logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Psixik jarayonlar va miyaning o’zaro aloqadorligi. Harakat inson faoliyatning birligi sifatida. Xatti-harakat qurilmalar

Psixik jarayonlar va miyaning o’zaro aloqadorligi. Harakat inson faoliyatning birligi sifatida. Xatti-harakat qurilmalar

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54.107421875 KB
Ko'chirib olish
Psixik jarayonlar va miyaning o’zaro aloqadorligi. Harakat inson faoliyatning birligi sifatida. Xatti-harakat qurilmalar Reja: 1. Insonda miya va psixik jarayonlarni shakllanishi 2. Psixik jarayonlar va miya faolligini o’zaro munosabatlari 3. Psixologik fanlarda o’ziga xoslik va qonuniyatlarni shakllanishi 4. Xarakat inson faoliyatining o’ziga xosligi sifatida 5. Xatti harakatni qurilish darajalari 6. Maqsadga qaratilgan harakatlar Insonda miya va psixik jarayonlarni shakllanishi. Asab tizimi markaziy, periferik va vegetativ bo’limlardan iborat. Markaziy asab tizimi (MAT) bosh va orqa miyani o’z ichiga oladi. Miya organizmda boshqaruvchi vazifasini o’taydi va psixomotor faoliyatni ta’minlab beradi. Bundan tashqari, miya fikrlarimizni mahorat bilan boshqarib, inson organizmining beshta asosiy tuyg’ulari – ko’rish, eshitish, ta’m bilish, hid bilish va sezishni nazorat qiladi. Periferik asab tizimi – nervlar va nerv tugunlaridan iborat. Periferik nervlar majmuasi yurak, o’pka, ovqat hazm qilish tizimi va boshqa ichki organlar, tomirlar va to’qimalarni ta’minlaydi, bularning barchasi vegetativ asab tizimini tashkil etadi. Uning faoliyati inson iroda kuchiga bog’liq bo’lmaydi. Asab tizimi organizmning ixtiyoriy va ixtiyorsiz bajariladigan vazifalarini boshqaradi. Ixtiyorsiz bajariladigan vazifalarga misol qilib ovqat hazm qilish vazifasini keltirishimiz mumkin. Asab tizimini tashkil etuvchi milliardlab asab hujayralari organizmning o’zidan, shuningdek, tashqi muhitdan axborot qabul qiladilar. Bosh va orqa miya – ikki hayotiy muhim organlar – miya qutisi va umurtqa pog’onasi suyaklari bilan o’ralgan va himoya qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy qismlari bo’lib katta miya (ikki yarim sharlar), miyacha, orqa miya hisoblanadi. Miya yarim sharlari – bu organning axborotni qabul qilib, tananing boshqa qismlariga o’tkazuvchi asosiy qismidir. Yarim sharlar nutq, tafakkur va xotiraga ma’suldirlar. Miyacha asosan tana harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam be- radi. Orqa miya yurak faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalarni boshqaradi. Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha organlarining faoliyatini boshqaradi. Inson fikrlari, xotiralari, hissiyotlari yoki sezgilari, shuningdek, uning har bir anglangan harakati amalga oshirgan faoliyatining aksi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab tizimi, ichki, vegetativ, anglamaydigan vazifalar: tana harorati, yurak urishi va boshqa gomeostaz (muvozanat, doimiylik)ni tashkil etuvchilarni boshqaradi. Asab tizimi somatik va vegetativ bo’limlarga ajratiladi. Birinchisi, skelet mushaklari qisqarishi yordamida sezuvchanlik va harakat bilan ta’minlagan holda organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi aloqani amalga oshiradi. Ikkinchisi, moddalar almashinuvi, nafas olish, ajratishga o’z ta’sirini o’tkazadi. Miya oq va kul rang moddadan iborat. Kul rang modda asab hujayralarining to’plamlaridan hosil bo’ladi, oq moddani esa asab tolalari tashkil etadi. Yaqin vaqtgacha kul rang modda asosan yurish va yugurishga bo’lgan ko’nikma hosil qilish bilan bog’lanar edi. Hozirgi kunlarda olimlar yana bir qonuniyatni aniqladilar – yangi raqs harakatlarini o’rganib, ijro etishga layoqatli insonlarning miyasi faolroq bo’lar ekan. Amerikalik olimlar (R. Xayer va boshqalar) erkaklar va ayollar turlicha fikr yuritishlarini aniqladilar. Miya anatomiyasini tadqiq etish orqali erkaklar ko’proq kul rang moddani, ayollar esa oq moddani faollashtirishlari ma’lum bo’ldi. Boshqacha aytganda, tafakkur jarayonida kuchli jins ayollarga nisbatan kul rang moddadan 6,5 marta ko’proq, go’zal jins vakillari esa oq moddadan 10 marta ko’proq foydalanar ekan. Asab tizimining strukturaviy birligi neyrondir. Asab tizimi neyronlar yig’indisidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birilari bilan maxsus tuzilmalar – sinapslar 1 orqali aloqada bo’ladilar. Har bir neyronda muntazam ravishda almashinuv jarayonlari ro’y berib, oqsillar sintezlanadi, asab impulslari to’plangan holda o’tkazilib turiladi. Neyron – o’ziga xos hujayra bo’lib, o’simtalari bo’ladi: uzun o’simtalari aksonlar 2 , kalta sertarmoq o’simtalar – dendritlar 3 deb ataladi. Neyron tanasining o’rtacha diametri 0,01 mmni, bosh miyadagi neyronlarning umumiy soni esa 100 mlrd.ni tashkil etadi Rivojlanib kelayotgan miyaga tabiat yuqori darajadagi mustahkamlik zahirasini joylaydi, va natijada, ko’p miqdorda ortiqcha neyronlar 4 hosil bo’ladi. 1 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 4 2 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 3 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 4 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 Ularning taxminan 70% bolaning tug’ilish davrigacha nobud bo’ladi va bu jarayon tug’ilgandan so’ng ham, umri bo’yi davom etadi. Hujayralarning bunday nobud bo’lishi irsiyat tomonidan oldindan belgilab berilgan bo’ladi. Neyronlar o’ta egiluvchandir. Egiluvchanlikning ma’nosi shundan iboratki, nobud bo’lgan asab hujayralarining vazifalari ularning o’z hayotchanligini saqlab qolgan «hamkasblari» zimmasiga yuklanadi, ularning o’lchamlari kattalashgani hisobiga yo’qotilgan vazifalarning o’rni to’ldiriladi. Ma’lumotlarga ko’ra, bosh miyadagi neyronlarning 90% ga yaqini nobud bo’lmagunicha, kasallik belgilari namoyon bo’lmay, inson sog’lom ko’rinishini saqlab qolar ekan. Ya’ni, bitta tirik asab hujayrasi to’qqizta nobud bo’lgan hujayralarning o’rnini bosishi mumkin ekan. Lekin asab tizimining egiluvchanligi keksalik davrigacha zehnni tiniq holatda saqlab qolishning yagona mexanizmi emas. Tabiatning zahiradagi yana bir yo’li – voyaga yetgan sut emizuvchilarning bosh miyasida yangi asab hujayralarining hosil bo’lishi, yoki neyrogenez hodisasi ham mavjud. Agar asab hujayralari bo’linmaydigan bo’lsa, yangi neyronlar qayerdan paydo bo’ladi? Ular voyaga yetgan organizmning o’zak hujayralaridan hosil bo’ladi. Nerv faoliyatining asosiy mexanizmi bo’lib refleks hisoblanadi. Refleks – organizmning markaziy asab tizimidan beriladigan va u orqali nazorat qilinadigan ta’sirga javob reaksiyasi. «Refleks» atamasi ilk bora 17 asrda fiziologiyaga fransiyalik olim Rene Dekart tomonidan kiritilgan. Ammo bu atama psixik faoliyatni tushuntirib berish uchun 1863 yildagina I.M. Sechenov tomonidan qo’llanilgan edi. I.M. Sechenov ta’limotini rivojlantirgan holda, I.P. Pavlov tajribada refleksning o’z vazifalarini bajarish xususiyatlarini tadqiq etdi. Barcha reflekslar ikki guruhga ajratiladi: shartli va shartsiz. Shartsiz reflekslar – organizmning muhim hayotiy ta’sirlovchi omillar (ozuqa, xavf va shunga o’xshashlar)ga nisbatan tug’ma reaksiyasi. Ularning paydo bo’lishi u yoki bu sharoitlarni talab etmaydi, masalan, ko’zni pirpiratish, ozuqani ko’rganda so’lak ajratish reflekslari va boshqalar. Shartsiz reflekslar organizmning tayyor tabiiy zahiradagi javob reaksiyalaridir. Ular ma’lum hayvon turining evolyusiya davomida rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. Shartsiz reflekslar bir turga mansub bo’lgan organizmlarda bir xilda bo’ladi – bu tabiiy tuyg’ularning fiziologik mexanizmi. Ammo yuqori tuzilgan hayvonlar va insonlarda tug’ma reaksiyalardan tashqari, ushbu organizm shaxsiy hayotiy faoliyatida orttirgan reaksiyalar, ya’ni shartli reflekslar ham o’rin tutadi. Shartli reflekslar – bu organizmning shunday reksiyalaridirki, ular tug’ma bo’lmasdan, hayotiy sharoitlarda orttiriladi. Ular ko’p marotaba takrorlanishlar va u yoki bunga bo’lgan qat’iy odatning shakllanishi sababidan paydo bo’ladi. Psixik jarayonlar va miya faolligini o’zaro munosabatlari . Bosh miya xaritasini tuzib, nervlar vazifalarini aniqlashga ilk marotaba Tomas Uillis (1621- 1675) qo’l urgan edi. Nemis vrachi Frans Gall (1758-1828) miyaning frenologiya xaritasini yaratib, unda «ruh layoqatlari» deb nomlagan psixikaning xossalarini joylashtirdi . Barcha sezgi organlari katta yarim sharlar po’stlog’ida o’zlarining ta’sir doiralariga egadirlar. Masalan, inson miyasining ensa bo’limida ko’rish doirasi, chakka bo’limida – eshitish, hid bilish doirasi esa miyaning bir necha bo’limlari bo’ylab tarqalgan. Miya po’stlog’ida, shuningdek, assosiasiya bilan bog’liq maydonlar ham mavjud, ularda his-tuyg’u organlarining birlamchi maydonlaridan keluvchi axborot analizi va sintezi amalga oshiriladi. Oddiy harakat reaksiyalari orqa miya tomonidan boshqariladi, murakkabroq harakatlar (yurish, yugurish) esa miya va miyacha tomonidan muvofiqlashtiriladi 5 . XIX asrning o’rtalaridayoq fransiyalik olim Pol Broka va nemis psixiatri Karl Vernike inson miyasining chap yarim sharida nutqqa tegishli bo’lgan ikki sohani aniqladilar. Broka doirasining zararlanishida (pastki peshona burmasi orqa tomonining uchdan bir qismida) bemorning nutqi izdan chiqadi (talaffuzi), yesli je zatronuta zona Vernike doirasi zarar ko’rganida esa (tepa chakka burmasi orqa tomonining uchdan bir qismida), bemor gapira oladi, lekin nutqi mazmunsiz, ma’nosiz bo’lib qoladi. Neyropsixologiyaning hozirgi zamon qarashlari (A.R. Luriya)ga binoan inson miyasining tuzilishi uchta asosiy bo’limdan iborat: I – bosh miya po’stlog’i 5 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 yuqori qavatlarining faoliyatini saqlab turuvchi quvvat bo’limi (miyaning yuqori bo’limlarida joylashgan); 2 – axborotni qabul qilish, qayta ishlash va saqlash bo’limi (ikkala yarim sharlarning tepa, ensa va chakka bo’limlarini o’z ichiga oladi); 3 – faoliyatni oldindan belgilash, boshqarish va nazorat qilishni ta’minlovchi bo’lim (po’stloqning peshona bo’limlari). Birinchi bo’lim vazifalarining zararlanishida diqqat barqarorligi yo’qolib, loqaydlik, uyquchilik paydo bo’ladi. Ikkinchi bo’lim faoliyatining buzilishi sezgirlik (teri va proprioseptiv)ning yo’qolishiga sabab bo’ladi, harakatlarning aniqligi buziladi va h.k. Uchinchi bo’limning zararlanishi xulq-atvor nuqsonlariga, harakatlar sohasidagi o’zgarishlarga olib keladi. Bosh miyasining tuzilishiga tegishli ko’plab farazlar, konsepsiyalar va tajriba ma’lumotlari mavjud. Akademik P.K. Anoxinning taxminlariga ko’ra, peshona po’stlog’ining faoliyati miyaning alohida vazifalari – xotira, qabul qilish, motivasiyalar, hissiyotlar bilan bog’liq bo’lmasdan, ularning qo’shilishini amalga oshiradi, xolos. Amerikalik neyropsixolog K. Pribram fikricha, peshona po’stlog’i motivasiyalar (ochlik, tashnalik, jinsiy ehtiyoj) ni tashqi rag’batlar bilan taqqoslaydi, va bu taqqoslash asosida niyatlar yoki istalgan oqibatlarni hisobga olgan holda harakatlar dasturini tuzib chiqadi. Polshalik tadqiqotchi Yu. Konorskiy oldinga qaratilgan po’stloqning turli bo’limlari turlicha vazifalarni, jumladan, fazoviy yoki vaqtincha xotira, tirik mavjudot yoki jonsiz jismning izidan borish kabi vazifalarni bajarishiga amin bo’lgan edi. Hozirda miya termografiyasi bo’yicha o’tkazilgan oxirgi tadqiqotlarga asoslangan holda ishonch bilan peshona po’stlog’ida inson tashqi muhitning taxminiy obrazi bilan real vaziyat bilan taqqoslash sodir bo’ladi, deb tasdiqlash mumkin. Agar miyaning bu bo’limi zarar ko’rgan (o’sma, jarohat, yallig’lanish) bo’lsa, tashqi muhitni real holda qabul qilish va o’zini baholash izdan chiqadi. Ma’lumki, chap yarim sharining vazifasini verbal-belgili axborot bilan ishlash: o’qish, hisoblash tashkil etadi. O’ng yarim sharining vazifasi esa – obrazlar bilan ish ko’rish, fazoda harakatni aniqlash va shu kabilar hisoblanadi. Chap yarim shari «mantiq»ni, o’ngi – «ijodiy jarayon»ni nazorat qiladi; chap yarim shari tananing o’ng tomonini, o’ngi – chap tomonini boshqaradi. Miya yarim sharlarining vazifalarini ko’rgazmali tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin Yemosional markazlar, shuningdek, inson miyasida ham aniqlangan. Miyaning bir xil nuqtalari ta’sirlantirilganda sinaluvchilarda juda yoqimli hislar, boshqalari ta’sirlantirilganda esa cho’chish, xavotir va, hatto, dahshat hislari yuzaga kelgan. Garchi sinaluvchilar bu hissiyotlar tadqiqotchi tomonidan sun’iy ravishda chaqirilganini tushunib yesalar ham, ularga bu hissiyotlar real voqyelik bo’lib tuyuladi. Miya inson organizmi barcha hujayralarining to’rtdan uch qismini tashkil etadi. U organlarga yetkaziluvchi axborotlar o’tadigan neyronlarning to’plamlaridan iborat. Voyaga yetgan odamning miya og’irligi 1100 dan 2000 grammgacha bo’ladi. 20 yoshdan boshlab 60 yoshgacha bo’lgan vaqt orlig’ida har bir individ uchun miya og’irligi va hajmi o’z doimiyligini yo’qotmaydi. Ammo aqliy qobliyat bosh miyaning kattaligi bilan aniqlanmaydi. Miya o’lchamlari va tana umumiy og’irligi o’rtasidagi nisbat muhim ahamiyatga egadir: kashalotning bosh miyasi 9 kg og’irlikka ega, lekin bu tana og’irligining atigi 0,02% ini tashkil etadi; fil miyasi 5 kg og’irlikka ega, lekin bu og’irlik umumiy massasining 0,1% ini tashkil etadi, shuning uchun filda misli ko’rilmagan qobiliyatlar ko’zga tashlanmaydi; inson miyasining og’irligi tanasi umumiy massasining 2% ini tashkil etadi. Miya 15 yoshgacha o’sadi va 15 yoshdan 25 yoshgacha esa jadal faoliyat yuritadi. 45 yoshdan keyin uning ish qobiliyati neyronlarning nobud bo’lishi hisobiga pasayadi. Agar 20 yoshda neyronlarning nobud bo’lish tezligi sutkasiga 10000 hujayrani tashkil esa, 40 yoshda – bu ko’rsatkich 50000 hujayraga, 90 yoshda esa – 100 ming hujayraga yetadi. Shunga ko’ra, qarishda bosh miya og’irligi kamayadi (90 yoshlarda 1,1 kggacha). Bosh miya po’stlog’i hududining yirik bo’linmalari – qadimgi (paleokorteks), eski (arxikorteks), yangi (neokorteks) va oraliq po’stloqdan iborat. Inson miyasidagi yangi po’stloqning yuzasi 95,6% ni, eski – 2,2% ni, qadimgi – 0,6% ni va oraliq – 1,6% ni tashkil etadi. Miya po’stlog’i – davomli evolyusion rivojlanishning mahsuli bo’lib, bu jarayonda baliqlarda hid bilish analizatorining rivojlanishi munosabati bilan birlamchi qadimgi po’stloq yuzaga keladi. Hayvonlarning quruqlikka chiqishi bilan eski va yangi po’stloq qismlari jadal rivojlana boshlaydi. Evolyusiya jarayonida yangi po’stloqning assosiativ doiralari boshqalarga nisbatan ko’proq o’zgarishlarga uchrab, kattalashadi, birlamchi, sensor maydonlar esa nisbiy kattaligi bo’yicha kichrayadi. Berklidagi Kaliforniya universiteti gistologi Merian Daymondning tadqiqotlariga ko’ra, mashhur fizik olim Albert eynshteynning miyasi asab hujayralarining soni va o’lchamlari bo’yicha oddiy odamning miyasidan farq qilmaydi. Lekin ong faoliyatining yuqori shakllarini boshqaruvchi po’stloqning assosiativ sohasida nerv to’qimasining yordamchi elementlari –neyrogliya hujayralarining juda ko’p miqdori aniqlandi. Yangi po’stloqning o’sishi eski va qadimgi qismlarining miyaning pastki va o’rta yuzalariga surilib borishiga sabab bo’ladi. Odam bosh miyasi yarim sharlarining po’stlog’i doiralarga bo’linadi. Hissiy va harakatlantiruvchi doiralar mavjud. Hissiy doira ko’rish, eshitish, ta’m va hid bilish, shuningdek, teri-mushak doiralariga bo’linadi. His-tuyg’u organlari, teri, ichki organlardan chiqqan impulslar hissiy doiralarga o’tkaziladi. Hissiy doiralar neyronlarining ta’sirlanishidan sezgilar paydo bo’ladi. Rochester Universiteti tibbiy maktabining vrachlari bosh miyaning hazil- mutoyiba hissiyotini, bundan tashqari, ijtimoiy va hissiy baholash, rejalashtirish vazifasini boshqaruvchi qismini aniqlashga muvaffaq bo’ldilar. U peshona qismining pastki bo’limlarida joylashgan. Yaqinda amerikalik tadqiqotchilar miyada kechadigan jarayonlarning inson idroki darajasiga ta’sirini ochib berishga erishdilar. Olimlarda oddiy bolalar va IQ darajasi o’rtachadan yuqori bo’lgan bolalarning miya tuzilishidagi tafovut qiziqish uyg’otdi. Miya salomatligi Milliy instituti (Merilend) ilmiy xodimi Filipp Shau va hamkasblari 307 ta bolaning miya rivojlanishini kuzatdilar. Maxsus testlar yordamida ularning idrok koyeffisiyentini aniqladilar va natijalar bo’yicha uch guruhga ajratdilar. Bir necha yillar mobaynida, 6 yoshdan 19 yoshgacha muntazam ravishda bosh miyaning yadroviy-magnit-rezonans tomografiyasini o’tkazib bordilar. YaMR-tomografiyasi – bu ichki organlarni tekshirishning maxsus metodi bo’lib, har xil turdagi hujayra va to’qimalardagi molekulalar magnit xossalari tafovutlarining kompyuter tahliliga asoslangan, buning uchun hujayra va to’qimalar kuchli magnit maydoniga joylashtiriladi. Natijalarni ishlab chiqib, tadqiqotchilar, turli guruhlardagi bolalar miyalarining xususiyatlari bir-biridan farq qilishini aniqladilar. Xotira kabi yuqori darajadagi vazifalarni nazorat qiluvchi miya ustki qavatining qalinligi «aqlli» bolalarda qolganlariga qaraganda ancha kechroq kamaya boshlar ekan. Miya po’stlog’i o’rtacha 9 yoshdan boshlab, idrok darajasi yuqori bo’lgan bolalarda esa 11 yoshda «sayozlasha» boshlaydi. Eng katta tafovut miya po’stlog’ining rejalar tuzish va mulohaza yuritishga mas’ul peshona oldi qismlarida kuzatiladi. Lekin vaqt o’tishi bilan bu tafovut yo’qolib, 19 yoshlarga yetganda barcha odamlarning miya po’stlog’i bir xil qalinlikda bo’ladi. Miya faoliyatini tushunib yetishning mohiyati neyronlar o’rtasidagi ko’p sonli aloqaning mavjudligidir. Miya, yangi sifat – odam psixikasining paydo bo’lishiga xizmat qiluvchi neyronlar o’rtasidagi juda ko’p miqdordagi bir soniyali o’zaro ta’sirlar mavjud bo’lgan tizimdir. Miyaga qon juda ko’p miqdorda yetkazib beriladi. Miyadagi qon aylanishining buzilishi natijasida keksa odamlarda aqliy zaiflik rivojlanib, asab tizimining faoliyati sustlashadi. Psixologik fanlarda o’ziga xoslik va qonuniyatlarni shakllanishi Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik – bu shunday psixik jarayonlar va hodisalar yig’indisiki, unda inson o’z xatti-harakatlariga javob bermaydi, anglamaydi. Bunga tush ko’rish, ba’zi patologik hodisalar, alahlash, gallyusinasiya kabilar kiradi. Onglilikdan farqli o’laroq, ongsizlikda amalga oshirilayotgan harakatlarni maqsadli nazorat qilish, shuningdek, natijalarini baholash imkoniyati mavjud emas. Ongsizlik tushunchasi psixologik va falsafiy fikrlarning turli yo’nalish vakillari tomonidan quyidagi ko’rinishlarda ta’riflanadi: - axborotni qayta ishlashni bu jarayonni subyekt kechinmalari darajasida aks ettirmagan holda amalga oshiruvchi miya faoliyati sifatida; - subyekt tomonidan anglanmagan kechinmalar sifatida. Ongsizlikda subyekt voqyelikni o’zini boshqa odamlar va hodisalar bilan tenglashtirgan holda, obyektlar o’rtasidagi mantiqiy qarama-qarshiliklar va farqlarni u yoki bu muayyan belgilar bo’yicha aniqlash orqali emas, balki, bevosta emosional his etish, identifikasiya, emosional ta’sirlanish, turli hodisalarning aloqadorligi orqali bir qatorga birlashishi kabi o’xshatish shakllari orqali boshidan kechiradi. Ongsizlikda ko’pincha o’tmish, hozirgi va kelajak zamon u yoki bu psixik aktga, masalan, tushda qo’shilgan holda birgalikda mavjud bo’ladi. Ongsizlik sohasiga: biologik ehtiyojlar (jinsiy mayllar, tabiiy ehtiyojlar, ozuqaga bo’lgan ehtiyoj va boshqalar); tilaklarni siqib chiqarish (kimningdir muhabbatini qozonishga behuda urinish, amalga oshmagan orzular, yashirin hafagarchilik); tushda sodir bo’ladigan psixik hodisalar (tush ko’rish); sezilmaydigan, lekin real ta’sir ko’rsatadigan seskantiruvchilarga nisbatan javob reaksiyalari («subsensor» ta’sirlanishlar); avval anglangan, lekin takrorlanishlar tufayli avtomatlashgan va shuning uchun anglanmaydigan bo’lib qolgan hara- katlar; maqsadi anglanmagan faoliyatga nisbatan ayrim mayllar va boshqalar kira- di. Anglanmagan hodisalarga bemor odam psixikasida yuzaga keladigan alahlash, gallyusinasiyalar kabi ayrim patologik hodisalar ham kiradi. Ongsizlik ko’rinishlari to’rt sinfga ajratiladi: - ong usti hodisalari; - shaxsning kelajakdagi tilak mohiyatiga ega bo’lgan faoliyatning anglanmagan qo’zg’atuvchilari (anglanmaydigan motivlar va ma’noli mayllar). Bu sinf hodisalari subyektning gipnotik holatdan chiqqandan so’ng hulq-atvorini tadqiq qilishda aniqlangan edi; - faoliyat kechishining yo’nalishli va barqaror bo’lishini ta’minlaydigan, uning bajarilish usullarining anlanmaydigan boshqaruvchilari (operasional mayllar va avtomatlashtirilgan hulq-atvor stereotiplari). Ular avtomatlashtirilgan va ixtiyorsiz harakatlarning boshqarilishi, masalan, masalalar yechish jarayoni asosida yotadi va anlanmagan tarzda oldindan seziladigan hodisalar va bo’lib o’tgan o’xshash vaziyatlardagi hulq-atvorning o’tmish tajribasiga tayanadigan harakat usullari obrazlariga bog’liq bo’ladi; - quyi sensor idrokning ifodalanishi. Falsafada birinchi bo’lib ongsizlik haqidagi tasavvurlar subyekt ongida mavjud bo’lmagan psixik jarayonlar, usullar va holatlar yig’indisi sifatida 18 asrda G.V. Leybnis tomonidan ifodalangan edi. 19 asrda ongsizlik psixologik tadqiqotlarning predmetiga aylandi (I.F. Gerbert, G.T. Fexner, V. Vundt). Uni o’rganishga XIX asr oxirida psixopatalogiya sohasida bajarilgan Z. Freyd ishlari turtki berdi. Uning fikriga ko’ra ongda mavjud bo’lmagan ongsizlik psixik mazmun sifatida unga katta ta’sir ko’rsatadi. Z. Freyd nazariyasiga binoan inson psixikasida uch soha: ong, ongosti va ongsizlik mavjud. Ong darajasiga u inson tomonidan anglanadigan va nazorat qilinadiganlarning barchasini kiritgan. Ong osti sohasiga Freyd yashirin yoki latent bilimlarni kiritgan edi. Bu insonga tegishli bo’lgan, lekin ayni vaqtda ongda mavjud bo’lmagan bilimlardir. Bilimlar muayyan rag’batning yuzaga kelishida dolzarblashtiriladi, masalan, Yer - sayyora. Shunday qilib, ong – bu muztog’ning ko’zga ko’rinayotgan qismi, uning katta qismi esa inson tomonidan anglangan nazoratdan yashirilgan. Ongsizlik sohasi, Freyd bo’yicha, umuman boshqa xossalarga ega. Ulardan biri bu sohaning mazmuni anglanmasligidan, lekin hulq-atvorimizga katta ta’sir ko’rsatishidan iborat. Ongsizlik sohasi harakatchandir. Boshqa xossasi ongsizlik sohasida joylashgan axborotning ongga qiyinchilik bilan o’tishidan iborat. Bu ikki mexanizm: siqib chiqarish va qarshilik ko’rsatishlarning faoliyati bilan tushuntiriladi. Ongsizlik sohasini Z. Freyd, ong bilan kelishmaydigan motivasion energiya manbai deb hisoblagan edi. Ijtimoiy sohadagi taqiqlar, Freydga ko’ra, ong «nazorat»ini hosil qiladi, nevrotik asabiylashishlarda namoyon bo’ladigan ong osti mayllar energiyasini susaytiradi. Individ nizoli vaziyatlardan xalos bo’lishga intilib, himoya mexanizmlari – siqib chiqarish, sublimasiya (o’rin olish), omilkorlik va regressiyaga murojaat qiladi. Shunday qilib, insonning psixik faoliyati, uning psixikasi bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan uch daraja: ongsizlik, ong osti va onglilikda faoliyat ko’rsatadi. Psixik faoliyatning ongsizlik darajasi tug’ma instinktiv-refleksga asoslangan faoliyat hisoblanadi; ong osti darajasi – ma’lum individ tajribasidagi hulq-atvorining umumlashtirilgan, avtomatlashtirilgan bir qolipdagi nusxalari – malakalari, ko’nikmalari, odatlari, ichki tuyg’ulari. Tush ko’rish, affekt, vahima, gipnoz, ishonch, umid, sevgi, turli ko’rinishdagi parapsixik hodisalar (bashorat qilish, telepatiya, ekstrasensor hodisalar), fobiyalar, qo’rquvlar, asabiy xayollar, o’z-o’zidan paydo bo’ladigan xavotirlanish va oldindan quvonchni sezish – sanab o’tilgan bu hodisalar anglanmaydigan va ong osti hodisalari hisoblanadi. Xarakat inson faoliyatining o’ziga xosligi sifatida Faoliyat – bu subyektning olam bilan o’zaro ta’sirlashuvining rivojlanuvchi tizimi. Bunday o’zaro ta’sir jarayonida psixik tasvirning yuzaga kelishi va uning obyektda ifodalanishi, shuningdek, subyektning voqyelik bilan o’z munosabatlarini ro’yobga chiqarishi sodir bo’ladi. Faoliyatning istalgan oddiy akti subyekt faolligining ifodalanish shakli bo’lib hisoblanadi, bu esa, har bir faoliyatning undovchi sabablarga ega bo’lishi va ma’lum natijalarga erishishga yo’naltirilishini bildiradi. Shunday qilib, faoliyatni odamga xos bo’lgan, ong tomonidan boshqariladigan, ehtiyojlarni qondirishda yuzaga keladigan, tashqi olam va insonni bilish, shuningdek, ularni o’zgartirishga qaratilgan faollik sifatida ta’riflash mumkin. Faoliyat predmetlilik va subyektlilik xususiyatlariga ega. Faoliyat predmeti deb, u bevosita shug’ullanadigan hodisalarga aytiladi. Masalan, bilish faoliyatining predmeti bo’lib, har xil turdagi axborotlar xizmat qiladi, o’quv faoliyatining pred- meti – bilim, malaka va ko’nikmalar, mehnat faoliyatining predmeti – yaratilgan muayyan moddiy mahsulot hisoblanadi. Faoliyat subyekti bo’lib odam, individ hisoblanadi. Faoliyatning predmeti va subyektidan tashqari, ushbu tushuncha bilan faoliyat vositalari va natijalari ham bog’liq. Faoliyatni amalga oshirishda odam uchun mehnat vositalari sifatida u yoki bu harakat va muolajalarni bajarishda foydalanadigan asboblar tushuniladi. Faoliyat natijalari bo’lib, moddiy yoki ma’naviy xususiyatga ega bo’lgan yaratilgan mahsulotlar hisoblanadi. Shunday qilib, faoliyat quyidagi belgilari bilan farqlanadi: - faollikning ichki motivga ega shaklidir; - inson faoliyatining mahsuldorligi. Moddiy yoki har tomonlama yetuk mahsulotning yaratilishi; - insonning xususiy, oliy, ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi; - insonning faoliyati o’zi ishlab chiqargan mahsulotda namoyon bo’ladi, faoliyatning bunday ifodalanishi yoki aks etishi o’zida insoniy bilimlar va malakalarni mujassamlashtiradi. Faoliyat nazariyasi to’laligicha A.N. Leontyevning ilmiy ishlarida, xususan, «Faoliyat. Ong. Shaxs» asarida (M., 1982) bayon etilgan. Faoliyatning tuzilishi haqidagi tasavvurlar faoliyat nazariyasini to’liq tushuntirib bermasada, uning asosini tashkil etadi. Inson faoliyati murakkab tartibli zinapoyali ketmaketlik tuzilishiga ega. U bir necha qatlam yoki darajalardan iborat. Yuqoridan quyiga harakatlanib, ularni nomlab chiqamiz: alohida faoliyatlar darajasi (yoki faoliyatning alohida turlari); harakatlar darajasi; muolajalar darajasi; psixofiziologik vazifalar darajasi. Shunday qilib, faoliyat tuzilishining tarkibiy qismlariga motiv, maqsad, harakat (tashqi, predmetli va ichki, aqliy; interiorizasiya va eksteriorizasiya jarayonlari), muolajalar, psixofiziologik vazifalar kiradi. Motiv – bu faoliyatga undovchi sabab. Maqsad – bu istalgan, ya’ni, faoliyatni bajarish bilan erishiladigan natijaning tasviri. Harakat – bu faoliyat tahlilining asosiy birligi. Ta’rifga ko’ra harakat – bu maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan jarayon. «Harakat» tushunchasiga oid quyidagi xususiyatlarni keltirish mumkin. Birinchi xususiyat: harakat zarur tarkibiy qism sifatida maqsad qo’yish va uni ushlab qolish ko’rinishidagi ong aktini o’z ichiga oladi. Ikkinchi xususiyat: harakat – bu bir vaqtning o’zida hulqatvor akti ham bo’lib hisoblanadi . Shunday qilib, faoliyat nazariyasi avvalgi konsepsiyalardan (bixeviorizm) tafovutlari ko’rsatilgan birlamchi ikki xususiyatlarining ong va hulqatvorning uzluksiz birligini tan olishidan iborat. Uchinchi, juda muhim xususiyat: faoliyat nazariyasi faollik tamoyilini «harakat»tushunchasi orqali ta’sirchanlik tamoyiliga qarama-qarshi qo’ygan holda tasdiqlaydi. Faollik va ta’sirchanlik tamoyillarining alohida har biridan kelib chiqqan holda faoliyat tahlilining boshlang’ich nuqtasi tashqi muhitga yoki subyekt organizmiga joylashtirilishi lozim. To’rtinchi xususiyat: harakat tushunchasi odam faoliyatini ijtimoiy va jismli dunyoga «olib chiqadi». Harakat doimo maqsad bilan bog’liq bo’ladi. Maqsad harakatni belgilaydi, harakat esa maqsadning amalga oshishini ta’minlaydi. Maqsadning xususiyati orqali harakat xususiyatini aniqlash mumkin. Inson maqsadlarini tahlil qilib, nimalarni aytish mumkin? Avvalambor, ularning juda xilma-xilligini, muhimi esa keng hajmliligini keltirish mumkin. Yirik maqsadlar maydaroq, xususiy maqsadlarga bo’linadi, ular ham o’z o’rnida bulardan ham xususiyroq maqsadlarga bo’linishi mumkin va h.k. Shunga mos ravishda har bir yetarli darajadagi yirik harakat quyi tartibli ketma-ketlikning harakatlar tizimida turli darajalarga o’tib turishidan iborat. Masalan, boshqa shahar bilan telefon orqali bog’lanmoqchisiz. Bu harakatni amalga oshirish uchun (I tartib) siz bir qator xususiy harakatlarni bajarishingiz kerak (II tartib): shaharlararo so’zlashuv telefon tarmog’iga borib, zarur avtomatni topib, navbatga turishingiz lozim va h.k. Kabinaga kirgandan so’ng, abonent bilan bog’lanishingiz kerak. Lekin buning uchun qator mayda ishlarni bajarishingizga to’g’ri keladi (III tartib): tanga tashlab, tugmachani bosib turib, ma’lum sonlarni terish kerak bo’ladi va h.k. Muolaja – bu faoliyat bajarilishining navbatdagi quyiroq darajasi. Muolaja deb, harakat bajarilishining usuliga aytiladi. Masalan, ikkita ikki xonali sonlarni ko’paytirish amalini xotirada va misolni ustuncha shaklida yozgan holda yechish mumkin. Bu bir xildagi matematik misolning ikki turlicha usuli yoki ikki xil amal bo’ladi. Qo’llaniladigan muolajalarning xususiyati nimaga bog’liq bo’ladi? Avvalambor, ular harakat amalga oshiriladigan sharoitlarga bog’liq. Agar harakat maqsadning o’ziga javob bersa, muolaja maqsad qo’yilgan sharoitlarga javob beradi. Bunday sharoitlarga tashqi vaziyatlardan tashqari, shuningdek, faoliyat ko’rsatayotgan subyektning imkoniyatlari yoki ichki vositalari ham kiradi. Faoliyat nazariyasida ma’lum sharoitlardan ko’zlangan maqsad masala deb ataladi. Masala yechish jarayonini tasvirlashda ularni amalga oshiruvchi harakatlarni ham, muolajalarni ham ko’rsatish lozim. Muolajalarning asosiy xossasi ularning kamroq anglanganligi yoki umuman anglanmaganligidan iborat. Bu xossalari bilan muolajalar ongli maqsadni ham, harakatning bajarilishini nazorat qilishni ham belgilab beradigan harakatlardan tamomila farq qiladi. Muolajalar ikki turga bo’linadi: ba’zilari adaptasiya, moslashish, bevosita taqlid qilish yordamida yuzaga keladi; boshqalari harakatlarni avtomatlashtirish vositasida paydo bo’ladi. Birinchi turdagi muolajalar anglanmaydi, ularni ongimizda, hatto, maxsus vositalar yordamida ham hosil qilish mumkin emas. Ikkinchi tur muolajalar ong chegarasida joylashadi. Ular osongina dolzarb anglanuvchilarga aylanishi mumkin. Har bir murakkab harakat harakatlar ketma-ketligi va «to’shaluvchi» muolajalar qatlamidan iborat. Har bir murakkab harakatda dolzarb bo’lgan ongli va anglanmagan faoliyatlar o’rtasidagi chegaraning belgilanmaganligi harakatlar ketma-ketligini muolajalar ketma-ketligidan ajratib turuvchi chegaraning harakatchanligini bildiradi. Bu chegaraning yuqoriga yo’nalgan harakati muolajadagi ba’zi harakatlarning (asosan, eng soddalarining) o’zgarishini anglata- di. Chegaralarning pastga harakatlanishi esa, aksincha, muolajalarning harakatga aylanishini, ya’ni, faoliyatning maydaroq birliklarga bo’linishini bildiradi. Quyida shunga mos misol keltiramiz. Munozara vaqtida sizda yangi g’oya tug’ildi, va siz ifodalanish usulini hisobga olmagan holda, asosan, mazmunidan kelib chiqib, uni bayon qildingiz, deb tasavvur qilamiz. Siz ko’plab, ya’ni, aqliy, nutqli va h.k. muolajalar bilan ta’minlangan harakatni amalga oshirgan bo’lasiz. Ularning barchasi birgalikda g’oyani bayon qilish faoliyatini amalga oshirgan bo’ladilar. Faoliyat tuzilishidagi eng quyi daraja – psixofiziologik vazifalarni ko’rib chiqamiz. Faoliyat nazariyasida bu vazifalarga psixik jarayonlarning fiziologik ta’minoti kiradi. Ularga odam organizmiga xos bo’lgan his etish, o’tmish taassurotlarining qoldiqlarini hosil qilish va qayd etish layoqatlari, motor layoqati va boshqalar kiradi. Mos ravishda sensor, mnemik, motor vazifalar haqida so’z yuritish mumkin. Bu darajaga shuningdek, asab tizimi morfologiyasida mustahkam o’rin tutgan tug’ma va hayotning birinchi oylarida yuzaga keladigan mexanizlar kiradi. Barcha layoqat va mexanizmlar insonga tug’ilishi bilanoq beriladi, ya’ni ular irsiyat tomonidan belgilangan bo’ladi. Psixofiziologik vazifalar psixik vazifalarni amalga oshirish uchun faoliyat vositalarini zarur dastlabki shart-sharoitlar bilan ta’minlaydi. Masalan, biror ma’lumotni xotiramizda saqlab qolish uchun tez va sifatli yodda saqlab qolishning maxsus usullaridan foydalanamiz. Lekin agarda biz yodda saqlab qolish layoqatidan iborat mnemik vazifalarga ega bo’lmaganimizda, bu faoliyatni amalga oshira olmagan bo’lardik. Mnemik vazifalar tug’ma bo’ladi. Bola tug’ilishi bilanoq katta miqdordagi ma’lumotni yodida saqlay boshlaydi. Dastlab, bu oddiy axborot bo’lib, keyinchalik rivojlanish jarayonida xotirada saqlanishi zarur bo’lgan axborot hajmidan tashqari, yodda saqlashning sifat ko’rsatkichlari ham o’zgaradi. «Korsakov sindromi» deb ataladigan (uni ilk marotaba o’rgangan mashhur rossiyalik psixiatr S.S. Korsakov nomi bilan) xotira kasalligi mavjud. Bunda aynan mnemik vazifa oqsaydi. Bu kasallikda voqyealar, hatto, bir necha daqiqa avval sodir bo’lganlari ham umuman yodda saqlanib qolmaydi. Bunday bemorlar, masalan, shifokor bilan kuniga bir necha marta salomlashib, bugun ovqatlanganmi yoki yo’qmi, eslamasligi ham mumkin. Bir bemor onasiga kitobiy asarning o’ziga yoqib qolgan parchasini hozirgina o’qib berganini yodidan chiqarib yuborib, beto’xtov o’qib berardi va, shu asnoda bir necha o’n martalab takrorlardi. Agar bunday bemor biror matnni yod olishga urinib ko’rsa, u shu zahotiyoq matn bilan birga yod olishningrni o’zini ham yodidan chiqarib yuborishi mumkin. Shunday qilib, psixofiziologik vazifalar faoliyat jarayonlarining organik ustqurmasini tashkil etadi, deb xulosa yasash mumkin. Ularga tayanmay turib, harakatlar va muolajalarning bajarilishidan tashqari vazifalar belgilanishining ham imkoniyati mavjud emas. Istalgan faoliyat tuzilishida ichki va tashqi tarkibiy qismlarni ajratish mum- kin. Ichki tarkibiy qismlarga markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladigan faoliyatlarda ishtirok etadigan anatomik va fiziologik tuzilmalar hamda jarayonlar, shuningdek, faoliyatni boshqarishga taalluqli psixologik jarayonlar va holatlar kiradi. Tashqi tarkibiy qismlarga esa faoliyatni amaliyotda bajarish bilan bog’liq turli harakatlarni kiritish mumkin (N.A. Bernshteyn). Faoliyatning taraqqiy etib va o’zgarib borishi bilan tashqi tarkibiy qismlarning ichkilariga tizimli o’tishi amalga oshiriladi. Bunda interiorizasiya, avtomatizasiya va eksteriorizasiya ham kuzatiladi. Shunday qilib, tashqi faoliyatdan tashqari ichki, aqliy faoliyatni ham ajratish mumkin. Bunday faoliyatning vazifalari nimalardan iborat? Avvalambor, bu vazifalar ichki harakatlarning tashqi harakatlarni tayyorlashidan iborat. Ular zarur harakatni tezda tanlab olishga imkon yaratib, inson kuchini tejashga, shuningdek, qo’pol xatoliklarga yo’l qo’ymaslikka yordam beradilar. Masalan, odam kitob javonlarini devorga qoqib qo’yish uchun joyni mo’ljallaydi. Bir yo’lni tanlab olib, baholaydi, so’ngra undan voz kechib, ikkinchisiga, uchinchisiga o’tadi, nihoyat, o’ziga mos va qulay holatda to’xtaladi. Garchi bu vaqt ichida bir marta ham «barmog’ini qimirlatib» qo’ymaydi, ya’ni, biror bir amaliy harakatni amalga oshirmaydi. Harakatlarni miyada «aylantirib chiqish» ularni oldindan o’ylab olishga kira- di. Qanday harakat qilishni o’ylayotgan inson qanday yo’l tutadi? Qandaydir harakatning ro’yobga chiqqanligini tasavvur qilib, uning oqibatlarini ko’rib chiqadi. Ularga qarab, o’zining holatiga mos keladigan harakatni tanlaydi. Yoki boshqa misol, ko’p hollarda inson qandaydir quvonchli hodisani kutganida, vaqtdan o’zib, o’sha hodisani bo’lib o’tganday tasavvur qiladi. Natijada o’zini yuzida baxtli tabassum bilan o’tirganini ko’radi. Bu misollar insonning ichki faoliyatiga misol bo’la oladi. U o’zining ikki asosiy xususiyati bilan farqlanadi. Birinchidan, ichki faoliyat tashqi faoliyat kabi tuzilishga ega, ular bir-biridan faqat codir bo’lish shakli bilan tafovutlanadi. Bu ikki faoliyat motivlar yordamida uyg’otilishini, hissiy kechinmalar bilan birga kuzatilishini, o’zining muolajaviy texnik tarkibi mavjudligini bildiradi. Ichki faoliyatning tashqi faoliyatdan farqi harakatlar real jismlar bilan emas, ularning xayoliy tasviri bilan amalga oshirilishidan, real mahsulot o’rniga g’oyaviy natija hosil bo’lishidan iborat. Ikkinchidan, ichki faoliyat tashqi faoliyatdan mos harakatlarning ichki holatga o’tkazilish yo’li bilan paydo bo’lgan. Biror-bir harakatni samarali ravishda fikran amalga oshirish uchun uni avvalo amaliyotda o’zlashtirib olib, real natija olish lozim. Masalan, shaxmat o’yinida donalarning yurishi o’zlashtirilib, ularning oqibatlari idrok etilgandan keyingina shaxmat yurishini o’ylab olish imkoniyati tug’iladi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, faoliyat nazariyasining mualliflari ichki faoliyat tushunchasi orqali ong va psixik jarayonlar tahlili muammosi bilan to’qnashdilar. Faoliyat nazariyasi mualliflarining fikriga ko’ra, psixik jarayonlar faoliyat nuqtai nazaridan tahlil qilinishi mumkin, chunki istalgan psixik jarayon o’z vazifalari va muolajaviy-texnik tuzilishiga ega bo’lib, ma’lum maqsadda amalga oshiriladi. Masalan, ta’mni idrok qilish ta’m sifatlarining o’zaro farqlari va mos kelish darajalarini aniqlash bilan bog’liq perseptiv maqsad va vazifalariga ega. Perseptiv vazifaga yana bir misol sifatida aniqlash jarayonini keltirish mumkin. Bunday vazifalarni kundalik hayotimizda muntazam holatda ko’z bilan chamalash masalalarini hal etishda, chehralarni, ovozlarni tanib olishda va h.k.da bajarishga to’g’ri keladi. Barcha vazifalarni hal etish uchun har biriga mos ravishda farqlash, aniqlash, o’lchash, tanish va boshqa harakatlar ko’rinishidagi perseptiv harakatlar amalga oshiriladi. Psixik jarayonlar (idrok, diqqat, xotira, tafakkur va h.k.)ni faoliyat nazariyasi nuqtai nazaridan faoliyatning alohida shakli sifatida o’rganib, ma’lum axborotlar – faoliyatning umumiy tuzilishi, darajalari, kechish shakllari va h.k.ni qo’llash mumkin va zarurdir. Faoliyatning muolajaviy-texnik aspektlarini ko’rib chiqish jarayonida, u yoki bu harakat nima uchun bajariladi, maqsadning o’zi qanday paydo bo’ladi kabi savollar paydo bo’lishi mumkin. Bunday savollarga javob topish uchun ehtiyojlar va motivlar kabi tushunchalarga murojaat qilishimiz zarur. Xatti harakatni qurilish darajalari Yehtiyoj – bu tirik organizmlar faolligining boshlang’ich shakli. Tirik organizmda davriy ravishda zo’riqishning ma’lum holatlari yuzaga keladi; ular organizmning ma’lum hayotiy faoliyatini davom ettirishi uchun zarur bo’lgan moddalarning obyektiv yetishmovchiligi bilan bog’liq. Organizmda normal faoliyat ko’rsatishi uchun zarur sharoitlarni tashkil etuvchi biror narsaning obyektiv yetishmovchiligi holatlari ehtiyojlar deb ataladi. Bunday ehtiyojlar sirasiga ozuqaga, suvga, kislorodga bo’lgan ehtiyojlar va boshqalar kiradi. Insondagi, shuningdek, yuqori tuzilgan hayvonlarda tug’ma bo’lgan ehtiyojlar haqida so’z yuritilganida, sodda biologik ehtiyojlarga yana ikkitasini qo’shib qo’yish lozim. Bu, birinchidan, o’zi kabilar bilan, va birinchi navbatda, yoshi katta individlar bilan aloqaga bo’lgan ehtiyojdir. Bolalarda bu juda erta namoyon bo’ladi. Onaning tovushi, yuzi, qo’l harakatlari – bolada paydo bo’ladigan ijobiy reaksiyani keltirib chiqaruvchi birlamchi seskantiruvchilar. Bu 1,5-2 oylik bolada kuzatiladigan «jonlantirish majmuasi»dir. Insondagi ijtimoiy aloqalar yoki muloqotga bo’lgan ehtiyoj yetakchi ehtiyojlardan biri bo’lib hisoblanadi. Faqat inson hayoti davomida u o’zining shakllarini o’zgartiradi. Bola hayotining dastlabki oylari va yillarida unga mehribonlik qiluvchi onaga va yaqinlarga bo’lgan ehtiyoj. Vaqt o’tishi bilan bu manzara o’zgara boshlaydi, chunki avvalgi ehtiyoj tengdoshlar jamoasida hurmatga sazovor bo’lishga intilish bilan almashinadi. Do’stga, maslakdosh insonga, ruhlantiruvchi ustozga ehtiyoj ortadi. Keyinchalik esa hayotda o’z o’rnini topish, ta’lim olish, jamiyat e’tirofini qozonishga va boshqalarga intilish paydo bo’ladi. Insonda tug’ma xususiyatga ega bo’lib, organik ehtiyojlarga taalluqli bo’lmagan ikkinchi ehtiyoj - bu tashqi taassurotlarga ehtiyoj, yoki keng ma’noda bilishga ehtiyoj hisoblanadi. O’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra, yangi tug’ilgan chaqaloqlar hayotining birinchi soatlaridan boshlab ko’rish, eshitish, tovush seskantiruvchilariga javoban ta’sir ko’rsatibgina qolmasdan, ularni o’rganadilar ham. Xususan, yangi seskantiruvchilarga nisbatan ularda jonliroq javob reaksiyalari paydo bo’ladi. Ikki-uch oylik chaqaloqlarda bilishga ehtiyoj mavjudligini tasdiqlovchi tajribalar o’tkazildi. Bolaga so’rg’ich berib, uni rezinali nay orqali televizorga ulab qo’ydilar. Bunda so’rg’ich pnevmatik o’tkazgich vazifasini bajaradi. Qurilmaning ishlash mexanizmi quyidagicha edi: agar bola so’rg’ichni so’rsa, televizor ekrani yorishib, tasvir – yoki harakasiz rasm, yoki so’zlayotgan ayol paydo bo’lardi. Agar bola so’rishdan to’xtagudek bo’lsa, ekran asta-sekin o’chib qolardi. Bolaning qorni to’q bo’lishi kerak (bu tajribaning zarur sharti), lekin bunday holatda bola so’rg’ichni istar-is-tamas so’radi. Shunday qilib, tajriba davomida bir muncha vaqt o’tib, bola so’rish harakatlarining ekrandagi tasvir bilan aloqasini payqab qolardi, shunda quyidagi voqyea sodir bo’lardi: u jadallik bilan, harakatlarini bir soniyaga ham to’xtatmay, so’rg’ichni so’ra boshlardi! Bu natija ishonarli tarzda ikki oylik bolaning faollik bilan tashqi olamdan axborot o’zlashtirishga qodirligidan dalolat beradi. Bunday faollik bilish ehtiyoji ifodasining o’zidir. Ko’rib o’tilgan bu ikki ehtiyojga nisbatan ikki muhim holatni qayd etib o’tish mumkin. Birinchidan, munosabatlarga va bilishga bo’lgan ehtiyoj dastlabki vaqtlarda bir-biri bilan uzviy tutashib ketgan bo’ladi. Bolaga yaqin bo’lgan inson uning faqat munosabatlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirmasdan, bolada hosil bo’ladigan turli taassurotlarning eng birinchi va asosiy manbaidir. Ota-onaning faol harakatlari, gap-so’zlari, bolani boshqarishi, o’yinlar uning bilish ehtiyojini «oziqlantiruvchi» taassurotlarning bosh manbai bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, ehtiyojlar haqidagi umumiy qarashlar: ta’riflari, organik ehtiyojlar bilan birgalikda inson uchun juda muhim bo’lgan ikki: ijtimoiy va bilish ehtiyojlarining mavjudligi ko’rib chiqildi. Endi ehtiyojlarning faoliyat bilan bo’ladigan aloqalariga murojaat qilamiz. Bunda har bir ehtiyoj hayotidagi ikki bosqichni ajratish lozim. Birinchi bosqich – ehtiyojni qondiruvchi jismni uchratishgacha bo’lgan davr; ikkinchi bosqich – bu uchrashuvdan keyingi davr. Birinchi bosqichda ehtiyoj subyektga taqdim etilmagan bo’ladi. U qandaydir zo’riqish, qoniqmaslik holatini boshidan kechirishi, lekin bu holatning asl sababini bilmasligi mumkin. Hulq-atvor tomonidan esa bunday holat notinchlikda, turli jismlarni izlash, tanlashda ifodalanadi. Masalan, mashhur bolalar shifokori B. Spok farzandlari ortiqcha vazndan aziyat chekayotgan ota-onalarni ortiqcha ishtahalarining asl sababi haqida chuqur fikr yuritishga chaqiradi. Uning fikricha, ota-onalarning e’tibori va mehribonligi yetishmaganida bolalar o’zlarini shunday tutadilar. Bunday bolalar qoniqmaslik holatini boshidan kechirib, uni aniqlashtira olmaydilar va ovqatga ruju qo’yadilar! Izlash faoliyati davomida, odatda, ehtiyojning jism bilan uchrashuvi sodir bo’ladi va shu bilan ehtiyoj «hayotidagi» birinchi bosqich o’z nihoyasiga yetadi. Yehtiyoj tomonidan o’z jismini «bilib olish» jarayoni ehtiyojning jismga ega bo’lishi nomini olgan. O’zining sodda shakllarida u «imprinting mexanizmi», ya’ni, yodda qolish sifatida ma’lum. Imprintingga misol – yangi tuxumdan chiqqan g’ozda yonidan o’tib ketayotgan jismning iziga tushish reaksiyasining uyg’onishi: u har bir harakatlanayotgan jismning, u jonsiz bo’lsa ham, ortidan keta boshlaydi. Xuddi onasi ortidan yurganday (K. Lorens tajribalari). Jismga ega bo’lish jarayonida ehtiyojning ikki asosiy xususiyati namoyon bo’ladi. Birinchisi, ushbu ehtiyojni qondira olish xususiyatiga ega bo’lgan jismlarning dastlabki juda keng tarkibiy qismidan, ikkinchisi – ehtiyojni birinchi bo’lib qondirgan jismda tezda qayd etishdan iborat. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, ehtiyojlarni qayd etish fakti bolalarni tarbiyalash amaliyotida yaxshi tanish. Masalan, bola hayoti birinchi yilining oxirida ozuqasiga turli qo’shimchalar kiritish tavsiya etiladi. Aks holda bola bo’tqa va sutga o’rganib qolib, keyinchalik go’sht, tuxum va shunga o’xshash mahsulotlarni og’ziga olishdan bosh tortishi mumkin. Ko’pincha o’g’il bolaning ota-onasi haqli ravishda uning yonidagi o’rtoqlaridan, qiz bolaning ota-onasi esa uning didiga mos keladigan yigitdan xavotir oladilar. Ular ichki tuyg’ulari orqali o’z farzandlarining tanloviga keyinchalik ta’sir ko’rsata olmasliklarini anglaydilar, bu aynan ehtiyojlarning tezda qayd etilishi sababli sodir bo’ladi. Shunday qilib, ehtiyojning jism bilan uchrashuvi vaqtida uning jismga ega bo’lishi sodir bo’ladi. Bunday holat bu aktda ehtiyoj jismi sifatida ta’riflanuvchi motiv paydo bo’lganligi uchun juda muhim bo’lib hisoblanadi. Yehtiyojning jismga ega bo’lishidan va motivning yuzaga kelishidan so’ng hulq-atvor turi keskin o’zgaradi. Agar shu vaqtgacha hulq-atvor yo’naltirilmagan, izlanuvchi xususiyatga ega bo’lgan bo’lsa, endi u «vektor» yoki yo’nalish oladi. U jism tomon yo’nalgan bo’ladi, agar motiv salbiy valentlikka ega bo’lsa, jismdan tashqariga yo’naladi. Bir yosh bolaning keskin yo’nalgan hulq-atvorini misol qilib keltirish mumkin. Bir yoshli bolada tuzga berilish aniqlandi. «Tuz» uning birinchi bo’lib tushungan va talaffuz qilishni o’rgangan so’zi bo’ldi. Bola uyda tuzning saqlanish joyini bilar, doimiy ravishda uni so’rab, qo’llari bilan unga intilib, agar bermasalar, yig’i ko’tarardi. Nihoyat, unga erishgandan so’ng qoshiqlab iste’mol qilardi. Bola bir yarim yoshga yetganida uni kasalxonaga tekshiruvga yotqizdilar. U yerda normal oziqlanish tartibi belgilandi, ya’ni, bola talab etayotgan tuzni bermay qo’ydilar, va u tez orada nobud bo’ldi. Tanasining ichki tekshiruvidan uning buyrak usti po’stlog’ida o’sma borligi, natijada organizmdan tuz yuvilib chiqib ketishi ma’lum bo’ldi. Shunday qilib, o’tkir organik ehtiyoj o’zining jismi – tuzni topgan. Tuzga intilish bolani turli harakatlarga undardi: u tuzni o’zi olishga intilar, uni so’rab yig’lar, uni katta miqdorda iste’mol qilardi va h.k. Yuqorida keltirilgan ushbu ta’rifdan kelib chiqqan holda, tuz bola faoliyatida motiv, shu bilan birga yetakchi motiv bo’lganini aytish mumkin. Yana bir ta’rifga asosan motiv – bu harakatning nima sababdan amalga oshirilishi. «Biror bir sababdan» odam ko’plab turli xarakatlarni amalga oshiradi. Mana shu bir motiv tomonidan chaqiriladigan harakatlar yig’indisi faoliyat, aniqroq aytiladigan bo’lsa, alohida faoliyat yoki faoliyatning alohida turi deb ataladi. Bunday faoliyat turlari sifatida o’yin, o’quv, mehnat faoliyatlarini keltirish mumkin. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, bir motivning o’zi turli harakatlar to’plami bilan qondirilishi mumkin, va aksincha, bir harakatning o’zi turli motivlar tomonidan uyg’otilishi mumkin. Agar bir odam misolida ko’rib chiqadigan bo’lsak, odatda, uning amalga oshiradigan harakatlariga birdaniga bir necha motiv sabab bo’ladi. Inson harakatlarining ko’pchilik motivlar tomonidan uyg’otilishi – odatiy hodisa. Masalan, odam natijaning yuqori sifati uchun mehnat qilish bilan birga, yo’l- yo’lakay o’zining boshqa motivlari – jamiyat e’tirofi, moddiy rag’bat kabilarni ham qondirishi mumkin. Tutgan o’rni yoki bajaradigan vazifasiga ko’ra barcha motivlar ham bir day ahamiyat kasb etmasligi mumkin. Ulardan biri asosiy, qolganlari – ikkinchi darajali bo’lishi mumkin. Bosh motiv yetakchi motiv, ikkinchi darajalilari – rag’batlantiruvchilar deb ataladi. Endi motivlar nisbati va ong muammosini ko’rib chiqamiz. Yuqorida bildirilgan fikrlarga ko’ra, motivlar harakatlarni yuzaga keltiradi, ya’ni maqsadlarning hosil bo’lishiga olib keladi, maqsadlar esa doim anglangan holatda bo’ladi. Motivlarning o’zi esa anglanadigan va anglanmaydigan turlarga bo’linadi. Maqsad motivi birinchi turdagi motivlarga misol bo’la oladi. Agar motivlar anglanmaydigan bo’lsa, ularni ongda umuman ifodalanmaydi, deb hisoblash mumkinmi? Yo’q, bunday hisoblanmaydi. Ular ongda alohida ikki shakl: hissiyotlar va shaxsiy mohiyatlarda ifodalanadi. Hissiyotlar motivlar bilan bog’liq bo’lgan hodisalar yoki harakatlar natijalari bahonasida paydo bo’ladi. Agar odam biror narsadan xavotirlanayotgan bo’lsa, demak, «o’sha narsa» uning motivlariga dahldordir. Faoliyat nazariyasida hissiyotlar faoliyat natijasining uning motiviga nisbatan munosabatining aks ta’siri sifatida ta’riflanadi. Agar motiv nuqtai nazaridan faoliyat samarali amalga oshirilsa, ijobiy hissiyotlar, agar samara bermasa, salbiy hissiyotlar yuzaga keladi. Masalan, qaysi holatlarda odamda g’azab hissi paydo bo’ladi: qachonki, maqsadga erishishimiz yo’lida to’sqinliklarga duch kelsak. Qo’rquv hissichi? O’zini muhofazalash motivi tahdid ostida qolgan holatda. Shodlikchi? Aksincha, motiv o’zidan qoniqish hissiga ega bo’lgan holatda. Bundan shunday xulosa kelib chiqadi: hissiyotlar – juda muhim ko’rsatkich bo’lib, ularning yordamida inson motivlarini aniqlash mumkin. Endi shaxsiy mohiyat haqida so’z yuritamiz. Yetakchi motiv faoliyat maydoniga tushib qolgan yuqori subyektiv ahamiyatga ega bo’lgan jism, harakat yoki hodisa kechinmasidir. Shuni ta’kidlash muhimki, bunda faqat yetakchi motiv mohiyat hosil qiluvchi vazifasini bajaradi. Shaxsiy mohiyat bilan bog’liq noyob hodisani bungacha betaraf bo’lgan obyekt kutilmaganda subyektiv muhim bo’lgan kechinma sifatida ko’riladigan «o’tish jarayonlarida» oson aniqlash mumkin. Masalan, agar o’zingiz sayohat rejalashtirib, uning yo’nalishini tanlaydigan bo’lsangiz, zerikarli geografik ma’lumotlar ham muhim va ahamiyatli bo’lib qoladi. Qisqacha, motivlar va shaxs aloqasi muammosida to’xtalamiz. Inson motivlari sohasi tomonidan shaxs ko’lami va uning fe’l-atvori aniqlanadi. Odatda, motivlarning zinapoyali munosabatlari to’laqonli anglanmaydi. Ular motivlar kelishmovchiligi yuzaga keladigan vaziyatlarda oydinlashadi. Juda ko’p holatlarda hayot turli motivlarni to’qnashtirib, insondan ularning birini: moddiy manfaatdorlik yoki ishga bo’lgan qiziqish, shaxsiy muhofaza yoki g’urur va h.k.larni tanlashga majbur qiladi. ndi motivlar rivoji kabi muhim masalani ko’rib chiqamiz. Bu masala, avvalo, shaxs tarbiyasi va o’zini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Faoliyat tahlilida harakatning tabiiy yo’nalishi quyidagicha bo’ladi: ehtiyojdan motivga, so’ngra maqsad va harakat tomon (Ye M M H). Voqyeiy faoliyatda esa muntazam ravishda teskari jarayon ro’y beradi: faoliyat davomida yangi motivlar va ehtiyojlar shakllanib boradi (F M e). Faoliyat nazariyasida motivning maqsad tomon harakat mexanizmi yoki maqsadning motivga aylanish mexanizmi mavjud. Ushbu mexanizmning mohiyati shundan iboratki, qandaydir motiv tomonidan erishishga harakat qilinadigan maqsad vaqt o’tishi bilan o’zi mustaqil holatda undovchi kuchga ega bo’ladi, ya’ni, maqsadning o’zi motivga aylanadi. Maktab hayotidan bir misol keltiramiz. O’quvchi ma’lum fan bilan unga o’zining sevimli ustozi bilan muloqotda bo’lish zavqli bo’lgani uchun shug’ullanadi. Lekin asta-sekin ushbu fanga qiziqish chuqurlashib boradi, va o’quvchi uni bo’lajak mutaxassislik sifatida ham tanlashi mumkin. Shunday qilib, motiv maqsadga aylandi. Shuni ta’kidlash lozimki, maqsadning motivga aylanishi ijobiy hissiyotlar to’planganidagina yuz berishi mumkin, masalan, hammaga ma’lumki, faqat jazo berish va majburiy ravishda ishga nisbatan qiziqish yoki muhabbat uyg’otish mumkin emas. Maqsadga qaratilgan harakatlar. Inson hulq-atvorida funksional jihatdan bog’liq bo’lgan qo’zg’atuvchi va boshqaruvchi tomonlar mavjud. Psixologiyada inson hulq-atvoridagi qo’zg’atuvchi holatlarni tasvirlash va tushuntirish uchun qo’llaniladigan tushunchalar orasida motivasiya va motiv tushunchalari eng umumiy va asosiy bo’lib hisoblanadi. «Motivasiya» atamasi «motiv» atamasiga qaraganda kengroq tushunchaga ega. «Motivasiya» so’zi hozirgi zamon psixologiyasida hulq-atvorni determinasiyalovchi omillardir. Bunga, xususan, ehtiyojlar, motivlar, maqsadlar, intilishlar va boshqa ko’pchilik) tizimini belgilovchi va hulq-atvor faolligini ma’lum darajada tutib turuvchi, rag’batlantiruvchi jarayon xususiyati sifatida ikkilangan ma’noda qo’llaniladi. Biz motivasiya tushunchasini birinchi ma’noda qo’llaymiz. Shunday qilib, motivasiyani inson hulq-atvori, uning kelib chiqishi, yo’nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik xususiyatga ega bo’lgan sabablar yig’indisi sifatida belgilash mumkin. Hulq-atvorning paydo bo’lishi, davomiyligi va barqarorligi, yo’nalganlik va ko’zlangan maqsadga erishilgandan so’ng yakunlanishi, kelajakdagi voqyealarga moyillik, alohida olingan hulq-atvor aktining mutanosibligi va mazmun jihatidan yaxlitligi, samaradorligini oshirish kabi tomonlari motivasion jihatdan tushuntirishni talab etadi. «Nimaga?», «nima uchun?», «nima maqsadda?», «nima evaziga?», «qanday mohiyatga ega?» va boshqa shu turdagi savollarga javob izlash motivasiyaga muvofiq amalga oshiriladi. Hulq-atvornining istalgan shakli ichki va tashqi sabablar bilan tushuntirilishi mumkin. Birinchi vaziyatda tushuntirishning boshlang’ich va yakuniy holatlari sifatida subyekt hulq-atvorining psixologik xossalari, ikkinchisida – tashqi va faoliyat sharoitlari namoyon bo’ladi. Birinchi vaziyatda motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, tilaklar, qiziqishlar va h.k.lar, ikkinchisida esa – yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqqan rag’batlar haqida so’z yuritiladi. Ba’zan inson hulq- atvorini ichdan belgilab beradigan barcha omillar shaxs dispozisiyalari deb ataladi. U holda muvofiq ravishda dispozision va vaziyatli motivasiyalar haqida hulq- atvorni determinasiyalashning ichki va tashqi analoglari sifatida so’z yuritiladi. Shuning uchun insonning istalgan harakati ikki tomonlama: dispozision va vaziyatli determinasiya sifatida ko’rib o’tiladi. Dispozisiyalar o’z mohiyatiga ko’ra motivlardir. Motiv motivasiyadan farqli o’laroq, – bu hulq-atvor subyektining o’ziga tegishli bo’lgan, uning ma’lum harakatlari amalga oshirishga ichkaridan undovchi barqaror shaxsiy xossasi. Motivni, shuningdek, umumlashtirilgan ko’rinishda ko’pchilik dispozisiyalarni ifodalaydigan tushuncha sifatida belgilash mumkin. Mavjud bo’lgan dispozisiyalardan eng muhimi ehtiyojlar tushunchasi hisoblanadi. Ehtiyoj deb, inson yoki hayvonning ma’lum sharoitlarda ularga normal yashash va rivojlanishi uchun yetishmovchilik holatiga aytiladi. Ehtiyoj shaxs holati sifatida muntazam ravishda insondagi organizm (shaxs) uchun yetishmovchilik bilan bog’liq bo’lgan qoniqmaslik hissi bilan bog’liq Inson ehtiyojlarining asosiy xususiyatlariga qondirish kuchi, paydo bo’lishining davriyligi va usuli kiradi. Shaxsning ahamiyatli ehtiyoji, uning jisga bog’liq mazmuni, ya’ni, ushbu ehtiyojni qondira oladigan moddiy va ma’naviy madaniyat obyektlarining yig’indisidir. Yehtiyojdan keyingi motivasion ahamiyatga ega bo’lgan tushuncha – bu maqsad. Maqsad deb, faoliyat bilan bog’liq bo’lgan, dolzarb ehtiyoji qondiruvchi bevosita anglanuvchi natijaga aytiladi. Psixologik jihatdan maqsad ongning motivasiyali qo’zg’atuvchi mazmuni, u inson tomonidan faoliyatining bevosita va yaqin kutilayotgan natijasi sifatida idrok qilinadi. Ko’rib chiqilgan motivasiyali hosilalardan dispozisiyalar (motivlar), ehtiyojlar va maqsadlar inson motivasion sohasining asosiy tashkil etuvchilari bo’lib hisoblanadi. Shaxsning motivasion sohasini rivojlanganlik nuqtai nazaridan kenglik, egiluvchanlik va iyerarxiyalashtirish ko’rsatkichlari bo’yicha baholash mumkin. Motivasion sohaning kengligi deyilganda, darajalarning har birida keltirilgan dispozisiyalar, ehtiyoj va maqsadlar kabi motivasion omillarning sifat jihatidan turli-tumanligi tushuniladi. Odamda turli xil motivlar, ehtiyoj va maqsadlar qanchalik ko’p bo’lsa, uning motivasion sohasi ham shunchalik rivojlangan hisoblanadi. Motivasion sohaning egiluvchanligi motivasiya jarayonini quyidagicha xarakterlaydi: yuqori darajadagi motivasion maylning qondirilishi uchun quyi darajadagi turli xil motivasion mayllar qanchalik ko’proq qo’llanilgan holatda motivasion soha ham shunchalik darajada egiluvchan bo’ladi. Masalan, bir individ uchun bilim olishga bo’lgan ehtiyoj faqat televideniye, radio va kino hisobiga qondirilsa, boshqasi uchun xuddi shunday ehtiyojni qondirish vositasi turli kitoblar, davriy matbuot, odamlar bilan muloqot hisoblanadi. Keyingi holatda motivasion soha egiluvchanroq bo’lib sanaladi. Iyerarxiyalashtirilganlik – bu alohida olingan motivasion sohasidagi har bir tuzilish darajasining xususiyati. Bir xil dispozisiyalar (motivlar, maqsadlar) boshqalaridan kuchliroq bo’lib tez-tez hosil bo’lib turadi; boshqalari kuchsizroq bo’ladi, va kamroq dolzarblashtiriladi. Ma’lum darajadagi motivasion hosilalarningdolzarblashtirish kuchi va chastotasidagi farqlar qanchalik ko’p bo’lsa, motivasion sohaning iyerarxiyalanganligi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Motivlar, ehtiyojlar va maqsadlardan tashqari, inson hulq-atvori qo’zg’atuvchilari sifatida, shuningdek, qiziqishlar, muammolar, tilak va maqsadlar ham ko’rib chiqiladi. Qiziqish deb, bilish xususiyatiga ega bo’lgan, to’g’ridan- to’g’ri bir xil, ayni damda dolzarb bo’lgan ehtiyoj bilan bog’lanmagan, alohida motivasion holatga aytiladi. Muammo ma’lum maqsadga erishishga yo’naltirilgan harakatni bajarishda organizm yengib o’tishi zarur bo’lgan to’siqlarga duch kelganida paydo bo’ladi. Tilaklar va maqsadlar – bu darhol yuz beradigan va ko’pincha bir-birini almashtirib turadigan, harakat bajarish sharoitlarining o’zgarishlariga javob beradigan motivasion subyektiv holat. Inson hulq-atvori motivasiyasi ongli va ongsiz bo’lishi mumkin. Bu inson hulq-atvorini boshqaruvchi ba’zi ehtiyoj va maqsadlar inson tomonidan anglanishini, boshqalarining esa anglanmasligini bildiradi. Shunday qilib, motivlar anglangan yoki anglanmagan bo’lishi mumkin. Shaxs yo’nalganligi shakllanishidagi asosiy o’rinni anglangan motivlar egallaydi. Harakatda motor, sensor va markaziy tarkibiy qismlarni ajratish mumkin. Ular mos holatda bajarish, nazorat yoki boshqarish vazifalarini bajaradilar. Faoliyat davomida inson tomonidan qo’llaniladigan harakatni bajarish, nazorat va boshqarish uslublari ushbu faoliyatning usullari deb ataladi. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Ona yurtimizbaxtuiqbolivabuyukkelajagiyo’lidaxizmatqilish – engoliysaodatdir”. – Toshkent, “O’zbekiston”, 2015. 2. KarimovI.A. “Yagonamsanmuqaddassan, Vatanim, sevgivasadoqatimsengabaxshida, go’zalO’zbekistonim” Mustaqillikning 23 yilligigabag’ishlanganma’ruza. Xalqso’zi, 2014 yil 1 sentyabr. 3. Karimov I.A. Asarlarto’plami. 1-21 jildlar. – Toshkent, “O’zbekiston”, 1996- 2013. 4. KarimovI.A. Yuksakma’naviyat – yengilmaskuch. – Toshkent, “Ma’naviyat”, 2008. 5. Evolutionary Psychology David M. Buss, third edition , The University of Texas at Austin, 2008. 6. Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 7. V ы gotskiy L. S. Sobr. soch. v 6 t. M., 1982-1984. 8. Galperin P. Ya. Vvedeniye v psixologiyu. M., 1976. Galperin P. Ya. K ucheniyu ob interiorizasii // Vopr. psixologii. 1966. № 6.

Psixik jarayonlar va miyaning o’zaro aloqadorligi. Harakat inson faoliyatning birligi sifatida. Xatti-harakat qurilmalar Reja: 1. Insonda miya va psixik jarayonlarni shakllanishi 2. Psixik jarayonlar va miya faolligini o’zaro munosabatlari 3. Psixologik fanlarda o’ziga xoslik va qonuniyatlarni shakllanishi 4. Xarakat inson faoliyatining o’ziga xosligi sifatida 5. Xatti harakatni qurilish darajalari 6. Maqsadga qaratilgan harakatlar

Insonda miya va psixik jarayonlarni shakllanishi. Asab tizimi markaziy, periferik va vegetativ bo’limlardan iborat. Markaziy asab tizimi (MAT) bosh va orqa miyani o’z ichiga oladi. Miya organizmda boshqaruvchi vazifasini o’taydi va psixomotor faoliyatni ta’minlab beradi. Bundan tashqari, miya fikrlarimizni mahorat bilan boshqarib, inson organizmining beshta asosiy tuyg’ulari – ko’rish, eshitish, ta’m bilish, hid bilish va sezishni nazorat qiladi. Periferik asab tizimi – nervlar va nerv tugunlaridan iborat. Periferik nervlar majmuasi yurak, o’pka, ovqat hazm qilish tizimi va boshqa ichki organlar, tomirlar va to’qimalarni ta’minlaydi, bularning barchasi vegetativ asab tizimini tashkil etadi. Uning faoliyati inson iroda kuchiga bog’liq bo’lmaydi. Asab tizimi organizmning ixtiyoriy va ixtiyorsiz bajariladigan vazifalarini boshqaradi. Ixtiyorsiz bajariladigan vazifalarga misol qilib ovqat hazm qilish vazifasini keltirishimiz mumkin. Asab tizimini tashkil etuvchi milliardlab asab hujayralari organizmning o’zidan, shuningdek, tashqi muhitdan axborot qabul qiladilar. Bosh va orqa miya – ikki hayotiy muhim organlar – miya qutisi va umurtqa pog’onasi suyaklari bilan o’ralgan va himoya qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy qismlari bo’lib katta miya (ikki yarim sharlar), miyacha, orqa miya hisoblanadi. Miya yarim sharlari – bu organning axborotni qabul qilib, tananing boshqa qismlariga o’tkazuvchi asosiy qismidir. Yarim sharlar nutq, tafakkur va xotiraga ma’suldirlar. Miyacha asosan tana harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam be- radi. Orqa miya yurak faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalarni boshqaradi. Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha organlarining faoliyatini boshqaradi. Inson fikrlari, xotiralari, hissiyotlari yoki sezgilari, shuningdek, uning har bir anglangan harakati amalga oshirgan faoliyatining aksi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab tizimi, ichki, vegetativ, anglamaydigan vazifalar: tana harorati, yurak urishi va boshqa gomeostaz (muvozanat, doimiylik)ni tashkil etuvchilarni boshqaradi.

Asab tizimi somatik va vegetativ bo’limlarga ajratiladi. Birinchisi, skelet mushaklari qisqarishi yordamida sezuvchanlik va harakat bilan ta’minlagan holda organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi aloqani amalga oshiradi. Ikkinchisi, moddalar almashinuvi, nafas olish, ajratishga o’z ta’sirini o’tkazadi. Miya oq va kul rang moddadan iborat. Kul rang modda asab hujayralarining to’plamlaridan hosil bo’ladi, oq moddani esa asab tolalari tashkil etadi. Yaqin vaqtgacha kul rang modda asosan yurish va yugurishga bo’lgan ko’nikma hosil qilish bilan bog’lanar edi. Hozirgi kunlarda olimlar yana bir qonuniyatni aniqladilar – yangi raqs harakatlarini o’rganib, ijro etishga layoqatli insonlarning miyasi faolroq bo’lar ekan. Amerikalik olimlar (R. Xayer va boshqalar) erkaklar va ayollar turlicha fikr yuritishlarini aniqladilar. Miya anatomiyasini tadqiq etish orqali erkaklar ko’proq kul rang moddani, ayollar esa oq moddani faollashtirishlari ma’lum bo’ldi. Boshqacha aytganda, tafakkur jarayonida kuchli jins ayollarga nisbatan kul rang moddadan 6,5 marta ko’proq, go’zal jins vakillari esa oq moddadan 10 marta ko’proq foydalanar ekan. Asab tizimining strukturaviy birligi neyrondir. Asab tizimi neyronlar yig’indisidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birilari bilan maxsus tuzilmalar – sinapslar 1 orqali aloqada bo’ladilar. Har bir neyronda muntazam ravishda almashinuv jarayonlari ro’y berib, oqsillar sintezlanadi, asab impulslari to’plangan holda o’tkazilib turiladi. Neyron – o’ziga xos hujayra bo’lib, o’simtalari bo’ladi: uzun o’simtalari aksonlar 2 , kalta sertarmoq o’simtalar – dendritlar 3 deb ataladi. Neyron tanasining o’rtacha diametri 0,01 mmni, bosh miyadagi neyronlarning umumiy soni esa 100 mlrd.ni tashkil etadi Rivojlanib kelayotgan miyaga tabiat yuqori darajadagi mustahkamlik zahirasini joylaydi, va natijada, ko’p miqdorda ortiqcha neyronlar 4 hosil bo’ladi. 1 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 4 2 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 3 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3 4 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3

Ularning taxminan 70% bolaning tug’ilish davrigacha nobud bo’ladi va bu jarayon tug’ilgandan so’ng ham, umri bo’yi davom etadi. Hujayralarning bunday nobud bo’lishi irsiyat tomonidan oldindan belgilab berilgan bo’ladi. Neyronlar o’ta egiluvchandir. Egiluvchanlikning ma’nosi shundan iboratki, nobud bo’lgan asab hujayralarining vazifalari ularning o’z hayotchanligini saqlab qolgan «hamkasblari» zimmasiga yuklanadi, ularning o’lchamlari kattalashgani hisobiga yo’qotilgan vazifalarning o’rni to’ldiriladi. Ma’lumotlarga ko’ra, bosh miyadagi neyronlarning 90% ga yaqini nobud bo’lmagunicha, kasallik belgilari namoyon bo’lmay, inson sog’lom ko’rinishini saqlab qolar ekan. Ya’ni, bitta tirik asab hujayrasi to’qqizta nobud bo’lgan hujayralarning o’rnini bosishi mumkin ekan. Lekin asab tizimining egiluvchanligi keksalik davrigacha zehnni tiniq holatda saqlab qolishning yagona mexanizmi emas. Tabiatning zahiradagi yana bir yo’li – voyaga yetgan sut emizuvchilarning bosh miyasida yangi asab hujayralarining hosil bo’lishi, yoki neyrogenez hodisasi ham mavjud. Agar asab hujayralari bo’linmaydigan bo’lsa, yangi neyronlar qayerdan paydo bo’ladi? Ular voyaga yetgan organizmning o’zak hujayralaridan hosil bo’ladi. Nerv faoliyatining asosiy mexanizmi bo’lib refleks hisoblanadi. Refleks – organizmning markaziy asab tizimidan beriladigan va u orqali nazorat qilinadigan ta’sirga javob reaksiyasi. «Refleks» atamasi ilk bora 17 asrda fiziologiyaga fransiyalik olim Rene Dekart tomonidan kiritilgan. Ammo bu atama psixik faoliyatni tushuntirib berish uchun 1863 yildagina I.M. Sechenov tomonidan qo’llanilgan edi. I.M. Sechenov ta’limotini rivojlantirgan holda, I.P. Pavlov tajribada refleksning o’z vazifalarini bajarish xususiyatlarini tadqiq etdi. Barcha reflekslar ikki guruhga ajratiladi: shartli va shartsiz. Shartsiz reflekslar – organizmning muhim hayotiy ta’sirlovchi omillar (ozuqa, xavf va shunga o’xshashlar)ga nisbatan tug’ma reaksiyasi. Ularning paydo bo’lishi u yoki bu sharoitlarni talab etmaydi, masalan, ko’zni pirpiratish, ozuqani ko’rganda so’lak ajratish reflekslari va boshqalar. Shartsiz reflekslar organizmning tayyor tabiiy zahiradagi javob reaksiyalaridir. Ular ma’lum hayvon turining evolyusiya davomida rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan. Shartsiz reflekslar bir turga

mansub bo’lgan organizmlarda bir xilda bo’ladi – bu tabiiy tuyg’ularning fiziologik mexanizmi. Ammo yuqori tuzilgan hayvonlar va insonlarda tug’ma reaksiyalardan tashqari, ushbu organizm shaxsiy hayotiy faoliyatida orttirgan reaksiyalar, ya’ni shartli reflekslar ham o’rin tutadi. Shartli reflekslar – bu organizmning shunday reksiyalaridirki, ular tug’ma bo’lmasdan, hayotiy sharoitlarda orttiriladi. Ular ko’p marotaba takrorlanishlar va u yoki bunga bo’lgan qat’iy odatning shakllanishi sababidan paydo bo’ladi. Psixik jarayonlar va miya faolligini o’zaro munosabatlari . Bosh miya xaritasini tuzib, nervlar vazifalarini aniqlashga ilk marotaba Tomas Uillis (1621- 1675) qo’l urgan edi. Nemis vrachi Frans Gall (1758-1828) miyaning frenologiya xaritasini yaratib, unda «ruh layoqatlari» deb nomlagan psixikaning xossalarini joylashtirdi . Barcha sezgi organlari katta yarim sharlar po’stlog’ida o’zlarining ta’sir doiralariga egadirlar. Masalan, inson miyasining ensa bo’limida ko’rish doirasi, chakka bo’limida – eshitish, hid bilish doirasi esa miyaning bir necha bo’limlari bo’ylab tarqalgan. Miya po’stlog’ida, shuningdek, assosiasiya bilan bog’liq maydonlar ham mavjud, ularda his-tuyg’u organlarining birlamchi maydonlaridan keluvchi axborot analizi va sintezi amalga oshiriladi. Oddiy harakat reaksiyalari orqa miya tomonidan boshqariladi, murakkabroq harakatlar (yurish, yugurish) esa miya va miyacha tomonidan muvofiqlashtiriladi 5 . XIX asrning o’rtalaridayoq fransiyalik olim Pol Broka va nemis psixiatri Karl Vernike inson miyasining chap yarim sharida nutqqa tegishli bo’lgan ikki sohani aniqladilar. Broka doirasining zararlanishida (pastki peshona burmasi orqa tomonining uchdan bir qismida) bemorning nutqi izdan chiqadi (talaffuzi), yesli je zatronuta zona Vernike doirasi zarar ko’rganida esa (tepa chakka burmasi orqa tomonining uchdan bir qismida), bemor gapira oladi, lekin nutqi mazmunsiz, ma’nosiz bo’lib qoladi. Neyropsixologiyaning hozirgi zamon qarashlari (A.R. Luriya)ga binoan inson miyasining tuzilishi uchta asosiy bo’limdan iborat: I – bosh miya po’stlog’i 5 Myers D.G. Psychology.Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 3

O'xshashlar

HARAKAT APPARATINING UMUMIY TA’RIFI
HARAKAT SIFATLAR RIVOJLANISHI TAMOYILLARI
Harakat tushunchasining falsafiy talqini
Psixofiziologiya predmeti va vazifalari.
Psixofiziologiya predmeti va vazifalari