logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. HARAKAT APPARATINING UMUMIY TA’RIFI

HARAKAT APPARATINING UMUMIY TA’RIFI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

566.212890625 KB
Ko'chirib olish
HARAKAT APPARATINING UMUMIY TA’RIFI Reja: 1. Harakat birligi haqida tushuncha. Harakat birliging turlari; 2. Mushak qisqarishining mexanizm iva energiya bilan ta’minlanishi; 3. Mushak qisqarishining shakli va tiplari; 4. Mushak kuchi va unga ta’sir etadigan omillar. Silliq mushaklarning xususiyatlari. 1. Harakat birligi haqida tushuncha va uning turlari Organizmning tabiiy faoliyat sharoitida tetanik qisqarishga asos bo’ladigan hodisalarning umumiy tasviri bilan mukammalroq tanishmoq uchun skelet mushaklarining harakat asabi bilan innervasiyalanishidagi ba’zi xususiyatlarga to’xtab o’taylik. Orqa miyaning oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi hujayra o’sig’i bo’lmish har bir motor asab tolasi mushakning bir tolasi emas, balki mushak tolalarining bir guruhi innervasiya qiladi. Bu guruh harakat birlik deb ataladi (11.1.1-rasm). Odamning turli mushaklarida harakat birlik tarkibiga kiruvchi mushak tolalarining soni 10 dan 3000 gacha boradi. Aniqroq harakatlarni bajaruvchi ildam mushaklarning harakat birliklarida tolalar hammadan kam. Masalan, ko’z mushaklarida va qo’l barmoqlarining mushaklarida motor birliklar tarkibidagi mushak tolalari 10-25 ta, ulardan har biri bir necha asab tolasidan innervasiya oladi. Bunga qarama-qarshi o’laroq, gavda holatini to’g’rilashda qatnashadigan va aniq nazoratga ehtiyoj sezmaydigan sust mushaklarning harakat birligida 2000 dan 3000 gacha tola bor. Boldir mushaklarning harakat birliklarida 1500 ga yaqin tola bor. Mushaklar odam organizmida asosiy ish bajaruvchi (ishchi) a’zolar- effektorlar hisoblanadi. Odamda ikki tip mushaklar: ko’ndalang targ’il va silliq mushaklarning bo’lishi e’tirof etiladi. Ko’ndalang-targ’il mushaklar skeletning harakatlanishini, ko’zni harakatga keltirishini va boshqa muhim harakatlarni amalga oshirishni ta’minlovchi funksional tizimlarni shakllantiradi. Ko’ndalang-targ’il mushaklar jumlasiga yurak mushaklari ham kiradi. 11.1.1 - rasm. Harakat birligining tuzilishi. 1-orqa miya, 2-mushak tolalari, 3-harakat birligi, 4-motoneyron. Odam va umurtqali hayvonlarning ko’ndalang-targ’il mushaklari markaziy asab tizimi tomonidan nazorat qilinadi. Ular avtomatiyadan marhumdirlar, ya’ni markaziy asab tizimi buyrug’iga qarab ishlash qobiliyatiga ega emas. Ular odamning o’z xoxishi irodasiga bo’ysunganligi tufayli ixtiyoriy mushaklar deyiladi. Odamning silliq mushaklari ichki a’zolarga xizmat qiladi. Ular markaziy asab tizimi tomonidan kuchsiz nazorat qiladi, hamda ularga avtomatizm va xususiy intramural yoki metasimpatik asab turlanishi xos, bu narsa ularni ko’p jihatdan o’z- o’zini boshqarishlarini ta’minlaydi. Silliq mushaklarni (shuningdek, yurak mushaklarini ham) ba’zan noixtiyoriy mushaklar deb yuritiladi, bunda uning inson xoxishi-irodasi bo’yicha nazorat qilinmaganligi e’tiborga olinadi. Odamda ham ko’ndalang-targ’il va ham silliq mushaklar mavjud, lekin ularning xossalari va markaziy asab tizimiga munosabati biroz boshqacha. Odam skeletmmg ko’ndalang-targ’il mushaklari juda ko’p miqdordagi alohida olingan mushak tolalaridan - miofibrillalardan tashkil topgan ular umumiy biktiruvchi – to‘qimali qinda joylashgan va skelet bilan birikkan paylarga mahkamlangan. Ba’zi mushaklarda mushak tolasini hammasi mushak o’qi uzunligi bo’ylab parallel-tolasimon tipli tarzda joylashgan bo’ladi. Boshqa xillarda tolalar bir omondan markaziy pay tuguniga, boshqa tomondan esa tashqi pay qiniga birikadi mahkamlanadi. Ko’ndalang kesimda bunday tuzilish qush patini esiatadi patsimon tip (11.1.1-rasm) . Skelet mushakining har bir tolasi bu ingichka (diametri 10 dan 100 mkm gacha) ancha uzun (2-3 sm gacha), ko‘p yadroli yig‘ilma – simplast hujayralarning birikishidan hosil bo‘ladi. Bir qancha kimyoviy o’zgarishlar mushaklarning ishlashiga asos bo’ladi (103- rasm). Shu reaksiyalarda bo’shab chiqadigan energiyadan mushak qisqarish uchun foydalanadi. Binobarin, mushak energiyasining manbai kimyoviy o’zgarishlardir. Bu kimyoviy o’zgarishlarning xususiyati shuki, murakkab moddaning oddiyroq, tarkibiy qismga bo’linish jarayonni parchalangan moddaning tiklanishiga chambarchas ulanib ketadi. Navbatdagi har bir reaksiya shuning uchun zarur energiyani beradi (11.1.2-rasm). 11.1.2- rasm . Miozinning qisqarish tasviri . Mushakda ro ’ y beradigan kimyoviy reaksiyalar ikki fazaga bo ’ linadi : kislorod kerak bo ’ lmaydigan birinchi faza , ya ’ ni kislorodsiz faza va ikkinchi faza , ya ’ ni kislorodli faza . Kislorodsiz ( anaerob ) faza . Mushakning qisqarishi uchun zarur energiya anaerob fazada bo ’ shab chiqadi . Bu fazada mushakdagi fosforli birikmalar parchalanadi. Bunday birikmalarga adenozintrifosfat kislota (ATF) kiradi. Reaksiyalar ATFning adenil va fosfat kislotalarga parchalanishidan boshlanadi. Bu reaksiyada ancha energiya ajralib chiqadi, mushaklar ish bajarish uchun ana shu energiyadan foydalanadi. ATF parchalangandan keyin kreatin-fosfat kislota kreatin bilan fosfat kislotaga parchalanadi. Kreatinfosfat kislota parchalanganda bo’shab chiqadigan energiya adenil va fosfat kislotalardan yana ATF sintez qilinishiga sarf bo’ladi. Kreatinfosfat kislota parchalangandan keyin glikogen bilan fosfat kislota birikmasi-geksofosfat parchalanib, sut kislotasi bilan fosfat kislota hosil bo’ladi. Bunda ajralib chiquvchi energiya kreatinfosfat kislotaning qaytarilishiga sarf bo’ladi. Shunday qilib, ketma-ket keluvchi shu reaksiyalar natijasida ATF va kreatinfosfat kislota qaytariladi, faqat glyukozaning o’zi sut kislotasigacha parchalanadi. Shu kimyoviy o’zgarishlar zanjiri aniqlanib, asosiy energiya mambalari - ATF va kreatinfosfat kislota tamomila qaytarilishi ma’lum bo’lgandan keyingina kislorodsiz muhitda baqa mushakning 1500 marta qisqara olish sababi ochib berildi. Anaerob sharoitda baqa mushakining bunday ko’p qisqarish sababi shuki, adenozintrifosfat va kreatinfosfat kislotalar qaytarilishi uchun kislorod bo’lishi shart emas. Ammo keyinchalik mushakning ish qobiliyati baribir kamayadi, provardida mushak ishlamay qoladi. Keyingi reaksiyalar uchun kislorod zarurligi, navbatdagi reaksiyalar esa kislorodli (yoki aerob) fazada- kislorod ishtirokidagina yuzaga chiqishi ma’lum bo’ldi. B) Kislorodli (aerob) faza . Kislorod ishtirokida sut kislotasi parchalanib, suv va karbonat angidrid hosil bo’ladi. Ammo sut kislotasining hammasi ham suv bilan karbonat angidriga parchalanmay, faqat 1/3 qismi parchalanadi. Bu reaksiyada ham energiya ajralib chiqadi. 11.1.3-rasm. Mushak qisqarishida energiyaning hosil bo’lish jarayoni . Sut kislotasining 1/3 qismi oksidlanganda bo’shab chiqadigan energiyadan foydalanib, qolgan 2/3 qismi yana glikogenga aylanadi. Shunday qilib, bir qancha juda murakkab kimyoviy o’zgarishlar ro’y berishiga qaramay. mushaklarning qisqarishiga organizmning qiladigan sarfi faqat bir qism glikogenni yo’qotishidan iborat bo’ladi. Odam va hayvonlarning mushaklari qisqarish va ish bajarish uchun zarur energiyani kimyoviy reaksiyalar natijasida oladi va bu energiyani mexanik energiya bilan issiqlik energiyasiga aylantiradi. Kimyoviy reaksiyalar natijasida bo’shab chiqadigan energiyaning ko’p deganda 30 % ini mushaklar ishlata oladi. Shunday qilib, mushak qisqarishidagi asosiy hodisa mushak tolasining qisqarishidan iborat. Ayni vaqtda tolaning tabiiy uzunligi kamayib, mushak mexanik ish bajaradi. Yuqorida aytganimizdek, mushak qisqarish uchun ATFning parchalanishidan energiya oladi. Mushakning qisqarishi esa mushak oqsili-miozin molekulasining qisqarishi hisobiga ro’y beradi. Mushakka kelgan qo’zg’olish to’lqini mushak tolalarida fizikaviy va kimyoviy o’zgarishlarni vujudga keltiradi, jumladan tola ichidagi kaliy ionlari miqdori kamayadi, kalsiy ionlari miqdori esa oshadi. Bu o’zgarishlarning sababi miozin molekulasining qisqarishidadir. Miozinning yana bir xossasi bor: 4 adenozintrifosfat kislotaning hosil bo’lishiga imkon beradi. Mushak tolasining asosiy xususiyati – uning protoplazmasida (sarkoplazmasida) ko’p miqdordagi ingichka (diametri 1 mkm) iplar- miofibrillalarning bo’lishi, ular tolaning uzun o’qi bo’ylab joylashgan bo’ladi (11.1.3.- rasm). Miofibrillalar navbatma-navbat keladigan yaltiroq va to’k qismlardan tashkil topadi. Bu narsa mushak tolasiga doimiy ravishda ko’zga tashlanadigan ko’ndalang tasvirlilik (ko’ndalang-targ’illik) ni ifodalaydi. Bita to’k va unga kelib qo’shiladigan Z chiziqlari bilan ajralib turadigan ikkita yaltiroq kompleksini sarkomer deyiladi. 11.1.4-rasm. Parallel-tolasimon (A) va patsimon (B) mushaklarning sitoarxitektonikasi. A- tola tuguni yo’nalishi mushakning uzun o’qiga mos keladi: B-tolalar uzun mushakga o’tkir burchak bilan yo’nalgan. Miofibrillar aniqrog’i ularning sarkomerlari bu qisqartiruvchi apparat bo’lib, mushak tolasining motoridir (11.1.4-rasm). Ko’ndalang targ’il mushak tolalarining miofibrillalari uzunasiga to’g’ri navbatlanuvchi qism (disk)larga bo’lingan, bular optik xossalari bilan farq qiladi. Bu disklardan ba’zilari nurni ikki marta sindiradi, ya’ni anizotrop bo’ladi, ular oddiy yorug’likda qaramtir ko’rinadi. Diskning boshqa bo’laklari odatdagi yorug’da och ko’rinadi, ya’ni nurni ikki marta sindirmaydi, izotrop bo’ladi. Ko’ndalang-targ’il mushaklarini innervasiyasi orqa miya yoki miya ustuni motoneyronlari evaziga yuz beradi. Bitta neyron o’z aksonining tarmoqlari orqali bir necha mushak tolalarini innervasiyalaydi. Bir motoneyron va u innervasiyalaydigan mushak tolalari kompleksini harakat yoki motoneyron birligi deyiladi. Mushaklarda innervasiya jarayoni “nozik” harakatlar uchun moslashgan, harakatlarni amalga oshiruvchi mushaklar (barmoq, til, ko’zning tashqi mushaklari) asab tolalaridan muntazam ravishda axborot olib turadi. Mushak tolalarining yakka va ko’p sonli innervasiya tiplari farqalanadi. Ko’pincha uncha-muncha yakka tarzdagi innervasiyalanish tipi uchraydi. Odatda ular yirik metoneyronlarning aksoni orqali shakllanadi. Motor innervasiyali mushak tolalari asab impulslariga javoban tola bo’ylab tarqaluvchi ta’sir potensialini yuzaga keltiradi. Ularni ko’pincha tez ta’sirli tolalar deb yuritiladi, chunki ular qisqarishni tez keltirib chiqaradi. Mushak tolalarining ko‘p sonli innervatsiya tipii odamning skelet mushaklarida hamda ko‘zlarni tashqi mushaklarida uchraydi, bu mushaklarda yakka tartibda. Ko‘p sonli innervatsiyada har bir mushak tolasida bir yoki necha motoneyronlardan chiqqan ko‘pdan-ko‘p harakat sinapslar joylashadi. Qisqarish jarayoni bu yerda yakka innervasiyalangan tolalardagiga nisbatan ancha sekin amalga oshadi, shuning uchun bu tolalarni sekin ta’sirli tolalar deyiladi. 11.1.5-rasm. Mushak tolasi (I) va miofibrillaning (II) tuzilishi. A-anizotrop disklar, I-izotrop disklar, H va Z- plastinkalar. Mushak qisqarishi paytida aktin va miozin iplarning siljish tasviri: I va II-mushak bo’shaganda, III-mushak qisqarganda (Dj.Bendollu, 1970 bo’yicha) Shunday qilib, mushaklarning asosiy fiziologik xossalari-ularning qo’zg’aluvchanligi, o’tkazuvchanligi va qisqaruvchanligidir. Bu xossalar mushaklarning kaltalanishida, yoki taranglanishida namoyon bo’ladi. 2. Miografiya Mushak qisqarishini qayd qilish uchun miografiya , ya’ni mushakning bir uchiga birlashtirilgan richag yordamida yozib olish usuli qo’llaniladi. Richagning bo’sh turgan uchi kimograf lentasida qisqarish egri chizig’ini - miogrammani chizib turadi. Mushak qisqarishini bu usulida qayd qilish murakkab asbob-uskuna talab qilmaydi, ammo kamchiligi ham bor, u ham bo’lsa shuki, richag inersiyali bo’lgani uchun kimograf lentasiga ishqalanganda yozuvni bir muncha buzib qo’yadi. Bu kamchilikning oldini olish uchun hozirgi vaqtda mexanik o’zgarishlarni elektr tokning kuch tebranishlariga aylantiruvchi maxsus datchik qo’llanilmoqda. Elektr tokini kuch tebranishlari shleyf yoki katod ossillografi yordamida qayd qilinadi. 3. Mushak qisqarishining shakli va tiplari Asab-mushak preparatining asabiga bir marta qisqa vaqt ta’sir etilsa, mushak yakka qisqaradi. Mushak asabdan bir impuls olib, unga bir marta javob beradi. Yakka qisqarish uch fazaga bo’linadi: qisqarishning latent (yashirin) davri, qisqarish fazasi, bo’shashish fazasi. Yaxlit bir butun organizmda normal sharoitda mushaklar yakka qisqarmaydi, chunki mushaklarga markaziy asab tizimidan hamisha bir talay impulslar kelib turadi. Mushakga ko’pincha ketma-ket keluvchi bir qancha impulslar kirganda mushak bunga javoban uzoq qisqaradi. Impulslarning tez-tez kelib turishi tufayli mushakning shu tariqa uzoq qsiqarishi tetanik yoki tetanus deb ataladi. Tetanik qisqarishni yuzaga chiqarmoq uchun impulslar o’rtasidagi interval yakka qisqarish davriga qaraganda kaltaroq bo’lishi kerak, aks holda mushak ketma-ket yakka qisqaradi. Binobarin, tetanus kelib chiqishi uchun zarur shart shundan iboratki, avvalgi ta’sirot tufayli paydo bo’lgan qisqarish hali tamom bo’lmasdan turib, navbatdagi ta’sirotni berish kerak. Shu shartga rioya qilganda ham ikki xil tetanik qisqarish ro’y beradi: tishli tetanus va silliq tetanus. Tetanik qisqarish balandligi (amplitudasi) yakka qisqarishning balandligidan ancha yuqori bo’ladi, chunki ritmik ta’sirotda qo’zg’alishning har bir yangi to’lqini mushaklarning qo’shimcha qisqarishini paydo qiladi. Bu qisqarish avvalgi qisqarishga qo’shilib ketadi ( summasiya hodisasi ). G.Gelmgols (1847) navbatdagi har bir impulsda mushak shu payt bo’shashib turganday kaltanaveradi deb farz qilib, bu jarayonga superpozisiya , ya’ni qisqarishlarning taxlanishi deb nom berdi. Mushak qisqarishining ikki turi: izotonik va izometrik qisqarish tafovut qilinadi. Izotonik qisqarish mushakning shunday qisqarishiki, unda tolalari kalta tortadi-yu, tarangligi doimiy bo’lib qolaveradi. Mushakning bemalol yuk ko’tarishi izotonik qisqarishga misol bo’ladi, yuk bunda mushakning doimiy tarangligiga sabab bo’ladi. Izometrik qisqarishda mushak kaltalana olmaydi masalan, mushakning ikki uchi qimirlamay yopishib turganda shunday bo’ladi. Bu holda mushak tolalarining uzunligi o’zgarmaydi-yu, tarangligi oshadi. Izometrik qisqarishni qayd qilish uchun mushakga deyarli kalatalanish imkonini bermaydigan qattiq prujina biriktirilib, mushakni ishlashga majbur etiladi. Bu holda har xil kuchaytirgichlardan foydalanib, mushakning juda oz (bir necha mikron chamasi) kaltalanishni yozib oladi. Bu kaltalanish aslida mushakning taranglashini aks ettiradi. Odam statikani saqlab zo’r berganda mushaklari shu xilda faoliyat ko’rsatadi. Qo’zg’alishni vujudga keltirish uchun, binobarin, mushakni qisqartirish uchun asabni ta’sirlash vositali ta’sirlash deb, to’g’ridan-to’g’ri mushakni ta’sirlash esa bevosita ta’sirlash deb ataladi (11.3.1-rasm). Mushak faoliyatining izometrik sharoitlari deganda, mushak uzunligi o‘zgarmasdan turib, uning kuchi yuzaga chiqishi tushuniladi. «Izometrik» so‘zi «uzunligi doimiy» demakdir. 11.3.1-rasm. Mushakning qisqarishini yozib olish va unda hosil bo’ladigan egri chiziq. Mushak kuchini rivojlantirishning izometrik usuli, ya’ni izometrik mashqlami qo‘llanishi sportda mushak kuchini rivojlantirish bo‘yicha keng ommaviy tus olishi bilan birga, hatto jarohatlangandan keyin klinikada normal funksiyani tiklashda ham kuchli vosita sifatida qo‘llaniladi. Mushakning izometrik rejimdagi ishida harakatning faqat qo‘llanilayotgan mashqqa tegishli yo‘nalishi bo‘yicha kuch ortishi kuzatiladi. Bu rejimda mashq qilish orqali erishilgan kuch dinamik tusdagi ishda deyarli bilinmaydi. Izometrik mashqlar bilan shug‘ullanishning afzalligi shundaki, ayrim mushak guruhlariga shiddatli mahalliy ta’sir berish imkoniyati vujudga keladi; mahalliy statik kuchlanishlarda sport texnikasi asosiy elementlarining kinestetik sezgilari eng ko‘p yuzaga chiqadi, bu hoi quwatning sifatlarini oshirish bilan bir qatorda, uning ayrim ko‘rsatkichlarini takominlashtiradi (V.V.Kuznesov, 1970). Statik mashqlami bajarishda mashq oldidan chuqur nafas olish va mashq vaqtida nafasni bir necha soniya ushlash, mashqning tugashi qismida sekin nafas chiqarish kabi mashg‘ulotlar nafasning eng yaxshi texnikasi bo‘ladi. Izometrik mashqlami qo‘llashda Xattinger (1966) maksimal kuchining 50- 40% ni optimal bo‘lishini aniqlangan. Maksimal kuchning 20-30 % i esa, kuchni mutlaqo o‘zgartirmaydi. Odatdagi og‘irliklar (masalan shtanga) bilan dinamik rejimdagi mashqlami bajarishda butun harakat davomida qarshilik doimiy ravishda bo‘ladi. Kuchni rivojlantirish bo‘yicha odatdagi dinamik ishlaming turli-tuman usullari mushakning a’zosiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi, kuch sifatlari va texnik ustalikning asosiy elementlarini birgalikda takominlashtiradi. Mushaklaming yengiladigan va yon beradigan rejimlaridagi ishlarining bir-biriga qo‘shilishi ancha katta amplitudali harakatlami bajarish imkonini beradi, bu kuch sifatlarining yuzaga chiqishi va rivojlanishi uchun ijobiy omil bo‘ladi. . Sillik mushaklarning xususiyatlari Odam organizmdagi silliq mushaklar, ichki a’zolar, tomirlar va terida bo’ladi. Silliq mushaklar bir qadar sekin harakat qiladi va uzoq tonik qisqarishlarga qodir bo’ladi. Kavak a’zolar: me’da, ichak, hazm bezlarining yo’llari, qovuq (siydik pufagi), o’t pufagi va boshqalar devoridagi silliq mushaklarning ko’pincha ritm bilan bir qadar sekin qisqarishi, o’sha kovak a’zolar ichidagi suyuqlikning siljib borishini va tashqariga chiqarilishini ta’minlaydi. Ichak mushaklarining mayatniksimon va peristaltik harakatlari bunga misol bo’la oladi. Silliq mushaklarning uzoq tonik qisqarishlari kavak a’zolarning sfinkterlarida ayniqsa yaqqol ko’rinadi: ularning tonik qisqarishi a’zo ichidagi suyuqlikning chiqib ketishiga to’sqinlik qiladi. Bu esa o’t pufagiga o’tning va qovuqda siydikning to’planishi, to’g’ri ichakda axlatning shakllanishi va shunga o’xshashlar uchun zarur shartdir. Qon tomirlari, ayniqsa arteriyalar va arteriolalarning devorlaridagi silliq mushaklarda ham ro’y-rost tonus bor. Arteriyalar devoridagi mushak qavatining tonusi arteriyalar diametrining kattaligini idora etadi, shu bilan qon bosimining darajasini va a’zolarning qon ta’minotini tartibga soladi. Silliq mushaklar tonusi va harakat funksiyasini vegetativ asab tizimi orqali keluvchi impulslar va gumoral ta’sirotlar boshqaradi . Silliq mushakning juda plastikligi, ya’ni o’z tarangligini o’zgartirmay cho’zilishdan keyingi uzunligini zo’r bermasdan saqlay olish qobiliyati uning muhim xossasidir . Plastikligi kam skelet mushaki bilan ro’y-rost plastik silliq mushak o’rasidagi tafovutni aniqlash uchun ularni avvaliga sekin-asta cho’zib, keyin shu cho’zuvchi yukni olib qo’yish kifoya. Yuk olingandan keyin skelet mushaki darhol kaltalanadi. Bunga qarama-qarshi o’laroq, silliq mushak biron ta’sirot tufayli faol ravishda qisqarmaguncha yuk olingandan keyin ham cho’zilganicha qolaveradi. Plastiklik xossasi kavak a’zolar, masalan, qovuq devoridagi silliq mushaklarning mu’tadil faoliyati uchun juda katta ahamiyatga egadir, qovuq devorlaridagi silliq mushaklar plastik bo’lgani uchun qovuq ozmi-ko’pmi to’lganda ichidagi bosim nisbatan kam o’zgaradi. 5. Silliq mushakning qo’zg’aluvchanligi va qo’zg’alishi Silliq mushaklar skelet mushaklariga qaraganda kamroq qo’zg’aluvchan: ularning ta’sirlanish bo’sag’alari ortiqroq, xronaksiyasi esa uzunroq. Aksari silliq mushak tolalarining harakat potenisallari kichik amplitudali (skeletning ko’ndalang targ’il mushak tolalarida 120 mv o’rniga 60 mv chamasi) bo’lib, uzunligi ham ortiq, ya’ni 1-3 soniya davom etadi. Odam tanasida silliq mushaklarning ko’pgina turli-tuman tiplari mavjud. Tanamizdagi kavak a’zolarning ko’pchiligini sinsitiy tipida tuzilgan silliq mushaklar qoplangan. Bunday mushaklarning ayrim tolalari bir-biriga jips taqalib turadi, shu sababli ular morfologik jihatdan yaxlit bir butun degan tassurot tug’iladi. Ammo mushak sinsitiysining ayrim tolalari o’rtasida membrana va protoplazmatik uzluksiz emasligi: ular ingichka (200-500 A 0 ) yoriq bilan ajralganligi elektron mikroskopda tekshirib aniqlangan. “Sinsitiydan tuzilish” tushunchasini hozir morfologik tushuncha deyishdan ko’ra fiziologik tushuncha deyish to’g’riroq bo’ladi. Sinsitiy - harakat potensiallarining va qutbsizlanish sust to’lqinlarining bir toladan ikkinchi tolaga bemalol tarqalishini ta’minlaydigan funksional tuzilmadir. Asab oxirlari sinsitiy tolalarining ozgina bir qismida bor. Lekin qo’zg’alish (asab impulsi) mushak tolalarining ozgina bir qismiga o’tsa, qo’zg’alishning bir toladan ikkinchi tolaga beto’xtov tarqalishi tufayli butun mushak reaksiyasiga tortilishi mumkin. Ba’zi silliq mushaklarda, masalan, ko’zning kipriksimon mushakida yoki rangdor pardaning radial mushakida tolalar alohida-alohida joylashgan (diskret tipda tuzilgan) bo’lib, har birining skelet mushaki tolalariga o’xshash mustaqil innervasiyasi bor. Silliq mushakning qisqarishi . Yakka ta’sirot kuchi katta bo’lganda silliq mushak qisqarishi mumkin. Bu mushakning yakka qisqarish yashirin davri skelet mushagiga qaraganda kattaroq, masalan, quyonning ichak mushaklarida 0,25-1 soniyagacha yetadi, quyon me’dasida 5 soniyagacha, baqa me’dasida esa 1 daqiqaga yetadi va undan ham oshadi. Silliq mushak qisqargandan keyin ayniqsa sekin bo’shashadi. Silliq mushaklarda qisqarish to’lqini ham juda sekin tarqalib, soniyaga atigi 3 sm ga yaqin yo’l bosadi. Biroq, silliq mushaklar sekin qisqargani bilan kuchi katta. Masalan, qushlar me’dasining mushaklari ko’ndalang kesimining 1 sm 2 ga 1 kg hisobida yuk ko’tara oladi. Silliq mushakning tonusi. Silliq mushak sekin qisqargandan, hatto ritmik ta’sirotlarda ham uzoq va turg’un qisqarish holatiga osonginga o’tadi, bu holat skelet mushaklarining tetanusiga o’xshaydi. Biroq, silliq mushak ana shunday turg’un qisqarish holatida turgani bilan energiyani juda kam sarf qiladi va shu bilan ko’ndalang targ’il mushak tetanusidan farq qiladi. Silliq mushaklarning skelet mushaklariga nisbatan ko’p marta sekinroq qisqarishi va bo’shashining sabablari ham batafsil aniqlangani yo’q. Ma’lumki, skelet mushaklarining miofibrillalari kabi, silliq mushak miofibrillalari ham miozin bilan aktindan iborat. Biroq, silliq mushaklar kundalang targ’il emas, ularda Z membrana yo’q va sarkoplazma ancha ko’p bo’ladi. Silliq mushak tolalarining shu tizim xususiyatlari ularni sekin qisqarishiga sabab bo’lsa kerak. Silliq mushaklarda moddalar almanishuvining bir qadar past darajada ekanligi ham shundan kelib chiqadi. Silliq mushaklar avtomatiyasi . Silliq mushaklarning skelet mushaklaridan farq qiladigan xarakterli xususiyati shuki, spontan, avtomatik faoliyatga qodir bo’ladi. Me’da, ichak, o’t pufagi, siydik yo’llari va boshqa bir qancha a’zolarning silliq mushaklarini tekshirganda ularning avtomatik qisqarishini kuzatsa bo’ladi. Silliq mushaklar avtomatiyasi miogen yo’l bilan kelib chiqqan. Bu avtomatiya mushak tolalarining o’ziga xos bo’lib, uni silliq mushakli a’zolar devoridagi asab elementlari idora etadi. Ichak devorining asab chigillaridan sinchiklab xolos qilingan mushak bo’laklari ustidagi tajribalar avtomatiyaning miogen yo’l bilan kelib chiqqanini isbot etadi. Kislorod bilan boyitiladigan Ringer-Lokk eritmasiga shunday mushak bo’laklari solinganda ular avtomatik ravishda qisqara oladi. O’sha mushak bo’laklarida asab hujayralarinini yo’qligi keyingi gistologik tekshirishlarda ham aniqlanadi. 6. Silliq mushaklarning ta’sirlovchilari. Silliq mushaklarning tez va kuchli cho’zilishi ularning muhim fiziologik adekvat ta’sirlovchilaridan biri hisoblanadi. Cho’zilish natijasida mushak tolasining membranasi qutbsizlanib, tarqaluvchi harakat potensiali vujudga keladi. Pirovard natijasida mushak qisqaradi. Silliq mushaklarning yana bir xususiyati shuki, ular ba’zi kimyoviy ta’sirlovchilarga, jumladan parasimpatik asab tolalarining oxirlaridan ajralib chiqadigan asetilxolinga, buyrak usti bezlaring mag’iz moddasidan va simpatik asab tolalarining oxirlaridan ishlanib chiqadigan noradrenalinga, shuningdek boshqa bir qancha moddalar (gistamin, serotonin, dofamin, neyropeptidlar)ga yuksak darajada sezuvchan bo’ladi. Bu modda (agent)larning turli silliq mushaklarga ta’sir ko’rsatish natijasi bir xil emas. Masalan, me’da-ichak yo’lidagi silliq mushaklar uchun asetilxolin qo’zg’atuvchi modda, adrenalin esa tormozlovchi modda hisoblanadi. Qon tomirlar devoridagi mushaklar esa adrenalin ta’siri bilan qisqaradi, asetilxolin esa ularni bo’shashtiradi. Bu tafovutlarni boisi shundaki, yuqorida aytilgan agentlar turli silliq mushak hujayralarida membrananing ion o’tkazuvchanligini va shunga yarasha membrana potensialini turlicha o’zgartiradi. Ta’sirlovchi agent membrananing qutbsizlanishini vujudga keltirsa, qo’zg’olish kelib chiqadi, aksincha, membrana kimyoviy agent ta’sirida giperpolyarizasiyalansa, faolligi kamayadi va binobarin, silliq mushak bo’shashadi. Silliq mushaklarga simpatik va parasimpatik asablardan tolalar keladi, bu asablar esa, odatdagidek, mushak tolalariga qarama-qarshi ta’sir ko’rsatadi. Mushaklarga zo’r keladigan ishda mashq qilgan kishining yurak urishi bir oz tezlashgani holda qonning sistolik hajmi oshadi va shuning hisobiga yurakning daqiqalik hajmi ko’payadi; mashq qilmagan kishilarda esa sistolik hajmi sal oshgani holda yurak tez-tez urib, daqiqalik hajmi shuning hisobiga ko’payadi. Mashq qilgan kishilarda qonning kislorod sig’imi ko’payadi, qon reaksiyasi u qadar o’zgarmaydi va hokazo. Mashq qilish markaziy asab sistemasining faoliyatiga bevosita bog’liq. Xarakat qilishga doir ko’nikmalar ixtiyoriy harakatlardir, shu tufayli ular bosh miya po’stlog’ining shartli reflektor faoliyatiga asoslanadi. Yuqorida tasvir etilgan o’zgarishlarning hammasi ham bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining faoliyatiga bog’liq. Mashq qilish, chidamli bo’lish, organizmni chiniqtirish, mushaklarni unumli ishlatishning, shuningdek sabot-matonat hosil qilishning birdan-bir usulidir. Dj.Styuart Fox (1993) ta’kidlanganidek, “sekin-asta va muntazam mashq qilish-umuman olganda, muvaffaqiyatli va unumli ishlash uchun eng ishonchli usulidir. Adabiyot 1. Agadjanyan N.A., Tell L.Z. Sirkin V.I., CHesnokova S.A. Fiziologiya cheloveka. Uchebnik. – S. Pb., «Sotis», 1998, 527. s. 2. Agadjanyan N.A., Vlasova I.G., Ermakova N.V., Troshin V.I. M.: Izd-vo Rossiyskogo universiteta drujb ы narodov, Osnov ы fiziologii cheloveka. 2004, 383 s. 3. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 4. SHmidt R., Tevs M. Fiziologiya cheloveka (per s angl v 3 x tomax), 1996. 5. Raff G. Sekret ы fiziologii. – Spb, Izd-vo «Binom», 2001, 448 s (per. s angl). 6. Sudakov K.V. Fiziologiya. Osnov ы i funksionaln ы e sistem ы . Kurs leksiy. «Meditsina», 2000, 778 s. 7. Smirnov V.M. Fiziologiya cheloveka. – M., «Meditsina», 2001, 606 s. 8. Qodirov U.Z. Odam fiziologiyasi (o‘quv adabiyoti). Toshkent, Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 1996, 479 b. 9. Best, Taylor. Physiolohical Basis of Medical practice. USA, 1990. 10. Chatterill. Human physiolohical. Medical alied agensy. – Yndia, Calcutta, 1993, 510 s. 11. Stuart Y. Fox. Human physiolohical. WKB and Oxford. – England., 1993. 12. Kostil D.L. Fiziologiya sporta i dvigatelnoy aktivnosti, K.: Olimpiyskaya literatura, 1997b 504 s. 13. Mormand D., Xeller L. Fiziologiya serdechno-sosudistoy sistem ы . – Spb, Izd-vo Piter, 2000, 250 s. ( per. s angl).

HARAKAT APPARATINING UMUMIY TA’RIFI Reja: 1. Harakat birligi haqida tushuncha. Harakat birliging turlari; 2. Mushak qisqarishining mexanizm iva energiya bilan ta’minlanishi; 3. Mushak qisqarishining shakli va tiplari; 4. Mushak kuchi va unga ta’sir etadigan omillar. Silliq mushaklarning xususiyatlari.

1. Harakat birligi haqida tushuncha va uning turlari Organizmning tabiiy faoliyat sharoitida tetanik qisqarishga asos bo’ladigan hodisalarning umumiy tasviri bilan mukammalroq tanishmoq uchun skelet mushaklarining harakat asabi bilan innervasiyalanishidagi ba’zi xususiyatlarga to’xtab o’taylik. Orqa miyaning oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi hujayra o’sig’i bo’lmish har bir motor asab tolasi mushakning bir tolasi emas, balki mushak tolalarining bir guruhi innervasiya qiladi. Bu guruh harakat birlik deb ataladi (11.1.1-rasm). Odamning turli mushaklarida harakat birlik tarkibiga kiruvchi mushak tolalarining soni 10 dan 3000 gacha boradi. Aniqroq harakatlarni bajaruvchi ildam mushaklarning harakat birliklarida tolalar hammadan kam. Masalan, ko’z mushaklarida va qo’l barmoqlarining mushaklarida motor birliklar tarkibidagi mushak tolalari 10-25 ta, ulardan har biri bir necha asab tolasidan innervasiya oladi. Bunga qarama-qarshi o’laroq, gavda holatini to’g’rilashda qatnashadigan va aniq nazoratga ehtiyoj sezmaydigan sust mushaklarning harakat birligida 2000 dan 3000 gacha tola bor. Boldir mushaklarning harakat birliklarida 1500 ga yaqin tola bor. Mushaklar odam organizmida asosiy ish bajaruvchi (ishchi) a’zolar- effektorlar hisoblanadi. Odamda ikki tip mushaklar: ko’ndalang targ’il va silliq mushaklarning bo’lishi e’tirof etiladi. Ko’ndalang-targ’il mushaklar skeletning harakatlanishini, ko’zni harakatga keltirishini va boshqa muhim harakatlarni amalga oshirishni ta’minlovchi funksional tizimlarni shakllantiradi. Ko’ndalang-targ’il mushaklar jumlasiga yurak mushaklari ham kiradi.

11.1.1 - rasm. Harakat birligining tuzilishi. 1-orqa miya, 2-mushak tolalari, 3-harakat birligi, 4-motoneyron. Odam va umurtqali hayvonlarning ko’ndalang-targ’il mushaklari markaziy asab tizimi tomonidan nazorat qilinadi. Ular avtomatiyadan marhumdirlar, ya’ni markaziy asab tizimi buyrug’iga qarab ishlash qobiliyatiga ega emas. Ular odamning o’z xoxishi irodasiga bo’ysunganligi tufayli ixtiyoriy mushaklar deyiladi. Odamning silliq mushaklari ichki a’zolarga xizmat qiladi. Ular markaziy asab tizimi tomonidan kuchsiz nazorat qiladi, hamda ularga avtomatizm va xususiy intramural yoki metasimpatik asab turlanishi xos, bu narsa ularni ko’p jihatdan o’z- o’zini boshqarishlarini ta’minlaydi.

Silliq mushaklarni (shuningdek, yurak mushaklarini ham) ba’zan noixtiyoriy mushaklar deb yuritiladi, bunda uning inson xoxishi-irodasi bo’yicha nazorat qilinmaganligi e’tiborga olinadi. Odamda ham ko’ndalang-targ’il va ham silliq mushaklar mavjud, lekin ularning xossalari va markaziy asab tizimiga munosabati biroz boshqacha. Odam skeletmmg ko’ndalang-targ’il mushaklari juda ko’p miqdordagi alohida olingan mushak tolalaridan - miofibrillalardan tashkil topgan ular umumiy biktiruvchi – to‘qimali qinda joylashgan va skelet bilan birikkan paylarga mahkamlangan. Ba’zi mushaklarda mushak tolasini hammasi mushak o’qi uzunligi bo’ylab parallel-tolasimon tipli tarzda joylashgan bo’ladi. Boshqa xillarda tolalar bir omondan markaziy pay tuguniga, boshqa tomondan esa tashqi pay qiniga birikadi mahkamlanadi. Ko’ndalang kesimda bunday tuzilish qush patini esiatadi patsimon tip (11.1.1-rasm) . Skelet mushakining har bir tolasi bu ingichka (diametri 10 dan 100 mkm gacha) ancha uzun (2-3 sm gacha), ko‘p yadroli yig‘ilma – simplast hujayralarning birikishidan hosil bo‘ladi. Bir qancha kimyoviy o’zgarishlar mushaklarning ishlashiga asos bo’ladi (103- rasm). Shu reaksiyalarda bo’shab chiqadigan energiyadan mushak qisqarish uchun foydalanadi. Binobarin, mushak energiyasining manbai kimyoviy o’zgarishlardir. Bu kimyoviy o’zgarishlarning xususiyati shuki, murakkab moddaning oddiyroq, tarkibiy qismga bo’linish jarayonni parchalangan moddaning tiklanishiga chambarchas ulanib ketadi. Navbatdagi har bir reaksiya shuning uchun zarur energiyani beradi (11.1.2-rasm).

11.1.2- rasm . Miozinning qisqarish tasviri . Mushakda ro ’ y beradigan kimyoviy reaksiyalar ikki fazaga bo ’ linadi : kislorod kerak bo ’ lmaydigan birinchi faza , ya ’ ni kislorodsiz faza va ikkinchi faza , ya ’ ni kislorodli faza . Kislorodsiz ( anaerob ) faza . Mushakning qisqarishi uchun zarur energiya anaerob fazada bo ’ shab chiqadi . Bu fazada mushakdagi fosforli birikmalar parchalanadi. Bunday birikmalarga adenozintrifosfat kislota (ATF) kiradi. Reaksiyalar ATFning adenil va fosfat kislotalarga parchalanishidan boshlanadi. Bu reaksiyada ancha energiya ajralib chiqadi, mushaklar ish bajarish uchun ana shu energiyadan foydalanadi. ATF parchalangandan keyin kreatin-fosfat kislota kreatin bilan fosfat kislotaga parchalanadi. Kreatinfosfat kislota parchalanganda bo’shab chiqadigan energiya adenil va fosfat kislotalardan yana ATF sintez qilinishiga sarf bo’ladi. Kreatinfosfat kislota parchalangandan keyin glikogen bilan fosfat kislota birikmasi-geksofosfat parchalanib, sut kislotasi bilan fosfat kislota hosil bo’ladi. Bunda ajralib chiquvchi energiya kreatinfosfat kislotaning qaytarilishiga sarf bo’ladi. Shunday qilib, ketma-ket keluvchi shu reaksiyalar natijasida ATF va kreatinfosfat kislota qaytariladi, faqat glyukozaning o’zi sut kislotasigacha parchalanadi. Shu kimyoviy o’zgarishlar zanjiri aniqlanib, asosiy energiya mambalari - ATF va kreatinfosfat kislota tamomila qaytarilishi ma’lum bo’lgandan keyingina kislorodsiz muhitda baqa mushakning 1500 marta qisqara

O'xshashlar

HARAKAT SIFATLAR RIVOJLANISHI TAMOYILLARI
Harakat tushunchasining falsafiy talqini
Psixik jarayonlar va miyaning o’zaro aloqadorligi. Harakat inson faoliyatning birligi sifatida. Xatti-harakat qurilmalar
Sivilizatsiya tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari
UMUMIY PSIXOLOGIYANING PREDMETI