Qadimgi Yunoniston va Rim sivilizatsiyalari. Reja: 1. Mil.avv.2-1 ming yilliklarda Yunon sivilizatsiyasi. 2. Klassik davrda Yunon sivilizatsiyasi. 3. Ellinizm davri. Din va afsonalar, falsafa. Yunon adabiyoti va san’at. 4. Rim madaniyat i va san’at i

Qadimgi Yunoniston—Bolqon yarim oroli, Egey va O‘rta yer dengizlaridagi bir qancha orollarni uz ichiga olgan mamlakat. U tabiiy jixatdan uch kismga: Shimoliy Yunoniston, O‘ rta Yunoniston va Janubiy Yunonistonga bulinadi. Janubiy Yunoniston Peloponnes xam deyilgan. Yunoniston maydonnining uchdan ikki kismini to g‘ lar yegallagan. To g‘ larning yeng baland ch o‘qq isi Olimp bu y lab, uning balandligi 2911 metrni tashkil yegadi. To g‘ lar yosh, ser q oya b o‘ lib , tik tushgan daralardan iborat. To g‘ lardan katta-kichik daryo va soylar okib chikadi. E ng yirik daryolari Vardar va Maristadir. Yunonistonning i q limi subtropik bulib, yozi unchalik issik e mas, kishi mayin, ilik va seryom g‘ ir. Q ish ikki oycha davom e tib, bu faslda kuchli b o‘ ronlar bulib turadi. Yilning q olgan boshka fasllarida moviy osmon bulutsiz b o‘ lib, kuyosh charaklab turadi. Yoz faslida daryolarning ko‘pchiligi q urib q oladi. Yunonistonning 15% maydoni o‘ rmon bilan q oplangan. O‘ rmonlarda dub, kora kayin, kashtan, shumtol, o q q ara g‘ ay, zarang, yon g‘ ok va boshka daraxtlar o‘ sadi. U yerda ayi q , b o‘ ri, yovvoyi mushuk, chiyab o‘ ri, ilon, kaltakesak, toshba q a va xilma-xil q ushlar yashaydi. Dengizda bali q va suv h ayvonlari juda serob. Yunonistonda oltin, mis, qo‘ r g‘ oshin, ru h , temir kabi yer osti q azilma boyliklari h am k o‘ p. Mamlakatda oxaktosh va marmartoshning xilma-xil turlari uchraydi. Turli xildagi ma’danlar va toshlarning k o‘ pchiligi metallurgiya va binokorlikning rivojlanshpiga sabab bulgan. To g‘ lar orasidagi kichik-kichik tekisliklar tuprogi unumdor b o‘ lib, de hq onchilik va bo g‘ dorchilik uchun juda q ulaydir. Arxeolog va antropolog olimlarning bergan ma’lumotlariga q araganda , Bol q on yarim oroli va Yunonistonda juda q adim zamonlardan, xususan q adimgi tosh asridan boshlab odamlar yashab keladilar. Pelas g , ioni y , e oli y va axeyya qabilalari uning e ng kadimti a h olisi b o‘ lgan. Ammo Yunonistonning shimolida doriy qabilalari xam yashar yedi. Miloddan

avvalgi X II asrdan boshlab, urushkok doriylar dastlab Urta Yunonistonga, s o‘ ng Janubiy Yunonistonga bostirib kirib, u yerlarni istilo kilganlar. Doriylar boskini natijasida ko‘pgina shaxar va kishloklar vayron bulgan, maxalliy axoli turli tomonlarga kuchib ketgan, madaniyat tushkunlikka uchragan. Lekin asta-sekin doriylar maxalliy axoli bilan aralashib, ularning madaniyatini kabul kilganlar. Egey dengizining sharkiy soxillari va orollarida eroniylar va kichik osiyoliklar xam yashaganlar. Q adimgi Yunoniston tarixi besh davrga bulib urganiladi. Bular kuyidagilar: I. Egey yoki K rit- M ikena davri bulib, miloddan avvalgi III - II ming yilliklarni uz ichiga oladi. Bu davrda urug‘chilik tuzumi buzilib, ayrim xududlarda dastlabki sinfiy jamiyatlar va davlatlar yuzaga kelgan, doriylarning k o‘ chib kelishi natijasida tamom bulgan; II. Miloddan avvalgi X I - I X asrlardagi Yunoniston doriylar ist i losidan keyin ibtidoiy munosabatlarning vaktinchalik kaytarilishi va antik kulchilik shaklida sinfiy munosabatlarning umumyunon rivojlanishi davri; III. Arxaik davr (miloddan avvalgi VIII - VI ) antik kuldorlik jamiyatlarni barkaror bulish vakti; IV. Klassik davr (miloddan avvalgi V - IV asrlar) antik polislarda kuldorlik munosabatlarning e ng yukori darajada rivoj topishi; V. Ellizm davri (miloddan avvalgi IV asrning ikkinchi yarmi - miloddan avvalgi I asrning 30 yillari), bu davrda Eron davlati yunon- makedonlar istilosidan kulaganidan sung , Sharkda xam antik kulchilikning tarkalishi sodir buldi . Ellizm davri dunyoning g‘ arbiy kismini Rim tomonidan, sharkiy kismini (Frotga kadar) Parfiya tomonidan zabt yetishi bilan tugagan. Mil.avv. III - II ming yilliklarda Egey dengizidagi Krit, Lesbos orollarida va Pelopones yarim orolining shimolidagi Miken hududlarida ilk

sinfiy jamiyat va davlatlar tashkil topgan. Mil.avv. III ming yillik oxirida Knos, Maliya, Fest kabi yirik aholi manzilgohlari mavjud edi. Mil.avv. II ming yillar atrofida Knosda saroy qurilib saroyning pastki qavatlarida yuqoriga qarab quduqlar yordamida yoritilgan. Devorlar suvalib odam, hayvonot, o‘simlik suratlari tasvirlangan. Bino ostida ortiqcha suvni tashqariga chiqarib turadigan sopol quvurlar mavjud bo‘lgan. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik rivoj topgan. Ayniqsa, Misr bilan mis orqali savdodan katta foyda olingan. Krit dengizchilari manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Sitsiliyagacha suzib borganlar. Shuningdek, Kichik Osiyo, Apenin yarim oroli hududlari bilan ham savdo aloqalarini olib borilgan. Krit, Miken madaniyatida o‘ziga xos yozuv bo‘lib bu yozuv ikki turga bo‘lingan. Hozirgi kungacha ushbu yozuvlarni o‘qishga muvaffaq bo‘lingan emas. Taxminan mil.avv. 1750 yildan Kritda yer silkinishi bo‘lib dengizdan katta suv bosib kelgan va Krit vayron bo‘lgan. Afsonalarga ko‘ra Knos shohi Minos Kritni qayta tiklab, mil.avv. XVI-XV asrlarda O‘rta yer dengizidagi eng qudratli davlatga aylanadi. Mil.avv. XV asrdan boshlab, Krit Miken madaniyati inqirozga uchraydi. Pelopones yarim orolidan kelgan axayaliklar istilosi sodir bo‘ladi. Miken davlati o‘zining kuchli dengiz floti orqali qo‘shni davlatlar va xalqlarga tez-tez hujum qilib turgan. Mikena qudratini uning akropoli darvozasidagi sherlar tasviri, akropol binosi ko‘rsatib turadi. Mil.avv. XIII-XII asrlarda Bolqon yarim orolining shimolidan Doriy qabilalari bostirib kiradi. Doriylarning istilosi yunon qabilalarining yeng katta kuchli xarakati yedi. Istilodan keyin yunon qabilalarining joylashuvida katta uzgarishlar sodir buladi. Shimoliy Yunoniston va Kichik Osiyoning shimoli-g‘arbiy soxillarida eoliylar o‘rnashib olgan edilar. O‘rta Yunonistonning sharkiy kismini, Egey dengizidagi orollarning aksariyati va Kichik Osiyo garbiy soxilining o‘rtalarini ioniylar egallaganlar. Peloponnes, Krit, Egey

dengizining janubidagi orollar va Kichik Osiyo -g‘arbiy soxilining janubiy kismini esa doriylar ishgol kilganlar. Peloponnesning shimoliy va markaziy kismida kadimgi axeyyaliklar yashab kolgan e dilar. Ammo doriylar istilosi davrida va undan s o‘ ng axeyyaliklarning anchagina kismi Kiprga borib urnashganlar. Yunoniston axolisi urug‘, qabila va qabilalar ittifokidan tashkil topgan, xar kaysi vodiy va orolda aloxida qabila yashar e di. Yer butun qabila va urug‘ga qarardi. Xar kaysi oila o‘zi uchun ajratilgan yerda ishlar, bog‘dorchilik, dexkonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan. Urug‘doshlar hosil yig‘ib olingach, chorva mollarini umumiy yaylovda boqishardi. Urush vaktlarida urug‘doshlar bir-birlariga yordam berardilar. Yunonlarda xun olish kuchli bo‘lib, o‘ldirilgan urug‘doshlari uchun butun urug‘ qasos olardi. Muhim masalalarni hal kilish uchun butun qabilaning erkaklari tomonidan saylangan urug‘ oqsoqollari xalq yig‘iniga to‘planganlar. Urug‘ doirasidagi ishlarga urug‘ a’zolari tomonidan saylangan urug‘ oqsoqollari rahbarlik qilgan. Qabila ishlariga xam urug‘lardan saylangan nufuzli qabila boshliqlari va harbiylar boshchilik qilgan. O‘sha vaktlarda Yunonistondagi urug‘ va qabilalar orasida tabaqalanish kuchayib, ba’zi urug‘doshlar kambagallashib, boshkalari esa boyib ketgan. Bu dexkonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida sodir bo‘lgan edi. Ayni paytda urushda g‘olib chiqqan urug‘ va qabila a’zolarining oqsoqollari, harbiy boshliqlar o‘ljalarning katta kismini olib, boyib ketar edilar. Yunonlar xayotida dehqonchilik muhim o‘rin tutgan. Dexkonlar ko‘prok arpa, zig‘ir, qisman bugdoy ekkanlar. Bog‘dorchilik xam rivojlangan bo‘lib, zaytun daraxtini ekish va parvarishlash alohida ahamiyatga ega bo‘lgan, chunki uning mevasidan zaytun moyi olingan. Uzumchilik ham yaxshi rivoj topgan edi. Yunonlar uzumdan mayning bir qator turlari,