti qattiq, sovuq shar shaklidagi jism bo’lib, radiusi 1738 km, massasi Yer massasini 0,0123 qismiga tengdir. Oyning o’rtacha zichligi 3,35 g/sm 3 , erkin tushish tezlanishi g=1,63 m/s 2 , bu Yer sirtidagi erkin tushish tezlanishidan 6 marotiba kichik. Oyda suv va atmosfera yo’q. Ma’lumki Oyni Yer atrofida aylanish davri 27,32° (sutka). Shuning uchun ham u Yerga bitta yarim shar bilan qaratilgan. To’la oy holati 29,53° dan so’ng qaytariladi. Bu esa Oyda quyosh sutkasi 29,53° gacha cho’ziladi, ya’ni 14,8° kun, 14,8° tun. Uzun oy kunida oy sirti temperaturasining 130°S qiymatigacha isiydi. Bu temperaturada yengil gaz molekulalari tezligi 2,4 km/s dan oshadi va ular oyni tark etadi. Chunki Oy sirtida birinchi kosmik tezlik 1,68 km/s, ikkinchi kosmik (parabolik) tezlik 2,38 km/s. Oy qobig’idan uncha

katta bo’lmagan gaz miqdori hamda karbon oksidi (SO 2 ) ham ajraladi, lekin og’ir molekulalar quyosh nurlanishi bilan dissosiyalanadi va oyni tark etadi. Oy sirtini temperaturasi kechasi -160°S dan -170°S gacha pasayadi. Oy sirti ko’pgina katta, kichik kraterlar bilan qoplangan. Oy tadqiqotiga bag’ishlab 3 fevral 1966 yil oyga «»Luna-9» avtomatik stansiya qo’ndirildi, 21 iyul 1969 yil oyga «Apollon» kosmik kema (N.Armstrong va E.Oldrin) qo’ndirildi. Oy grunti o’rtacha zichligi 1,5 g/sm 3 , kimyoviy tarkibi Yer kimyoviy tarkibiga o’xshaydi. Oy grunti, porod yoshi 3,1-4,2 mlrd.yil. Oy yoshi Yer yoshiday bo’lib, 4,6 mlrd.yilga teng. Oy gruntini qalinligi 50-60 km dan ko’p emas, chuqurligi 1000 km. Magnit maydoni yo’q. Merkuriy Merkuriy – eng kichik planeta, diametri 4880 km, massasi Yer massasini 0,056 qismini tashkil qiladi. O’rtacha zichligi 5,42 g/sm 3 ga teng. Merkuriy fotografiyasi 29 mart 1974 yil «Mariner-10» nomli planetalararo stansiyada (SShA) 233000-7340 km masofada qayd qilingan. Bir necha metrdan 625 km o’lchamdagi mayda va katta kraterlar mavjud, tepalik va tog’, tog’ etaklaridan iborat. Atmosferasi yo’q. Merkuriy o’z o’qi atrofida sekin aylanadi. Aylanish davri R=58,65 yer sutkasiga teng. Bu Quyosh atrofida aylanish davrining uchdan ikki qismiga teng T=87,97 k . Planetani ekvatorial zonasini sirti 480°S gacha isiydi. Boshqa zonalarda isish 340°S gacha bo’ladi. Kechasi planeta sirti -180°S gacha sovuydi. Merkuriyda Yerdagi magnit maydonidan 150 marotiba sust magnit maydoniga ega. Planetada zichroq bo’lgan temirli yadro mavjud bo’lib, ko’ndalang kesim yuzi planeta diametridagi 0,75 qismiga teng. Planeta qatlamini qalinligi 600 km ga yaqin. Planeta radionurlanishi uncha katta emas. Merkuriy tabiiy yo’ldoshga ega emas. Venera