QONUN USTIVORLIGI –FUQAROLIK JAMIYATINING MUHIM OMILI
![QONUN USTIVORLIGI – FUQAROLIK JAMIYATINING MUHIM OMILI
1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati.
2. Qonun ustuvorligini ta’minlovchi asosiy shartlar.
3. Qonun ustuvorligi tamoyilining O`zbekistonda fuqarolik jamiyati
qurilishidagi ahamiyati.
4. 2017-2021 O`zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasida qonun ustuvorligi masalasi](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_1.png)
![1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati
Demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish –
O`zbekistonning pirovard maqsadidir. O`zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlab o’tganidyek: “Biz shunchaki demokratik
jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz... Adolat va haqiqat g’oyasi
ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va
haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi bo’lmog’i
shart” 1
.
Darhaqiqat, adolat tushunchasi bilan qonun ustuvorligi tushunchasi bir-biri
bilan chambarchas bog’liq. Prezidentimiz ta’kidlaganidyek, qabul qilinayotgan
qonunlarimiz zamirida adolat yotishi darkor. Adolatga asoslangan qonunlarning
hayotga tatbiq etilishi adolatning tantana qilishiga olib kyeladi.
Demokratik jamiyatning eng muhim byelgilaridan biri - jamiyat a’zolarining
qonun oldida tyengligining, Konstitusiya va qonunlarning tyengligining
ta’minlanganligidir. Shuningdyek, Konstitusiya va qonunlarning pirovard maqsadi
inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo’lmog’i lozim.
“Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va
manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy
ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo’ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash – bu
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat
va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng
muhim sharti hisoblanadi” 2
. Huquqiy davlatning muhim byelgisi – jamiyat
hayotida chinakam qonun ustuvorligini ta’minlash - har qanday davlat uchun,
xususan huquqiy davlat qurish yo’lidan borayotgan O`zbekiston uchun ham juda
muhimdir.
Qonun ustuvorligining mohiyati O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining
III bob, 15- va 16-moddalarida byelgilab qo’yilgan. Konstitusiyaning 15-
1
Каримов И.А. Ватан саждаго каби му аддасдир. 3-жилд. –Т.:ҳ қ
Ўзбекистон, 1996. 10-б.
2
Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмо керак. 10-жилд. –
қ
Т.: Ўзбекистон, 2002, 28-б.](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_2.png)
![moddasiga muvofiq, “O`zbekiston Respublikasida O`zbekiston Respublikasining
Konstitusiyasi va qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi.
Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar
Konstitusiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar” dyeyilgan.
Qonun ustuvorligi tushunchasining mohiyati Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimovning bir qator asarlarida chuqur tahlil qilingan.
“ Qonun ustuvorligi – huquqiy davlatning asosiy prinsipidir. U hayotning
barcha sohalarida qonunning qat’iyan hukmronligini nazarda tutadi. Hyech
bir davlat organi, hyech bir xo’jalik yurituvchi va ijtimoiy siyosiy tashkilot,
hyech bir mansabdor shaxs, hyech bir kishi qonunga bo’ysunish
majburiyatidan xalos bo’lishi mumkin emas. Qonun oldida hamma
barobardir. Qonunning ustuvorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy eng
avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning
barcha qatnashchilari esa hyech bir istisnosiz huquq va normalarni
buzganligi uchun javobgar bo’ladi” 3
, - dyeb ta’riflaydi , - I.Karimov.
Qonun ustuvorligi dyeganda qabul qilingan qonunlarning barcha tomonidan
hurmat qilinishi, ijrosi ta’minlanishi, ularga qat’iy amal qilish tushuniladi.
Ayniqsa, huquq hukmronligi va qonun ustuvorligi huquqiy demokratik davlatga
xos bo’lib, u jamiyatning barcha sohalariga inson huquq va erkinliklarini
ta’minlash va kafolatlashga xizmat qiladi .
Qonun oyoq osti qilingan mamlakatda talon-t o rojlik, tyengsizlik, adolatsizlik,
zo’ravonlik va boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kyeladi. Ana shuning uchun
ham qonun ustuvorligi umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarilgan. Qonun bilan
yashashni millat vakillarining dunyoqarashiga aylanishiga erishish , milliy
rivojlanishning muhim yo’nalishini tashkil qiladi.
Qonunning ustuvorligi har qanday davlat va jamiyat hayotining muqaddas
tamoyillaridan biridir. Qonunga og’ishmay itoat etilgan jamiyatdagina demokratiya
3
Каримов И.А. Ўзбекистон миллий исти лол, и тисод, сиёсат, мафкура.қ қ
1-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1996.
-Б.321.](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_3.png)
![qaror topadi va yanada mustahkamlanadi. Qolavyersa, barcha demokratik
institutlar, inson huquqi va erkinliklari qonun vositasi bilan joriy etiladi. Qonunda
xalqning irodasi, xohish va istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini
topadi. Qonunga itoatkorlik – bu yuksak madaniyatlilik, ma’naviyatlilik,
ma’rifatlilik byelgisidir. Qonunga itoatkorlikni insonning unga ko’r-ko’rona
bo’ysunishi ma’nosida tushunmaslik lozim. Qonunning maqsad va vazifalarini,
ma’nosi-yu, insonparvarlik ahamiyatini ongli ravishda tushunib olish, unga
ixtiyoriy rioya qilishga va uning asosida faoliyat yuritishga yordam byeradi.
“Qonun – ijrosi bilan kuchli” – dyegan iboraga urg’u byeradigan bo’lsak,
demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatida qonunlarni ijro etishda halollik
va adolat asosida ish yuritish mutasaddilar uchun asosiy maqsad, jamiyat, xalq va
Vatan oldidagi buyuk insoniy burch, yuksak mas’uliyat bo’lmog’i lozim.
Demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jamiyatda qonunning
hukmronligini qaror toptirishni taqozo etadi. CHinakam huquqiy davlat barpo
etmoq uchun mamlakatda adolatli, insonparvar demokratik qonunlar tantana
qilmog’i lozim. Qonunning oliyligi davlat va jamiyat hayotining muqaddas
prinsiplaridan biridir. Ijtimoiy siyosiy turmushda qonun muqaddas sanalib, uning
yuksak nufuzga ega bo’lishining boisi shuki, unda xalqning irodasi, xohish va
istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini topadi.
SHunisi diqqatga sazovorki, mamlakatda bozor munosabatlariga o’tishning
O`zbekiston Birinchi Prezidenti I. Karimov tomonidan e’lon qilingan byesh
prinsipi orasida qonunning hamma narsadan ustun bo’lishi va qonunga itoatkorlik
prinsipi alohida o’rin tutadi. “CHinakam demokratik jamiyatda Prezident ham,
oddiy fuqaro ham qonunga rioya etadi. Boshqa iloji yo’q” 4
.
Demokratik jamiyatda qonun ustuvorligi tamoyilining ahamiyati juda
muhimdir. CHunki Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridyek,
«huquqiy davlatning quroli ham, ko’zi ham, o’zi ham, qalqoni ham - qonundir» 5
.
4
Каримов И.А. “Янги уй урмай туриб, эскисини бузманг”. –Т.:қ
Ўзбекистон, 1993, 22-б.
5
Х. Бобоев, 3. офуров, 3. Исломов. "Миллий истиклол мафкураси ва
Ғ
тара иёт". –Т.: Янги аср авлоди, 2001.
ққ 115-б.](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_4.png)
![Demokratik jamiyatda qonun ustuvorligi avvalambor demokratiyaga xos
bo’lgan xususiyatlarni amalga oshirishni ta’minlaydi, ya’ni boshqacha qilib
aytganda, qonun byelgilagan har bir narsa majburiy yoki ta’qiqlov xaraktyeriga ega
va ushbu qoida jamiyatda istiqomat qiluvchi barcha shaxslarga taalluqlidir. YA’ni
bu yerdan shunday tushuncha vujudga kyeladi, barcha qonun oldida barobardir.
Qonun ustuvorligining ahamiyati haqida so’z yuritar ekanmiz, avvalambor,
xalqning manfaatlari, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar, davlat ishini tashkil etish
va shunga o’xshash boshqa masalalarda muhim ahamiyatga ega.
Qonun ustuvorligiga erishish uchun avvalambor ularni qabul qilish jarayonida
puxta va mukammal qilib, jamiyatda kyelajakda uzoq vaqt o’z foydasini byera
oladigan darajada ishlab chiqish lozim. Bundan tashqari qonunlarni qabul qilish
jarayonida shuni e’tiborga olish lozimki, ya’ni jamiyat, xalq ushbu qonunga ehtiyoj
syezayaptimi yoki yo’qmi. Aynan shu masala ham qabul qilinadigan qonunning
hayotda qay darajada jamiyatga naf kyeltirishi kyeltirmasligini byelgilab byeradi.
Qonun ustuvor bo’lgan jamiyatda noroziliklar ham bo’lmaydi, chunki barcha
soha vakillari qonun asosida faoliyat yuritar ekan norozilik va
tushunmovchilikning o’zi bo’lmaydi. Qonunlarning ustuvorligi jamiyatdagi barcha
fuqarolar uchun shu jumladan, davlat xizmatida ishlovchi shaxslar uchun,
shuningdyek jamiyatdagi barcha sohalarga taalluqli bo’lganligi uning yanada
mukammal tus olishigi olib kyeladi. Qonun ustuvorligi haqida so’z yuritganda
uning ustuvorligini ta’minlovchi davlat organlari haqida ham unutmasligimiz
lozim. CHunki qonun qabul qilinishining o’zi bu uning jamiyatda o’z-o’zidan
ustuvor xususiyatga ega dyegani emas, buning uchun davlat organlarining bu
borada hizmatlari va myehnatlari talab etiladi.
Qolavyersa, qonunlarga itoat qilishda, uning ijrosini ta’minlashga mas’ul
bo’lgan kishilar har doim oddiy fuqarolarga “etalon” bo’lishlari lozim bo’ladi. Ular
tomonidan qonunlarning buzilishiga qaratilgan har bir kichik xatti-harakatlar
nafaqat umumiy taraqqiyotga, shuningdyek fuqarolarning hokimiyatga
ishonchining barbod bo’lishiga olib kyeladi. SHu ma’noda ham qonun
ustuvorligini ta’minlashda fuqaroga qaraganda uning ijrosi uchun mas’ul](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_5.png)
![bo’lganlar ko’proq yetakchilik qilishlari talab etiladi. Qonunlarning har qanday
shaxs, guruh, siyosiy kuchlar yoxud ijtimoiy tabaqalar manfaatlaridan ustun
bo’lishini ryeal ta’minlash orqaligina demokratiyani rivojlantirish, uning jamiyatda
amal qilishiga erishish mumkin bo’ladi. Uning amal qilishi har ikkala hokimiyat va
fuqaro manfaatlariga mos kyeladi.
2.Qonun ustuvorligini ta’minlovchi asosiy shartlar.
Huquqiy demokratiyaga asoslangan jamiyatda qonun ustuvorligi prinsipini
ta’minlovchi asosiy shartlar quyidagilardan iborat.
Birinchidan, hokimiyatlar bo’linishi prinsipining ryeal joriy etilganligi. Bu
prinsipga ko’ra qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati bo’g’inlari
o’zlarining Konstitusiyada va qonunda byelgilangan vakolatlari doirasida faoliyat
yuritadilar.
Konstitusiya va qonunlarga nafaqat fuqarolar, uni qo’llovchi davlat idoralari
va mansabdor shaxslar ham, shuningdyek, qonunlarni yaratuvchi hokimiyat organi
ham itoat etishga majbur. Hokimiyatlarning oqilona taqsimlanishi davlat
tuzilmalarining samarali ishlashi, suistye’mollarning bartaraf etilishi, inson huquq
va erkinliklari amalda ta’minlanishi, umuman, demokratiya va qonun
ustuvorligining muhim garovidir.
Ikkinchidan, O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 93-moddasining
birinchi bandiga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti fuqarolarning
huquqlari va erkinliklariga, O`zbekiston Respublikasining Konstitusiya va
qonunlariga rioya etilishining kafilidir. Prezident o’z farmonlari va huquqiy
qarorlari bilan Konstitusiyaviy tamoyillarning qonunlarda musta h kamlangan
qoidalarini ng hayotga to’la joriy etilishi uchun yo’l ochadi, tyegishli huquqiy
myexanizmlarni yaratadi. Prezidentning o’zi qonunlarga qat’iy amal qilishi bilan
davlat idoralari va mutasaddi shaxslar uchun ibrat, namuna ko’rsatib, ularni ham
Konstitusiya va qonunlarga og’ishmay rioya etishga safarbar etadi. O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti 2002 yilning 4 yanvarida “O`zbekiston Respublikasining
Konstitusiyasini o’rganishni tashkil etish to’g’risida” farmoyish qabul qilinganligi](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_6.png)
![jamiyatda aholining huquqiy bilimdonligi va madaniyatini oshirish bilan birga
Konstitusiyaning mavqyei va nufuzini ko’tarishga qaratilgan siyosiy-huquqiy
tadbirdir.
Uchinchidan, joriy qonunlar va barcha normativ huquqiy aktlar
Konstitusiyaga tamomila mos va unga muvofiq yaratilishi lozim. Bu esa
mamlakatda qonuniylik va huquqiy tartibot, taraqqiyot va barqarorlik hukm
surishiga olib kyeladi.
Asosiy qonunimizning 16-moddasi ikkinchi bandida “Birorta ham qonun yoki
boshqa normativ huquqiy hujjat Konstitusiya normalari va qoidalariga zid kyelishi
mumkin emas” dyeb qat’iy qilib byelgilab qo’yilgan. O`zbekiston Respublikasi
Konstitusiyaviy sudi ana shu muhim Konstitusiyaviy-huquqiy prinsipiga rioya
etishni ta’minlashga intilib kyelmoqda.
Konstitusiyaning ustuvorligini ta’minlash uchun alohida muhofaza
myexanizmi bo’lishini taqozo etadi. Bunday myexanizmning asosiy va markaziy
bo’g’inini – Konstitusiyaviy sud tashkil etadi. Konstitusiyaviy sud o’z vazifalarini
bajarishda mustaqildir va o’z faoliyatida faqat Konstitusiya normalari hamd a
qoidalariga amal qiladi. Uning zimmasiga qonun chiqaruvchi, hukumat va davlat
hokimiyati mahalliy organlarining qarorlari Konstitusiyaga qanchalik mosligiga
doir ishlarni nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. Konstitusiyaga sodiqlik,
mustaqillik, oshkoralik va sudyalar huquqlari-ning tyengligi Konstitusiyaviy sud
faoliyatining asosiy prinsiplaridir.
To’rtinchidan, qonun ustuvorligini ta’minlovchi va mus t a h kamlovchi
vositalardan biri kodyekslashtirishdir. Kodyekslar huquq tarmog’ining bosh qonun i
sifatida Konstitusiya prinsiplarini rivojlantirish yo’lida yaratiladi va ular
konstitusiya, konstitusiyaviy qonunlardan kyeyingi maqyeni egallaydi. Kodyekslar
o’zining mantiqiy mukammalligi, pishiqligi, ichki barqarorligi huquqiy qoidalarga
amal qilganligi tufayli kodyeks normalari hayotda o’zining amalini oson topadi.
Byeshinchidan, qonun ustuvorligini ta’minlashning asosiy omillarini
quyidagicha e’tirof etish mumkin:](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_7.png)
![- qonun chiqaruvchi jarayonni muttasil demokratlashtirib borish –
insonparvar, adolatli xalqchil qonunlar yaratilishining garovidir;
- qonunning sifatini mukammallashtirish, uning ichki myexanizmi puxta,
yuridik tyexnika nuqtai nazaridan byenuqson bo’lishiga erishish;
- qonunchilikni isloh qilish va takomillashtirishda “qonunda ta’qiqlanmagan
hamma narsaga ruxsat byeriladi” (fuqarolar uchun). “Faqat qonunda
musta h kamlangan narsalargagina ruxsat byeriladi” (mansabdor shaxslar va davlat
idoralari uchun) dyegan prinsipga qat’iy amal qilinishiga erishish;
- qonunchilik faoliyatining yaqin yillar va istiqbolga mo’ljallangan
strategiyasini hamda qonun ustuvorligini ta’minlash konsyepsiyasini yaratish;
- qonunlar amal qilishining ijtimoiy myexanizmiga e’tibor qaratish. Bu
so h adagi ijtimoiy omillar (ta’sir etuvchi kuchlar, vositalar) ni sinchiklab o’rganish;
- aholining huquqiy madaniyati va savodxonligini oshirish.
SHunday qilib , O`zbekistonda huquqiy davlat barpo etish va fuqarolik
jamiyatini shakllantirish maqsadida Konstitusiya va qonunlarning ustuvorligini
ta’minlash uchun komplyeks tashkiliy huquqiy kafolatlar yaratildi. Albatta,
konstitusiyaviy huquqiy kafolatlar va yuridik myexanizmlarni muttasil
takomillashtirib, ularning samaradorligini oshirib borish lozim. SHu o’rinda
Konstitusiya va qonunlar ustuvorligini ta’minlashning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-
axloqiy, ruhiy kafolatlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik lozim.
3.Qonun ustuvorligi tamoyilining O`zbekistonda fuqarolik jamiyati
qurilishidagi ahamiyati.
World Justice Project xalqaro tashkiloti qonun ustuvorligi jahon ryeytingini
e’lon qildi. Unda 113 mamlakat nomi kyeltirilgan bo’lib, O`zbekiston 91-o’rinda
qayd etilgan, bu o’tgan yilga qaraganda 2 pog’ona yuqori ko’rsatkichdir. Qonun
ustuvorligi ryeytingi yilda bir marta tuziladi. Bu yilgi ryeytingda Daniya,
Norvyegiya, Finlyandiya, SHvyesiya va Nidyerlandiya kabi mamlakatlar
yetakchilik qilmoqda. AQSH 19-o’rinda kyelgan. Eng oxirgi o’rinda Vyenyesuela
qayd etilgan. Qozog’iston 113 mamlakat ichidan 64-o’rinni, Qirg’iziston 82-](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_8.png)
![o’rinni, Afg’oniston esa 111-o’rinni egallagan. Ryeytingda Tojikiston va
Turkmaniston yo’q.
Qonun ustuvorligini ta’minlash demokratik jamiyatni shakllantirishning asosiy
vazifasi bo’lib hisoblanadi. SHuni alohida ta’kidlash kyerakki, avvalo qonunlar
fuqarolarning byevosita yoki bilvosita ishtiroki bilan ishlab chiqiladi, ularning
xohish va irodasini o’zida aks ettiradi. Ammo ko’pgina qabul qilingan qonunlar
ryeal hayotga joriy qilinmasdan qog’ozda qolib kyetadi. Sababi, birinchidan,
qonunni qabul qilish davridagi jamiyat taraqqiyoti darajasi bilan uni amalga
oshirish imkoniyati o’rtasidagi nomutanosiblikning mavjudligi. Ikkinchidan,
qonunlarni yaratishdagi mahorat va salohiyatning (profyessionalizm)
yetishmasligidir. Uchinchidan, fuqarolarning ham qonunlardan to’la
foydalanishga salohiyati yetarli darajada bo’lmasligi. Ammo, nima bo’lganda ham
qabul qilingan qonunlarga amal qilish hayotiy zaruriyat hisoblanadi. CHunki, u
nafaqat, huquqlar tizimi bilan, shuningdyek mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy hayoti bilan bog’liqdir. Ularni o’zida ifodalagan
qonunlarning “ishonmasligi” yoki poymol qilinishi mavjud ekan, jamiyat hayotida
ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lmaydi.
Mamlakat va fuqarolar manfaatlarining uyg’un holatda amalga oshuvining asosiy
myexanizmi qonunlar oldida oddiy fuqarodan tortib eng yuqori lavozimni egallab
turgan amaldorlarga barobarligi, ularning qonunlarga so’zsiz itoat qilishi
hisoblanadi. Bu tamoyilni shakllantirish O`zbekistonda qurilayotgan demokratik
jamiyatning asosiy vazifasi sifatida qaralmoqda.
Qonun ustuvorligiga xilof ish qilish va unga myensimay qarash, mansabdor
shaxslar tomonidan qonunlarning oyoq osti qilinishi, ulardan g’arazli maqsadlarda
foydalanish qonunlarni obro’sizlantiradi, davlat va jamiyatning ma’naviy
asoslariga putur yetkazadi, xalqning noroziligiga, haqqoniy e’tirozlariga sabab
bo’ladi. Ayniqsa, fuqarolarning davlat tuzilmalari bilan munosabatlari jarayonida
qonunlarga rioya etilishi yoki rioya etilmasligi fuqaro – davlat munosabatlarining
butun bir tizimdagi ijtimoiy adolat qoidalarining holatini byelgilab byeradi.](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_9.png)
![SHu o’rinda mahalliy hokimiyat vakillari to’g’risida alohida to’xtalib o’tish
zarur dyeb o’ylaymiz. Zyero, islohotlarni amalga oshirishda, joylarda adolat
qoidalarini o’rnatishda ularning o’rni katta bo’lishi zarur. Buning o’rniga mahalliy
hokimiyat vakillari, hatto hokimlar tomonidan inson huquqlarini buzish holatlari,
afsuski sodir etilmoqda.
Prezidentimiz ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisining to’qqizinchi syessiyasida
“Adolat - qonun ustuvorligida dyegan hayotiy tamoyilga qat’iy amal qilib yashash
g’oyasi ham fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy yo’nalishlaridan birini
tashkil etadi” – dyeb ko’rsatgan edi. Lyekin qonunlarga itoat qilishda, uning
ijrosini ta’minlashga mas’ul bo’lgan kishilar har doim oddiy fuqarolarga “etalon”
bo’lishlari lozim bo’ladi. Ular tomonidan qonunlarning buzilishiga qaratilgan har
bir kichik xatti-harakatlar nafaqat umumiy taraqqiyotga, shuningdyek
fuqarolarning hokimiyatga ishonchining barbod bo’lishiga olib kyeladi. SHu
ma’noda ham qonun ustuvorligini ta’minlashda fuqaroga qaraganda uning ijrosi
uchun mas’ul bo’lganlardan ko’proq yetakchilik qilishlari talab etiladi.
Qonunlarning har qanday shaxs, guruh, siyosiy kuchlar yoki ijtimoiy tabaqalar
manfaatlaridan ustun bo’lishini ryeal ta’minlash orqaligina demokratiyani
rivojlantirish, uning jamiyatda amal qilishiga erishish mumkin bo’ladi. Uning amal
qilishi har ikkala hokimiyat va fuqaro manfaatlariga mos kyeladi.
Xulosa qilib aytganda, qonun ustuvorligi quyidagi uch holatda o’zining to’liq
ifodasini topadi.
Birinchidan, qabul qilinayotgan qonunlar va boshqa normativ huquqiy
hujjatlar adolat prinsipiga, inson huquqi va manfaatlaridan kyelib chiqib, ijtimoiy
jihatdan asoslangan bo’lishi kyerak.
Ikkinchidan, barcha qonunlar va boshqa normativ huquqiy hujjatlar talabi
barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, nodavlat tashkilotlari va fuqarolar
tomonidan qat’iy bajarilishi shart 6
.
Uchinchidan, barcha normativ-huquqiy hujjatlar Konstitusiya va qonunlarga
mos bo’lishi shart.
6
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. бет](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_10.png)
![Dyemak, demokratik jamiyatning muhim tamoyili bo’lgan qonun ustuvorligi
mamlakatimizda barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati qurishning asosidir.
4. 2017-2021 O`zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo’yicha
Harakatlar strategiyasida qonun ustuvorligi masalasi
Mamlakatimizda mustaqillikning ilk kunlaridanoq demokratik huquqiy davlat
va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish strategiyasi doirasida fuqarolarning huquq
hamda erkinliklarini kafolatlash, sud-huquq tizimini rivojlantirish yo’lidagi
islohotlar izchil ro’yobga chiqarilmoqda.
Tarixan qisqa davrda yurtimizda qonuniylik va huquq-tartibotni
takomillashtirishning institusional hamda huquqiy asoslari shakllantirildi. Bu esa,
o’z navbatida, jamiyatda adolat va inson manfaatlari ustuvorligini qaror
toptirishda, korrupsiya, byurokratiya singari illatlarga qarshi kyeskin kurashishda
muhim ahamiyat kasb etayapti.
Darhaqiqat, davlat va jamiyat hayotida qonuniylik hamda qonun ustuvorligi
ta’minlanishi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning samaradorligini oshirishda hal
qiluvchi o’rin tutadi. Binobarin, adolat hukm surgan joyda tinchlik bo’ladi,
xalqning davlatga, uning institutlariga ishonchi ortadi, Vatan taqdiri va kyelajagiga
daxldorlik tuyg’usi yuksaladi.
Prezidentimiz SHavkat Mirziyoyev O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi
qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida
“Biz “Adolat — qonun ustuvorligida” dyegan tamoyil asosida jamiyatimizda
qonunga hurmat, huquqbuzarlik holatlariga murosasizlik hissini kuchaytirishga
qaratilgan ishlarimizni jadal davom ettiramiz” dyeya alohida qayd etgani zamirida
ham, avvalo, inson sha’nini hamma narsadan ulug’, dyeb bilish, fuqarolarning
tinch, osoyishta, farovon hayot kyechirishi uchun barcha sharoitni yaratish
maqsadlari mujassamdir.
Albatta, mamlakatda qonuniylikni mustahkamlashda, fuqarolarning
huquqlarini, jamiyat va davlatning qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini
himoya qilishda, aholining huquqiy madaniyatini oshirishda hamda](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_11.png)
![huquqbuzarliklar profilaktikasida prokuratura organlari zimmasiga katta mas’uliyat
yuklanadi. Davlatimiz rahbari tomonidan 2016 yil 19 dyekabr kuni imzolangan
“O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlari xodimlari kunini byelgilash
to’g’risida”gi Qonunga muvofiq, 8 yanvar O`zbekiston Respublikasi prokuratura
organlari xodimlari kuni sifatida byelgilangani ushbu soha vakillari faoliyatini
yuksak darajada e’tirof etgan holda, ularning o’z zimmasidagi mas’uliyatli
vazifalarni samarali bajarishi uchun rag’bat bag’ishlaydi.
Davlatimiz rahbari SHavkat Mirziyoyev O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo’shma majlisidagi nutqida xalqimiz azaldan yuksak qadrlab
kyeladigan, hamma narsadan ustun qo’yadigan adolat tuyg’usini hayotimizda
yanada kyeng qaror toptirish, jamiyatimizda korrupsiya, turli jinoyatlarni sodir
etish va boshqa huquqbuzarlik holatlariga qarshi kurashish, ularga yo’l qo’ymaslik,
jinoyatga jazo, albatta, muqarrar ekani to’g’risidagi qonun talablarini amalda
ta’minlash bo’yicha qat’iy choralar ko’rish zarurligiga urg’u byerdi. Bu vazifalar
ijrosi, shubhasiz, prokuratura organlari xodimlaridan ham ulkan mas’uliyat va
fidoyilik talab etadi. SHu ma’noda, 8 yanvar — Prokuratura organlari xodimlari
kuni sifatida nishonlanishi ularning maqomini yanada mustahkamlab, o’z
vazifalarini sidqidildan, vijdonan bajarishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi.](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_12.png)
![A dabiyotlar :
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – T.: O’zbekiston, 2018.
2. Karimov I.A. Asarlar to’plami, 1-23 jildlar. – T.: O’zbekiston, 1996-2016.
3. Karimov I.A. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash,
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi nutq /Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: ―O’zbekiston ,‖
2016. -56 b.
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
6. Sharifxo’jayev M. O’zbekistonda ochiq fuqarolik jamiyatining shakllanishi.
–T.: Sharq, 2003.
7. Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: genezisi, shakllanishi va rivojlanishi. –
T.: O’zbekiston, 2010.
8. Jalilov A boshqalar. Fuqarolik jamiyati asoslari. – T.: Baktria press, 2015.
9. Fuqarolik jamiyati. Darslik loyihasi– T.: 2016. Ziyonet.uz. Mualliflar
jamoasi.
10. O’tamurodov A. va boshqalar. Fuqarolik jamiyati fanidan tushuncha va
atamalar lug’ati. Lotin yozuvida. T.: Turon-zamin-ziyo. 2017. 23 b.t.](/data/documents/193de88c-ab41-401a-826d-df5c229ba73f/page_13.png)
QONUN USTIVORLIGI – FUQAROLIK JAMIYATINING MUHIM OMILI 1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati. 2. Qonun ustuvorligini ta’minlovchi asosiy shartlar. 3. Qonun ustuvorligi tamoyilining O`zbekistonda fuqarolik jamiyati qurilishidagi ahamiyati. 4. 2017-2021 O`zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida qonun ustuvorligi masalasi
1. Qonun ustuvorligi tushunchasi va uning mohiyati Demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish – O`zbekistonning pirovard maqsadidir. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlab o’tganidyek: “Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz... Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart” 1 . Darhaqiqat, adolat tushunchasi bilan qonun ustuvorligi tushunchasi bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Prezidentimiz ta’kidlaganidyek, qabul qilinayotgan qonunlarimiz zamirida adolat yotishi darkor. Adolatga asoslangan qonunlarning hayotga tatbiq etilishi adolatning tantana qilishiga olib kyeladi. Demokratik jamiyatning eng muhim byelgilaridan biri - jamiyat a’zolarining qonun oldida tyengligining, Konstitusiya va qonunlarning tyengligining ta’minlanganligidir. Shuningdyek, Konstitusiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo’lmog’i lozim. “Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo’ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash – bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi” 2 . Huquqiy davlatning muhim byelgisi – jamiyat hayotida chinakam qonun ustuvorligini ta’minlash - har qanday davlat uchun, xususan huquqiy davlat qurish yo’lidan borayotgan O`zbekiston uchun ham juda muhimdir. Qonun ustuvorligining mohiyati O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining III bob, 15- va 16-moddalarida byelgilab qo’yilgan. Konstitusiyaning 15- 1 Каримов И.А. Ватан саждаго каби му аддасдир. 3-жилд. –Т.:ҳ қ Ўзбекистон, 1996. 10-б. 2 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмо керак. 10-жилд. – қ Т.: Ўзбекистон, 2002, 28-б.
moddasiga muvofiq, “O`zbekiston Respublikasida O`zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitusiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar” dyeyilgan. Qonun ustuvorligi tushunchasining mohiyati Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning bir qator asarlarida chuqur tahlil qilingan. “ Qonun ustuvorligi – huquqiy davlatning asosiy prinsipidir. U hayotning barcha sohalarida qonunning qat’iyan hukmronligini nazarda tutadi. Hyech bir davlat organi, hyech bir xo’jalik yurituvchi va ijtimoiy siyosiy tashkilot, hyech bir mansabdor shaxs, hyech bir kishi qonunga bo’ysunish majburiyatidan xalos bo’lishi mumkin emas. Qonun oldida hamma barobardir. Qonunning ustuvorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa hyech bir istisnosiz huquq va normalarni buzganligi uchun javobgar bo’ladi” 3 , - dyeb ta’riflaydi , - I.Karimov. Qonun ustuvorligi dyeganda qabul qilingan qonunlarning barcha tomonidan hurmat qilinishi, ijrosi ta’minlanishi, ularga qat’iy amal qilish tushuniladi. Ayniqsa, huquq hukmronligi va qonun ustuvorligi huquqiy demokratik davlatga xos bo’lib, u jamiyatning barcha sohalariga inson huquq va erkinliklarini ta’minlash va kafolatlashga xizmat qiladi . Qonun oyoq osti qilingan mamlakatda talon-t o rojlik, tyengsizlik, adolatsizlik, zo’ravonlik va boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kyeladi. Ana shuning uchun ham qonun ustuvorligi umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarilgan. Qonun bilan yashashni millat vakillarining dunyoqarashiga aylanishiga erishish , milliy rivojlanishning muhim yo’nalishini tashkil qiladi. Qonunning ustuvorligi har qanday davlat va jamiyat hayotining muqaddas tamoyillaridan biridir. Qonunga og’ishmay itoat etilgan jamiyatdagina demokratiya 3 Каримов И.А. Ўзбекистон миллий исти лол, и тисод, сиёсат, мафкура.қ қ 1-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1996. -Б.321.
qaror topadi va yanada mustahkamlanadi. Qolavyersa, barcha demokratik institutlar, inson huquqi va erkinliklari qonun vositasi bilan joriy etiladi. Qonunda xalqning irodasi, xohish va istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini topadi. Qonunga itoatkorlik – bu yuksak madaniyatlilik, ma’naviyatlilik, ma’rifatlilik byelgisidir. Qonunga itoatkorlikni insonning unga ko’r-ko’rona bo’ysunishi ma’nosida tushunmaslik lozim. Qonunning maqsad va vazifalarini, ma’nosi-yu, insonparvarlik ahamiyatini ongli ravishda tushunib olish, unga ixtiyoriy rioya qilishga va uning asosida faoliyat yuritishga yordam byeradi. “Qonun – ijrosi bilan kuchli” – dyegan iboraga urg’u byeradigan bo’lsak, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatida qonunlarni ijro etishda halollik va adolat asosida ish yuritish mutasaddilar uchun asosiy maqsad, jamiyat, xalq va Vatan oldidagi buyuk insoniy burch, yuksak mas’uliyat bo’lmog’i lozim. Demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jamiyatda qonunning hukmronligini qaror toptirishni taqozo etadi. CHinakam huquqiy davlat barpo etmoq uchun mamlakatda adolatli, insonparvar demokratik qonunlar tantana qilmog’i lozim. Qonunning oliyligi davlat va jamiyat hayotining muqaddas prinsiplaridan biridir. Ijtimoiy siyosiy turmushda qonun muqaddas sanalib, uning yuksak nufuzga ega bo’lishining boisi shuki, unda xalqning irodasi, xohish va istaklari, manfaat va intilishlari o’zining ifodasini topadi. SHunisi diqqatga sazovorki, mamlakatda bozor munosabatlariga o’tishning O`zbekiston Birinchi Prezidenti I. Karimov tomonidan e’lon qilingan byesh prinsipi orasida qonunning hamma narsadan ustun bo’lishi va qonunga itoatkorlik prinsipi alohida o’rin tutadi. “CHinakam demokratik jamiyatda Prezident ham, oddiy fuqaro ham qonunga rioya etadi. Boshqa iloji yo’q” 4 . Demokratik jamiyatda qonun ustuvorligi tamoyilining ahamiyati juda muhimdir. CHunki Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridyek, «huquqiy davlatning quroli ham, ko’zi ham, o’zi ham, qalqoni ham - qonundir» 5 . 4 Каримов И.А. “Янги уй урмай туриб, эскисини бузманг”. –Т.:қ Ўзбекистон, 1993, 22-б. 5 Х. Бобоев, 3. офуров, 3. Исломов. "Миллий истиклол мафкураси ва Ғ тара иёт". –Т.: Янги аср авлоди, 2001. ққ 115-б.
Demokratik jamiyatda qonun ustuvorligi avvalambor demokratiyaga xos bo’lgan xususiyatlarni amalga oshirishni ta’minlaydi, ya’ni boshqacha qilib aytganda, qonun byelgilagan har bir narsa majburiy yoki ta’qiqlov xaraktyeriga ega va ushbu qoida jamiyatda istiqomat qiluvchi barcha shaxslarga taalluqlidir. YA’ni bu yerdan shunday tushuncha vujudga kyeladi, barcha qonun oldida barobardir. Qonun ustuvorligining ahamiyati haqida so’z yuritar ekanmiz, avvalambor, xalqning manfaatlari, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar, davlat ishini tashkil etish va shunga o’xshash boshqa masalalarda muhim ahamiyatga ega. Qonun ustuvorligiga erishish uchun avvalambor ularni qabul qilish jarayonida puxta va mukammal qilib, jamiyatda kyelajakda uzoq vaqt o’z foydasini byera oladigan darajada ishlab chiqish lozim. Bundan tashqari qonunlarni qabul qilish jarayonida shuni e’tiborga olish lozimki, ya’ni jamiyat, xalq ushbu qonunga ehtiyoj syezayaptimi yoki yo’qmi. Aynan shu masala ham qabul qilinadigan qonunning hayotda qay darajada jamiyatga naf kyeltirishi kyeltirmasligini byelgilab byeradi. Qonun ustuvor bo’lgan jamiyatda noroziliklar ham bo’lmaydi, chunki barcha soha vakillari qonun asosida faoliyat yuritar ekan norozilik va tushunmovchilikning o’zi bo’lmaydi. Qonunlarning ustuvorligi jamiyatdagi barcha fuqarolar uchun shu jumladan, davlat xizmatida ishlovchi shaxslar uchun, shuningdyek jamiyatdagi barcha sohalarga taalluqli bo’lganligi uning yanada mukammal tus olishigi olib kyeladi. Qonun ustuvorligi haqida so’z yuritganda uning ustuvorligini ta’minlovchi davlat organlari haqida ham unutmasligimiz lozim. CHunki qonun qabul qilinishining o’zi bu uning jamiyatda o’z-o’zidan ustuvor xususiyatga ega dyegani emas, buning uchun davlat organlarining bu borada hizmatlari va myehnatlari talab etiladi. Qolavyersa, qonunlarga itoat qilishda, uning ijrosini ta’minlashga mas’ul bo’lgan kishilar har doim oddiy fuqarolarga “etalon” bo’lishlari lozim bo’ladi. Ular tomonidan qonunlarning buzilishiga qaratilgan har bir kichik xatti-harakatlar nafaqat umumiy taraqqiyotga, shuningdyek fuqarolarning hokimiyatga ishonchining barbod bo’lishiga olib kyeladi. SHu ma’noda ham qonun ustuvorligini ta’minlashda fuqaroga qaraganda uning ijrosi uchun mas’ul