logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Rossiyasi imperiyasi hukmronligi yillarida Samarqand

Rossiyasi imperiyasi hukmronligi yillarida Samarqand

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.939453125 KB
Ko'chirib olish
Rossiyasi imperiyasi hukmronligi yillarida Samarqand Reja: Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi va ma’muriy- boshqaruv tizimi Samarqanddagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot Samarqanddagi madaniy hayot Tayanch iboralar: Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom, Zarafshon okrugi, Samarqand viloyati, Kattaqo‘rg‘on, Jizzax, Samarqand, Xo‘jand uezdlari, General fon Kaufman,A.K.Abramov, Jo‘rabek,Bobobek, Samarqand qo‘zg‘oloni. General fon Kaufman bir necha bor turli bahonalar bilan Buxoro amirligi va rus hukumati o‘rtasida tinchlik kelishuvini imzolashni kechiktirib, harbiy to‘qnashuvga olib boradigan yo‘lni tanlagan. U Buxoro amirligidan haqoratomuz, amirlikning sha’nini yerga uradigan shartlarni bajarishni talab etgan. Shunday talablardan biri Amir Said Muzaffarga 1867 yil oxirida yuborilgan bo‘lib, unda Buxoro amirligining Qo‘qon xonligi singari «oq podsho» hukmronligini tan olib unga vassal bo‘lishi taklif qilingan edi. «Tinchlik shartnomasi» ga shu tariqa tayyorgarlik ko‘rish ikki o‘rtada harbiy to‘qnashuvni muqarrar qilib qo‘ydi. 1868 yil aprel oyiga qadar ikki o‘rtadagi muzokaralar shartnomaga olib kelmadi, ikkala tomon ham urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. 1868 yilda Erjar va Jizzax olingandan so‘ng ruslar Samarqand ostonasiga yetib keldilar, bosqinchilar Buxoro amirligi ning «ikkinchi poytaxti»bo‘lgan Samarqandni egallashga alohida ahamiyat berishgan. Ruslar tomonidan Samarqand shahrini zabt etish 1868 yil 1 may kuni Cho‘ponota tepaligida boshlandi. Ma’lumotlarga ko‘ra, shaxsan general fon – Kaufman qo‘mondonligidagi ruslar armiyasining soni 13500 kishidan iborat bo‘lib, amir sarbozlarining soni ulardan qariyb 5 baravar ko‘p edi. Jang vaqtidagi Kaufmanning eng yaqin yordamchilari keyinchalik Turkiston siyosiy tarixida muhim rol o‘ynagan Abramov va Golovachevlar bo‘lgan. Amir sarbozlari va rus qo‘shinlari o‘rtasida shiddatli jang bo‘lib o‘tadi. Bu jangda ruslarning g‘alabasini ta’minlagan asosiy kuch, ularning harbiy texnikasining, ayniqsa, artilleriyasining ustunligida edi, deb qayd qilish mumkin.1868 yil 2 mayda Samarqand shahri ruslar qo‘liga o‘tdi. 1868 yilning may oyining oxiriga qadar, uning atrofidagi barcha tuman markazlari bosib olindi. Ruslar Urgut va Chelakdan tashqari biror joyda jiddiy qarshilikka duch kelmadilar. Bu ruslarning aholida rus fuqaroligiga ixtiyoriy o‘tish ilinji bor degan tasavvurni tug‘dirdi. Ammo tez orada ular yerli xalq to‘g‘risida sarob tasavvurga ega ekanliklarini angladilar. 1868 yilning o‘zidayoq, ruslar Samarqandni qayta bosib olishga majbur bo‘ldilar. Rus qo‘mondonligi Samarqanddagi harbiy qo‘rg‘onda 658 kishini qoldirib, Buxoro tomon hujumni davom ettirdi. Kattaqo‘rg‘on va ayniqsa, Zirabuloqda qattiq to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tgan. Afsuski, ichki ziddiyatlar tufayli amirlikning butun harbiy qudratini bosqinchilarga qarshi birlashtira olmagan Amir Muzaffar qo‘shinlari katta talofat ko‘rib mag‘lubiyatga uchraydi. 1868 yil 2 iyunda Zirabuloq tepaligida bo‘lgan jangda ruslar tomonidan misli ko‘rilmagan vahshiylik amalga oshirilgan. Xuddi shu vaqtda, Samarqanddagi voqealarning rivojlanishi ruslarning Zirabu loqda g‘alabani tantana bilan nishonlashiga imkon bermadi. Samarqandning olinishi bilan, Buxoro amirligi harbiy qudratiga shubha tug‘ildi. Samarqandni ozod etish uchun Shahrisabzdan Jo‘rabek va Kitobdan Bobobeklar boshchiligida katta harbiy kuch yo‘lga chiqdi. Ular Qarshi bekligi tomonidan quvvatlandi. Qo‘zg‘olonchilarni shahar aholisi va uning atrofidagi joylardagi xalq quvvatladi. Natijada, 20-25 ming qo‘zg‘olon chilar soni tez orada 50 mingga yetdi va 2 iyun 1868 yilda ular shaharga hujum boshladi. Yetti kun davomida shiddatli janglar bo‘ldi, janglar davomida ruslar talofati 240 kishi bo‘lib, ulardan 70 kishi o‘lgan. Kaufmanning buyrug‘i bilan shaharning obod, tarixiy Siyob bozori butkul yondirildi. «Samarqand qo‘zg‘oloni» davomida va undan keyin ming lab bolalar, ayollar va keksalar yovuzlarcha o‘ldirildi. Samarqand va uning atrofida ruslarning «tinchlantirish» tadbiri natijasida xalq juda ko‘p vatanparvar farzandlaridan judo bo‘ldi. Samarqand qayta bosib olingandan so‘ng 28 iyun 1868 yilda Rossiya va Buxoro amirligi o‘rtasida shartnoma imzolandi va unga ko‘ra, Buxoro Rossiyaga nisbatan o‘zining vassal ekanligini tan oldi. Shartnomaga muvofiq amir Samarqand va Kattaqo‘rg‘onni Rossiyaga berishga majbur bo‘ldi va katta miqdorda kontributsiya (tovon) to‘lash majburiyatini ham oldi. Bosib olingan yerlardan 1868 yilda Zarafshon okrugi tashkil etilib, unga boshqaruvchi qilib general A.K.Abramov tayinlandi. Bosqinchilar tomonidan tarixiy yodgorliklar - Buxoro amirining Samarqanddagi saroyi, masjidlar, aholiga tegishli bo‘lgan chiroyli imoratlarga ham katta shikast yetkazildi: shahar harbiy qo‘rg‘oni ichida joylashgan amirning arki harbiy gospitalga aylantirildi, sobiq Samarqand hokimi binosi Zarafshon okrugi boshqaruvchisi general – mayor A.K.Abramovga bo‘shatib berildi. 1868 yilda Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi nafaqat O‘rta Osiyo hududida, balki islom olami va Yevropada katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Buxoro xonligi aholisining Samarqand shahrini ozod qilish uchun olib borgan keskin kurashlari mag‘lubiyatga uchragach, xonlikning Rossiya imperiyasi bosib olgan yerlarida Zarafshon okrugi tuziladi. 1886 yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ning qabul qilinishi munosabati bilan Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylan tirib, uning tarkibiga Kattaqo‘rg‘on, Jizzax, Samarqand va Xo‘jand uezdlari kiritiladi, Samarqand shahri esa viloyat markazi etib belgilanadi. Zarafshon okrugi markazi sifatida Samarqand shahri belgilandi va okrug boshlig‘i etib 1868 yilda A.K.Abramov (1868-1877) tayinlangan. Imperiya harbiy harakatlari davomida tarixiy yodgorliklar Buxoro amirining Samarqanddagi saroyi, masjidlar, aholiga tegishli imoratlarga ham katta shikast yetkazildi. Boshqaruvning yangicha tartib-nizomi 1868 yil 29 iyunda tasdiqlangan Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari asosida tuzildi. Samarqand shahri bosib olingan dastlabki kunlardan va keyinchalik ham an’anaviy boshqaruv tartibi va qonunchilik tizimi saqlanib qolinishi rasmiy hujjatlarda ham bir necha bor ta’kidlangan. Jumladan, 1868 yil 4 mayda K.P. Kaufmanning Samarqand shahri aholisiga e’lon qilgan murojaatnomasida boshqaruv va qonunchilikda an’anaviy tartib hamda shariat ahkomlari saqlanib qolinishi aytib o‘tilgan edi. Keyinchalik general gubernator Fon Kaufmanning «Zarafshon okrugini boshqarish to‘g‘risidagi muvaqqat nizomi»da ham o‘lkada imperiya hukumati muassasalarini tuzish bilan birga oqsoqol va aminlar boshqaruvini qisman saqlab qolinishi ko‘rsatib o‘tilgan. Lekin amalda barcha mahalliy boshqaruv muassasalari tartibi quyi pog‘ona bo‘g‘ini sifatida belgilanishi va imperiya mahkamalariga bo‘ysundirilishi bilan ular faoliyati va vakolat doirasi cheklangan hamda ularning vazifalari mohiyati o‘zgartirilgan. Zarafshon okrugi markazi hisoblangan Samarqandda shahar boshqaruvi quyidagi tarkibdan iborat bo‘lgan: okrugda umumxalq ishlari bo‘yicha mudir va shahar me’mori; okrugda sug‘orish ishlari bo‘yicha mudir; okrugda aksiz soliqlari bo‘yicha mudir; shahar hokimi. Boshqaruvni takomillashtirish maqsadida 1871 yilda shaharning «yangi» qismi uchun okrug harbiy gubernatori nazorati ostidagi harbiylar va savdo xodimlari vakillaridan iborat maxsus shahar qo‘mitasi tashkil etilgan bo‘lib, qo‘mita doimiy besh a’zodan iborat bo‘lgan. Unga dastlab podpolkovnik D.A.Norbut, keyinchalik shtabs-rotmistr A.N.Chernevskiy raislik qilgan. Maxsus qo‘mita zimmasiga mahalliy aholidan shahar maydoni uchun zarur bo‘lgan xususiy yer mulklarini sotib olish, shahar maydonini tasdiqlangan reja asosida qismlarga ajratish va yangi shahar qismini barpo etish yuklatilgan edi. Shahar boshqarmasi raisi lavozimiga dastlab podpolkovnik D.A.Norbut va shahar hokimi lavozimiga poruchik M.Ya.Iskokov (1874-1892 yillarda shahar hokimi) nomzodlari ko‘rsatilgan. 1874 yilga kelib Turkiston general-gubernatori ruxsati bilan «yangi shahar» uchun Zarafshon okrugi harbiy xalq boshqaruvida turli lavozim lardagi amaldorlardan maxsus shtat asosida doimiy shahar boshqarmasi tashkil etildi. 1876 yilda K.P.Kaufman farmoyishi bilan shahar xo‘jalik boshqarma la ri bekor qilindi va shahar xo‘jaligi uezd ma’muriyati nazoratiga olindi. 1886 yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ning qabul qilinishi munosabati bilan Zarafshon okrugi tugatilib, Samarqand viloyatiga aylantirilgan. Natijada 1887 yil Samarqand shahar xo‘jalik boshqarmasi butunlay tugatilib, shahar boshqaruvi bo‘yicha barcha vakolat va majburiyatlar Samarqand uezdi boshlig‘ining zimmasiga yuklatilgan. Shu munosabat bilan shaharning yangi qismini boshqaruv va obodonlashtirish ishlari ham uezd boshqarmasi qoshida tashkil etilgan shahar ishlari bo‘yicha joriy qilingan kotiblik lavozimiga berildi. Samarqand viloyat harbiy gubernatorini harbiy vazir emas, imperatorning o‘zi tayinlaydigan bo‘ldi. Uning qo‘lida ikki: fuqaroviy va harbiy hokimiyat to‘plangan edi. Samarqand viloyati harbiy gubernatori o‘rni kelganda Turkiston general- gubernatori vazifasini bajargan. Masalan, 1896 yilda Samarqand viloyat harbiy gubernatori general-leytenant graf N.Ya.Rostovsev (1891-1897) general- gubernator vazifasini vaqtincha bajargan. Samarqand viloyatini 1886-1917 yillar oralig‘ida sakkizta (A.M.Yafimovich (1887-1891), N.Ya.Rostovsev (1891-1897), Ya.D.Fedorov (1897-1899), V.Yu.Medinskiy (1899-1905), S.D.Gesket (1905-1908), A.S.Galkin (1908-1911), I.Z.Odisheladze (1911-1914), N.S.Likoshin (1914-1917)) gubernator boshqargan. O‘rta hisobda ularning har biri 3-4 yildan viloyatni boshqargan. Shaharning boshqaruvi viloyat boshqarmasi qo‘lida bo‘lib, jamoat va xo‘jalik ishlari aholi tomonidan saylangan mahalliy ma’muriyat tomo nidan amalga oshirilgan. Shahar qismlarga bo‘lingan bo‘lib, uni boshqargan oqsoqollarning asosiy vazifasi soliq yig‘ish va majburiyatlarni taqsimlash bo‘lgan. Mahalliy ma’muriyat, ya’ni oqsoqol va ellikboshilar 3 yil muddatga saylangan. Ular harbiy gubernatorga bo‘ysunuvchi va shahardagi politsiya xizmatini boshqaruvchi katta oqsoqolga bo‘ysunishgan. Katta oqsoqolga barcha quyi politsiya amaldorlari – mirshablar, qozilar bo‘ysundirilgan. Ularning barchasiga shahar aholisidan yig‘iluvchi mablag‘ hisobidan maosh to‘langan. 1898 yilda amalga oshirilgan islohotlarga muvofiq «Sud nizomlarini Turkiston o‘lkasi viloyatlarida joriy qilish qoidalari»da tugatilgan viloyat sudlari o‘rniga okrug sudlari beshta viloyatda tashkil qilindi. Samarqand shahrining politsiya boshqaruvi quyidagi tartibda shakllantirilgan: shaharning «yangi» va mahalliy qismiga tayinlangan polismeyster, uning kotibi, devonxona xizmatchisi, ikkita yollanma kotibi va bitta mahalliy aholidan tarjimoni bo‘lgan. Shahar ikki mahalliy politsiya boshqarmasiga ajratilgan va har biriga bittadan boshliq tayinlangan. Shahar beshta politsiya nozirlari tomonidan hududlar kesimida nazorat qilingan. Shaharning tub aholisi istiqomat qiluvchi qismida politsiya boshqarmasiga yordam beruvchi oqsoqollar tayinlangan. Samarqand shahri dahalarida to‘rtta tub aholi va bitta yahudiylar mahallasi oqsoqoli bo‘lgan. Politsiya boshqarmasining yana bir tarkibiy qismi qamoqxona bo‘lib, u shahar bo‘yicha bitta bo‘lgan.Politsiya tarkibini yollanma ko‘ngillilardan shakllantirish imkoni yo‘qligi tufayli, avvalgidek Samarqand garnizonining kichik unvondagi harbiylaridan tashkil etilgan. Shahar boshqaruvida yuqoridagilar qatorida alohida lavozimlar ham joriy etilgan: shahar arxitektori, yo‘l ustasi, shahar shifokori, shahar doyasi, shahar feldsheri, veterenariya feldsheri, shahar bog‘boni, shahar savdo nazoratchisi, shahar ariq- oqsoqoli va miroblar bo‘lgan. Mansabdorlardan tashqari, Samarqand shahar shifoxonasi, shahar shifoxonasi huzuridagi xo‘jalik qo‘mitasi, mahalliy ayollar va bolalar uchun Samarqand ambulatoriya shifoxonasi, shahar dorixonasi, Samarqand ipak qurti tayyorlash punkti, Samarqand paxta hakamligi qo‘mitasi kabi turli tashkilot va muassasalar bo‘lgan. Rossiya imperiyasining Turkiston o‘lkasi bo‘yicha moliyaviy tushumlarini yig‘ish uchun o‘lka viloyatlari qismlarga taqsimlangan. Shunda Samarqand viloyati beshta o‘lpon yig‘iluvchi hududlarga ajratilgan. Samarqand uezdining «yangi shahar» qismi, Samarqand shahrining mahalliy aholi istiqomat qiluvchi qismi va uezdning boshqa volostlari, Kattaqo‘rg‘on uezdi; Xo‘jand uezdi; Jizzax uezdi kirgan. Samarqand shahrini boshqarish borasida imperiya hukumati ko‘proq Toshkent hududlarida amaliyotdan o‘tgan tajribaga tayangan. Samarqand shahri boshqaruv tartibida ham, umumiy Turkiston o‘lkasiga nisbatan qo‘llanilgan va imperiyaning O‘rta Osiyoni bosib olishni maqsad qilgan dastlabki yillardagi siyosiy mohiyati mavjud bo‘lgan. Bu jihat harbiy boshqaruv tartibini saqlab qolishida va boshqaruvdagi barcha holatlarni imperiya ma’muriyatiga bo‘ysundirishda namoyon bo‘ldi. Samarqand viloyat va uezddining ma’muriy markazi sifatida belgilan gach, shaharga ko‘plab rus amaldorlari, harbiylar ko‘chib keladilar va 1871 yilda ular uchun shaharning yangi qismi barpo etiladi. Shu maqsadda ajratilgan hududda mahalliy aholi yerlari majburan sotib olinadi va ma’muriy binolar qurishga kirishiladi. Yangi qismni qurishda mahalliy aholi vakillariga arzimas ish haqi to‘lanib, majburan ishlatiladi va qisqa fursatda Yangi shaharcha barpo etiladi. Harbiy kazarmalar bilan o‘rab olingan bu shaharcha tez orada Samarqand viloyatining harbiy-ma’muriy markaziga aylanadi. Samarqandning Yangi shahar qismida aholi yil sayin ko‘payib boradi. Rus aholisi uchun uy-joylar, ma’muriy binolar, kasalxona, xiyobon, kutubxona, ta’lim maskanlari, hammom, kitob do‘koni, ibodatxonalar, 69 ta turli do‘konlar, bank, harbiylar uyi, transport kontoralari, muzey va boshqa madaniy muassasa hamda maishiy xizmat idoralari tashkil etiladi, ko‘chalarni ko‘kalamzorlashtirish, yoritish, tosh yo‘llar yotqizish va obodonlashtirish uchun katta mablag‘lar sarflanadi. Ammo Eski shaharda esa faqatgina mahalliy aholini nazorat qilish va itoatda saqlab turishga, ya’ni politsiya va mirshablik uchun mablag‘ sarflanadi, shahar obodonchiligi, tibbiyot, sanitariya holati, qurilish va madaniy hayotga mutlaqo e’tibor qilinmaydi. Ma’muriyat Samarqandning Eski shahar qismidan to‘planadigan soliqlardan tushgan daromadni shaharning yangi qismining qurilishiga va obodonchiligiga sarflaydi. Natijada asrlar davomida dunyoga mashhur bo‘lib kelgan shaharda sanitar holat, uy-joy qurilishlari, madaniy obidalar, jamoat joylari, ko‘chalar davr talablaridan orqada qolib, ruslar yashaydigan Yangi shahar qismi obodlashib, hududi esa kengayib boradi. Shunga qaramay, asrlar davomida rivojlanib kelgan an’anaviy savdo markazlari – bozorlar, xunarmandchilik ustaxonalari, masjidlar hamda aholining asosiy qismi shaharning eski qismida joylashganligi bois, Eski shahar bu davrda ham ijtimoiyiqtisodiy va madaniy hayotda o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. V.Masals - kiyning 1913 yilda keltirgan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, Samarqand ning Eski shahar qismida 28 ta karvonsaroy, 1169 ta do‘kon, 6185 ta xususiy uylar, 4 ta bozor, 14 ta madrasa, 91 ta maktab, 105 ta masjid bor edi. Shahar bozorlariga yaqin atrofdagi qishloq va shaharlardan ko‘plab xaridorlar kelgan, chunki Samarqand shahri Toshkent va Farg‘ona hududlariga mahsulot tarqatadigan o‘ziga xos savdo ombori bo‘lib, nafaqat viloyatdagi, balki Turkistondagi yirik savdo- sanoat markazlaridan biri edi. Samarqand shahar aholisining ijtimoiy turmushi bilan birga iqtisodiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ayniqsa, hunar mandchilik sohasi raqobatbardoshligini yo‘qotdi. Mustamlakachilik davrida shahar hunarmandchiligi va hunarmandlar ahvoli keskin pasaydi. Bunga asosiy sabab Samarqand viloyati va shahridagi iqtisodiy siyosat (ekspansiya si), soliqlarni ko‘cha ytirib yuborilganligi edi. 1883 yilda Samarqand shahrida 38 ta duradgorlik, 22 ta misgarlik, 38 ta bo‘yoqchilik, 170 ta etikdo‘zlik, 68 ta temirchilik, 49 chilangarlik, 18 ta zargarlik, 5 ta soatsozlik, 30 ta sartaroshlik, 8 ta tamakichilik, 1200 ta gilam to‘qish ustaxonalari mavjud bo‘lgan. Ushbu korxonalarda 3000 ga yaqin ishchi mehnat qilgan bo‘lib, yillik ishlab chiqarish hajmi 103907 rublni tashkil etgan. Aynan shu yilda Samarqand shahrida 5 ta aroq zavodi, 2 ta vino, 2 ta pivo, 15 ta teri oshlash, 18 ta cho‘yan, 30 ta sopol idishlar ishlab chiqaruvchi, 14 ta sham ishlab chiqaruvchi, 8ta g‘isht va 145 ta yog‘ zavodlari faoliyat yuritgan. Bu zavodlarda 677 kishi mehnat qilib, yillik ishlab chiqarish hajmi 239987 rubldan iborat bo‘lgan. 1883 yili 1916 ta hunarmandchilik korxona va ustaxonalarida 159143 rubl, 1892 yilda 10587 ta korxona va ustaxonalarda 3145620 rubl, 1905 yilda 7046 ta korxona va ustaxonalarda 1837072 rubl, 1910 yilda esa 7788 korxona va ustaxonalarda 2087924 rubl miqdorida xalq ehtiyoji uchun hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarilgan. Demak, hunarmandchilik korxona va ustaxonalarining soni kamayishi kuzatilsa-da, ishlab chiqaril gan mahsulotlarning hajmi oshib borgan. Hunarmandchilik ko‘rsatkichlari sanoat mahsulotlarining hajmiga nisbatan sekin o‘sgan. Sanoat rivojida ko‘rsatkichlar buning teskarisi edi. Temiryo‘l tarmog‘ining Samarqand orqali o‘tishi natijasida shahar iqtisodiyoti rivojlandi, sanoatning va tadbirkorlikning yangi yo‘nalishlari shakllana borgan. 1888 yilda Samarqand viloyati fabrika va zavodlari ishlab chiqargan mahsulotlarning miqdori 1033573 rublni tashkil etgan bo‘lsa, 1905 yilda bu ko‘rsatkich 11469580 rublga, 1908 yilda esa 14843287 rublga yetgan. 1882 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, Samarqand uezdi va shahrida 33 ta hunarmandchilik turlari bo‘yicha mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Ularning xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin: Qazilma mahsulotlarga ishlov berish; kulolchilik, g‘isht pishirish, cho‘yan-eritish, temirchilik, chilangarlik, misgarlik; Jonivorlar mahsulotlariga ishlov berish; terichilik, sovun tayyorlash, sham ishlab chiqarish, ipakchilik, sarrojlik va egarchilik, etikdo‘zlik, yashil sag‘riyon tayyorlash, kolbasa tayyorlovchilar; O‘simlik mahsulotlariga ishlov berish; vinochilik, mineral suvlar tayyorlash, suv tegirmonlari, juvozlar, novvoychilik va qandolatchilik, to‘quvchilik, tamakichilik (hidlanuvchi tamaki); Aralash ishlab chiqarish; mahalliy qandolatchilik, buyoqchilik, zargar lik, soatsozlik, sartaroshlik, nashr ishi (tipo-litografiyalar), surat chilik (fotograflar), rus kiyim tikuvchilari, bosh kiyim tayyorlovchilar, malyarlik-sirchilik. Keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, qator hunar sohalari: fotografiya, tipo-litografiyalar, rus qandolatchiligi, rus kiyim tikuvchiligi kabilar yangi sohalar hisoblangan. Samarqandda boshqa hunarlar qatorida qog‘oz ishlab chiqarish ham rivojlangan. 1869 yilda Samarqandda qog‘oz ishlab chiqaruvchi ustaxonalar soni 16 ta bo‘lgan. Armeniy Vamberining fikricha, Samarqand qog‘ozi «yangi ipakdan tayyorlangan…», O‘rta Osiyo bo‘ylab 1866 yilda sayohat qilgan P.I.Pashino fikricha esa, qog‘oz paxtadan tayyorlangan, A.Semyonov qog‘oz tayyorlashda eski latta va paxta tolalari, ipak va kanop chiqitlari ham qo‘llanilgan degan fikrni ilgari suradi. Ta’kidlash joizki, har qanday mahsulot tayyorlanganda atrof-muhitda mavjud bo‘lgan xom-ashyodan keng foydalanilgan. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, qog‘oz tayyorlashda XIX asr samarqandlik hunarmandlar asosan, kanop, qamish, paxta, zig‘ir tolasi va ipakdan keng foydalanishgan, - degan fikr o‘rinlidir. Samarqand qog‘ozi suvsimon o‘zining maxsus belgisiga ega bo‘lgan. Mazkur belgi XVI asrda usta Mir Ibrohimning o‘ziga xos muhri bo‘lgan. Bu belgi so‘nggi paytlargacha ham Samarqand qog‘ozining belgisi sifatida saqlanib qolgan va «Mir- Ibrohim» deb atalgan. Samarqand qog‘ozi tayyorlangan xom-ashyosiga ko‘ra, asosan uch turga ajratilgan. Ulardan biri, ipak chiqitlari, tarandilaridan tayyorlangan va unga hech qanday paxta tolasi qo‘shilmagan. Bu qog‘oz nihoyatda puxta, go‘zal, mayin va juda silliq bo‘lib, sariq tusda tovlanib turgan. Bu qog‘oz «qog‘ozi abrishumiy» ya’ni «qog‘ozi ipak» deb yuritilgan. Samarqand qog‘ozining ikkinchi xili – yarim shoyi qog‘oz bo‘lib, u ipak xom-ashyosidan tayyorlangan. «Nimkatoniy» deb atalgan bu qog‘oz qalin, puxta va yaxshi ohorlangan bo‘lib, bunday qog‘ozdan qilingan kitobni varaqlash qulay bo‘lgan. Uchinchi xil qog‘oz deyarli sof paxtadan tayyorlangan va u sifati hamda tayyorlash usuliga ko‘ra yuqorida aytib o‘tilgan qog‘ozlardan birmuncha pastroq bo‘lgan 1869 yilda Samarqand shahrida turli mahsulot va tovarlarni sotishga mo‘ljallangan 2414 do‘kon bo‘lganki, bu so‘zsiz shaharning yirik savdo markazi bo‘lganligidan guvohlik beradi. Samarqand savdosining yana bir xususiyati savdo faqat bozorlarda, do‘konlarda emas, balki rastalarda ham olib borilgan. Rastalar ko‘proq ixtisoslashgan bo‘lib, har bir rastada alohida mahsulot turi sotilgan. Bozorlar shaharning 1/3 qism maydonini egallagan. U bir tomondan shahar harbiy qo‘rg‘onidan to Shohi-Zinda mavzeigacha, ya’ni Toshkent darvoza sigacha, ikkinchi tomondan shahar o‘rtasidan Qalandarxona va So‘zangaron darvozalarigacha cho‘zilgan Bozorlar savdo faoliyatiga qarab ikkiga: kundalik va katta bozorlarga bo‘lingan. 1868 yil ma’lumotiga ko‘ra, Samarqanddagi 35 ta karvonsaroylardan faqatgina bittasida tozalanmagan jun sotilgan. U markaziy bozorning ichida joylashgan bo‘lib, Jun-saroy deb atalgan. Bu karvonsaroy Mulla Orifboyning xususiy mulki bo‘lib, 15 ta do‘kondan iborat edi. Mazkur do‘konlarning har biriga 8 botmondan jun joylashtirilgan. Undan tashqari, «Go‘ri Amir masjidiga tegishli vaqf yer hududida joylashgan yana 50 tacha do‘kon» junli buyumlar, qoshma, palas va gilamlar bilan savdo qilgan. XIX asr ikkinchi yarmida Samarqand shahridagi karvonsaroylar soni 58 ta bo‘lib, ular turli mahsulotlar savdosi bilan shug‘ullanuvchi savdo majmualaridan iborat bo‘lgan. Mazkur karvon-saroylar savdo buyumi yoki uning asoschisini nomi bilan atalgan. Masalan, saroyi mayiz, saroyi ord, saroyi birinji mayda, saroyi tamoku furushi, saroyi rangubor furushi, saroyi shinni, saroyi Orifjonboy, saroyi Maxsum, saroyi Muhammad, saroyi Karimboy, saroyi Podshoxi, Jun saroy. Arxiv xujjatlari ma’lumotlari asosida ularning kattaligi, xizmat turlari haqida ma’lumotlarni ham bilib olishimiz mumkin. Masalan, Davlat qushbegi saroyi birinchi qavatda 30 hujra, yerto‘lada uchta xona va omborxonaga ega bo‘lgan. Ikkinchi qavatida ham 30 ta xona mavjud bo‘lgan. Qo‘shhovuz guzaridagi Orifjon boy saroyida 45 ta xona bo‘lgan. Maxsum saroyida 14 ta xona va 7 ta do‘kon, Muhammad Karim boy saroyida 26 ta xona, Misgar saroyida 15 ta savdo xonalari bo‘lgan Karvon-saroylar sonining ko‘pligi, ularning hajmi kattaligi shaharda savdo-sotiq ishlarining jadal borishi va tovar ayirboshlash miqdorining ham kattaligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, shaharda 50 ta Rossiyadan keltirilgan turli mahsu lotlar bilan savdo qiluvchi, shu bilan birga, 394 ta mavsumiy mahsulotlar bilan savdo qiluvchi do‘konlar ham bo‘lgan. XIX asrning ikkinchi yarmida shaharda 3105 ta rastalar mavjud bo‘lib, savdo faqatgina do‘konlarda emas, balki rastalarda ham qizg‘in amalga oshirilgan. Qadimdan O‘rta Osiyo xalqlari Hindiston, Xitoy, Eron, Afg‘oniston xalqlari bilan qizg‘in savdo munosabatlarini olib borganlar. Samarqand va Balx shaharlari o‘rtasida qizg‘in savdo munosabatlari o‘rnatilganligini Balxdan 10 km janubda «Samarqandiyon qishlog‘i» bo‘lganligidan dalolat beradi. Hindistondan choy, marvarid, qimmatbaho toshlar, bo‘yoq (indigo), dorivor o‘simliklar, ipak mahsulotlar, Kashmirdan chiroyli gul bosilgan nimcha va shoyiro‘mollar, Afg‘onistondan gulli ipak matolar, oq harir matolar, salla, shakar, murch, bodom, ro‘yon (bo‘yoq olinuvchi o‘simlik) urug‘i, gilamlar, xalatlar, qoplar, namat, qorako‘l olib kelingan. Afg‘onistondan yirik chorva podalari sotish uchun olib o‘tilgan. Ichki va tashqi savdoning rivojlanib borishi o‘z o‘rnida mahsulot yetishtirib beruvchi ishlab chiqarish xo‘jaliklarining rivojlanishiga turtki bo‘lgan. Jumladan, 1888 yili Samarqand uezdida 4206 ta (viloyatning 47,2 % savdo hujjatlari) turli savdo hujjatlari taqdim etilgan bo‘lsa, oradan 10 yil o‘tib, 1898 yili ularning soni 6918 taga ko‘payib umumiy viloyatda mazkur turdagi xujjatlarning 51,8%ni tashkil etgan. Samarqand uezdi savdo turlari va savdosining rivojlanishini xususiyatlariga qarab quyidagicha tasniflash mumkin: «Yangi shahar»da savdo muassasalarining soni ancha kam bo‘lib, 233 ta savdo va sanoat tashkilotlari mavjud edi. 1897 yil holatiga ko‘ra, ularning savdo aylanmasi 2238400 rublni tashkil etgan. Savdoning asosiy qismi «eski shahar»da amalga oshirilib, u yerda manufaktura mahsulotlari, choy, mahalliy xom-ashyo, turli mahsulotlar, oziq-ovqat mahsulotlari, ijara, hammomlar, sartaroshxonalar, pul almash ti rish shahobchalari bo‘lgan. «Eski shahar»dagi umumiy savdo aylanmasi 134613350 rublni tashkil etgan. Uezd savdosining uchinchi yo‘nalishini qishloq bozorlari savdosi tashkil etgan. Ushbu bozorlarda aksariyat savdo ob’ektini qishloq xo‘jalik mahsulotlari tashkil etib, u yerdan Rossiyaning Yevropa qismiga ko‘plab quritilgan mevalar olib ketilgan. Samarqandda savdoning o‘sib borishi natijasida savdogarlarning ahvoli ijobiy tomonga o‘zgarib borgan. O‘z qo‘lida ulgurji savdoni to‘plab, asosan foizlar hisobiga kun kechirayotgan bir guruh savdogarlar imperiya qonunlari tomonidan sarmoyachilar sifatida muhofaza qilingan. Imperiya rahbariyatining mulkdorlar sinfi manfaatlarini himoyasiga befarq bo‘lmaganligini ko‘rsatadi. 1906 yilga kelganda Samarqandda choy bilan ulgurji savdo qiladigan 13 ta firma Otto Vogau, aka-uka Popovlar, Bauer, Ganshin, Proxorov, Gusev, Danilov, Sharovskiy, «Sindel i K», «A. Kuznesov i K» firmalari, Filatov va aka-uka Kamenskiylar kabi rus va Pinxasev, Mullaqandov, Qalantarov kabi mahalliy yahudiy va Rizaev kabi eroni savdogarlari qo‘lida bo‘lgan. Samarqandda choy savdosi bilan ikki peshavorlik (Hindiston) savdo firmasi shug‘ullanganligi haqida ham ma’lumotlar bor. Mahalliy savdogarlar asosan choy va Rossiyadan keltirilgan mahsulotlarning chakana savdosi bilan shug‘ullangan bo‘lsa, ushbu mahsulotlarning ulgurji savdosi bilan rus va yahudiy savdogarlar shug‘ullangan. Samarqand o‘zining qulay geografik joylashuvi va ma’muriy jihatdan chegaralarga yaqinligi tufayli choy savdosida o‘lkada eng yirik markazga aylangan. Masalan, 1899 yili Rossiya imperiyasining Osiyo qismida jami 7816119 funt choy qadoqlangan bo‘lsa, shundan 35,4 foiz Samarqand hissasiga to‘g‘ri kelgan. Tyumendan keyin Samarqand ulgurji choy savdosida Rossiya imperiyasi bo‘yicha ikkinchi, Turkiston o‘lkasida birinchi o‘rinda turgan. 1894 yili Buxoro amirligining Rossiya imperiyasining bojxona tizimiga kiritilishi va Kaspiy dengizi orqali choy savdosini amalga oshirilishiga ruxsat berilishi hamda 1868 yildagi chetdan keltirilgan choy mahsulotlariga bojxona to‘lovlarining oshirilishi to‘g‘risidagi ko‘rsat ma ning amirlik hududida ham amal qila boshlashi choy savdosida ijobiy o‘zgarishlarga yo‘l ochib berdi. 1902 yili Samarqand ichki bojxonasini tashkil etilishi bilan bu yanada mustahkamlandi. Xullas, mazkur davrda sanoatlashuv natijasida ishlab chiqarishning ikki yo‘nalishi vujudga kelgan: birinchisi an’anaviy shakldagi hunarmand chilik ishlab chiqarishi bo‘lsa, ikkinchisi yangi sanoat tarmoqlari edi. 1888 yilda Krasnovodskdan Samarqandgacha bo‘lgan Kaspiy orti temir yo‘li, 1898 yilda esa Samarqand-Andijon temir yo‘llarining qurilishi shaharni Rossiya imperiyasining janubiy qismlari hamda o‘lkadagi yirik shaharlar bilan yaqindan bog‘ladi, ayni paytda Samarqandga rus sanoatchilari va sarmoyadorlarining faol kirib kelishiga hamda viloyatda yetishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari va boshqa xom ashyoni Rossiyaga olib ketishga katta imkoniyat yuzaga keldi. Samarqand shahri va uezdida viloyatdan metropoliyaga mahsulot olib ketish bilan shug‘ullanuvchi o‘nlab savdo-sanoat firmalarining bo‘limlari va do‘konlari faoliyat ko‘rsata boshladi. Samarqand shahrida ularning 117 ta do‘koni bo‘lib, ular shahardan asosan paxta, ipak, guruch, chorva mahsulotlari, ho‘l meva, vino, charmteri, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini Rossiya shaharlariga, rus manufakturasi mahsulot larini esa viloyat aholisiga yetkazish bilan shug‘ullanganlar. Samarqand Turkistondagi eng yirik vinochilik markazi bo‘lib, uning atrofi va ichkari sida bogdorchilik va uzumchilik keng rivojlangan edi. Kas piy orti temir yo‘li qurilgach, Samarqand viloyatida rus sarmoyadorlarining kirib kelishi faollashadi va shaharda sanoat korxonalari ko‘payadi. Bu korxonalar asosan xomashyoni qayta ishlashga ixtisoslashgan bo‘lib, ular choy qadoqlash, paxta tozalash, yog‘-moy, ko‘nchilik, vinochilik korxonalaridan iborat edi. Shahar aholisining ichki ehtiyojlarini qondirishda mahalliy hunar mandchilik mahsulotlari muhim o‘rin tutsa-da, o‘lkada zavodfabrika mahsulotlarini ko‘payib borishi bilan mahalliy kosibchilik ustaxonalari kamaya boshlaydi. Agar 1888 yilda shaharda 1300 dan ortiq turli usta xonalardan tashqari 1969 ta mayda hunarmandchilik ishlab chiqarish korxo nasi faoliyat ko‘rsatdi. 1907 yilga kelib ularning soni 963 taga tushib qoldi. Ustaxonalarning ma’lum qismi birlashib yiriklashgan bo‘lsa, ma’lum qismi zavod- fabrika mahsulotlari bilan raqobat qila olmay, yopiladi. Hunarmandchilikning ayrim turlari, masalan igna tayyorlash umuman tugatilib, o‘rniga yangi hunarlar, masalan choy qadoqlash hunari yuzaga keladi. Bu davrda Samarqand o‘lkada choy savdosi bo‘yicha asosiy o‘rinda turar edi. Imperiya hukumatining Turkistonda ma’naviy sohada olib borgan mustamlakachilik siyosatiga qaramay, XX asr boshida qo‘shni mamlakatlar va musulmon olamida keng tarqalgan ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar Samarqand shahrini ham chetlab o‘tmadi. Bu davrda Samarqandda Hoji Muin, Mahmu dxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Rahma tullo Ismatullaev kabi ma’rifatparvar ziyolilar yashab, faoliyat ko‘rsatdilar. Turkistonda jadidchilik harakatining yetuk namoyandalardan biri bo‘lgan Mahmudxo‘ja Behbudiy musulmon davlatlari va Rossiya shaharlarini kezib, o‘z mamlakatida ta’lim tizimi va moddiy-madaniy turmushning zamon talablaridan ortda qolayotganlini anglab yetadi. U Rahmatullo Ismatullaev, Abduqodir Shakuriy tomonidan tashkil etila boshlangan yangi usul mak tab lari uchun «Risolai asbobi savod», «Risolai jugrofiyai Rusiya», «Risolai jug‘rofiyai umroniy», «Kitobat-ul-atfol», «Amaliyoti islom», «Tarixi islom» kabi darslik va qo‘llanmalar yaratadi, 1913 yilda mahalliy teatrga asos solib, ilk o‘zbek dramasi «Padarkush» asarini yozadi va sahnalashtiradi. 1913-1914 yillarda Behbudiy «Samarqand» nomli mahalliy gazeta nashrini yo‘lga qo‘yadi. Rus, o‘zbek va tojik tillarida chop etilgan mazkur gazeta sahifalarida xalq taraqqiyotga va ma’rifatga da’vat etiladi, mavjud holat keskin tanqid ostiga olinadi. Hukumat gazetaning 45 ta soni chiqqach, yopib qo‘yadi. Mahmudxo‘ja Behbudiy tez orada mahalliy tildagi ilk jarida - «Oyna» jurnalini nashr qila boshlaydi. «Oyna» jurnali qisqa fursatda nafaqat Turkistonda, balki Kavkaz, Tatariston, Turkiya, Afg‘oniston, Eron va Hindistongacha tarqaladi. Bundan tashqari, Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z hisobidan xususiy bosmaxona va kutubxona - «Nashriyoti Behbudiya» va «Kutub xonai Behbudiya»ni tashkil etadi. U o‘z bosmaxonasida jadid adabiyoti namunalaridan tashqari Turkiston xaritasini ishlab chiqib, chop etadi, kutubxonaga esa musulmon davlatlari va qo‘shni mamlakatlardan kitob olib kelishga harakat qiladi. Bu davrda xukumatning Turkistondagi ta’lim tizimini imkon qadar siqishtirish siyosatini olib borishiga qaramay, fan va adabiyot sohasidagi izlanishlar butkul to‘xtab qolmadi. Chunonchi bu davrda Samarqandda geog rafiya, astronomiya, kartografiya va tabiiy fanlar bo‘yicha chuqur bilimlarga ega bo‘lgan Hoji Yusuf tomonidan ilk globus ihtiro qilinadi. Moskva, Istanbul, Suriya va Yevropa shaharlarida 10 yil davomida otasi bilan sayohatda bo‘lib qaytgan, nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lgan Hoji Yusuf yaratgan globus o‘z zamondoshlari tomonidan yuqori baholanadi. Shahardagi ilg‘or fikrli ziyolilar mustabid tuzum sharoitidagi mavjud ahvolni tanqid qilish, xalqni ma’rifat va taraqqiyotga da’vat etish bilan cheqlanib qolmay, Samarqand shahrining kelajagi, uning obod bo‘lishi haqida orzu qilganlar hamda buning uchun nimalar qilish kerakligi haqida o‘z mulohazalarini bayon etganlar. Chunonchi, o‘sha davrda yashab, ijod qil gan, arab, fors, rus tillari va adabiyotini, musiqa va texnikani hamda tikuvchilik va to‘quvchilikni yaxshi bilgan, o‘z hisobidan yangi usul maktabi tashkil qilgan ma’rifatparvar Siddiqiy Ajziy o‘z she’rlarida ana shunday g‘oyalarni ilgari surgan. O‘zining «Mir’oti ibrat» nomli she’riy asarida Siddiqiy Ajziy Samarqandni obod va ozod kelajagini tasavvur qilib, shaharda katta va ko‘plab imoratlar, ko‘plab tramvay va avtomobillar, «oynai- bark», ya’ni televidenie hamda telefonlar, hattoki so‘zlashganda oynada aksi ko‘rinadigan telefonlar, har yerda elektr qandillar bo‘lishini bashorat qiladi. O‘zining «Xotima» nomli she’riy asarida esa u til, qonun, ilm-fan va davlatsiz millatning istiqboli yo‘qligini alohida ta’kidlaydi. Samarqand shahri Turkistonda kechgan siyosiy jarayonlarning qizg‘in o‘choqlaridan biri edi. Shahardagi mahalliy aholi orasida mustamlakachilik tuzumiga, hukumatning adolatsizlik siyosatiga qarshi tez-tez norozilik chiqishlari bo‘lib turgan. Mahalliy ulamolar Rossiyadan o‘lkani taftish kilish uchun yuborilgan senator Palenga bir necha marotaba yozma murojaat qilib, shahardagi boshqaruv tizimi va ijtimoiy hayotda o‘z diniy va milliy manfaatlarini, an’analarni tiklashni, adolatsizliklarga chek qo‘yishni so‘raganlar. Shahar aholisi nomidan tuzilgan 53 banddan iborat petitsiyada nafaqat ijtimoiy, diniy va milliy manfaatlar, balki siyosiy huquqlar ham talab qilingan bo‘lib, musulmonlarning Rossiya Davlat Dumasida va boshqaruv tizimida rus aholisi bilan teng huquqqa ega bo‘lishi lozimligi talab qilingan edi. Samarqand shahri, uezdi va viloyati aholisi 1916 yilda butun Turkistonni qamrab olgan, Rossiya imperatorining mahalliy aholini front orti ishlariga safarbar qilish haqidagi farmoniga qarshi ko‘tarilgan umumxalq qo‘zgolonida faol ishtirok etib, hukumatga qarshi o‘z noroziligini keskin namoyon etgan. Samarqandning ruslar yashaydigan yangi qismi ham imperiya hukumatiga qarshi muxolifatda bo‘lgan siyosiy kuchlar markaziga aylangan edi. Bu yerda rus-sotsial demokratlari hukumatning adolatsiz siyosatini keskin tanqid ostiga olgan rus matbuoti «Samarkand» gaze ta si nashr etila boshlaydi. Gazeta sahifalarida hukumatning adolatsiz siyosatini keskin tanqid ostiga olinishi ma’muriyat tomonidan tazyiqqa uchrab, to‘xtatib qo‘yiladi. Ammo ma’muriyatning tazyiqlariga qaramay, gazeta turli nomlarda - «Russkiy Samarkand», «Zarafshan», «Nov ы y Samarkand» kabi nom lar bilan yana qaytadan tiklanadi. O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan Samarqandning tarixi va madaniy merosiga katta qiziqish bilan qaragan rus sharqshunoslari – V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, V.L.Vyatkin kabi olimlar bu davrda qarovsiz qolgan shahar tarixi, uning moddiy yodgorliklarini o‘rganishga katta e’tibor qaratib, qator tadqiqotlar olib bordilar. Zero, bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan ko‘hna Samarqanddagi boy madaniy merosning ta’rifi hatto Yevropa mamlakatlariga ham yetib borgan bo‘lib, jahon madaniyati tarixida katta o‘rin tutar edi. Ammo ma’muriyatning madaniy merosga e’tborsizligi tufayli ko‘pgina yodgorliklar bu davrda qarovsiz ahvolga tushib qoldi. Bu davrda shahar hayotiga kirib kelgan yangiliklar – ilk bosmaxonalar, teatr, matbuot, kommunikatsiya, temir yo‘llar hamda sanoat korxonalari, bank-kredit tizimi, savdo-sanoat firmalari va boshqalar Samarqand hayotiga zamonaviy shaharsozlik madaniyati va iqtisodiymoliyaviy munosabatlarning yangicha shakllarini olib keldi, ammo ulardan asosan rus aholisi, amaldorlari, sarmoyadorlari, harbiylari va ularning oilalari bahramand bo‘ldilar. Bu yangiliklar mahalliy aholining o‘z salohiyatini to‘liq namoyon etish, rivojlantirishga emas, balki eng avvalo metropoliya manfaatlarini ta’minlash hamda mustahkamlashga, o‘lkaning iqtisodiy salohiyatini imkon qadar o‘zlashtirishga xizmat qildi. Lekin matbuot, teatr, nashriyotlar, ta’lim tizimi taraqqiyoti masalalari, hamda qo‘shni mamlakatlarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar jamiyatning eng ilg‘or vakillarining islohotlar zarurligini anglashida, taraqqiyot g‘oyalarini targ‘ib etishda muhim ahamiyat kasb etdi va bunda jamiyatning fidoiy, ilg‘or fikrli vakillari bo‘lgan ziyolilarning roli katta bo‘ldi. Nazorat savollari 1.Mustamlaka davrida Samarqanddagi ma’muriy-boshqaruv tizimida qanday o‘zgarishlar amalga oshirilgan? 2.Samarqandda iqtisodiy hayotda qanday o‘zgarishlar amalga oshirilgan? 3.Samarqandda madaniy hayotda qanday o‘zgarishlar amalga oshirilgan? 4.Samarqandda faoliyat ko‘rsatgan korxonalar to‘g‘risida ma’lumot bering? 5.Matbuotning shakllanishi va ilk nashrlar to‘g‘risida ma’lumot bering? Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Ғаффоров Ш . Мустамлака даврида Туркистонда таълим тизими . Самарканд, 2001. – 133 б. 2.Долимов У. Жадид педагогикаси. Тошкент.- 2007.-140 б. 3.Зиёева Д. Ўзбекистон шаҳарлари XIX асрнинг иккинчи ярми- XX аср бошларида. Т., 2013; 4.Ирисқулов О. XIX асрнинг иккинчи ярми- XX аср бошларида Самарқанддаги мадрасалар фаолияти // Илмий-таҳлилий ахборот. Тошкент Ислом университети. 2013. №4. – 47-51 б. 5.Ирисқулов О.Ж. ХIХ асрда Самарқандда қоғоз ҳунармандчилиги // Ўзбекистон давлатчилиги тарихи масалалари илмий тўплами СамДУ. 2015. – 19-25 б. 6. Ирисқулов О.Ж. Мустамлака даврида Самарқанд шаҳрида таълим тизимида трансформatsiон жараёнлар. //Илмий-таҳлилий ахборот. Тошкент Ислом университети. 2017. №1. – 38-42 б. 7. Ирисқулов О.Ж. Россия мустамлакаси даврида Самарқанд уезди пахта плантatsiяси фаолияти тарихидан. //Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари. Республика илмий-амалий конференция материалари. Андижон. 2017. – 141-147 б. 8. Жадидчилик ислоҳот, янгиланиш, мустақилик ва тараққиёт учун кураш (Туркистон ва Бухоро жадидчилигига янги чизгилар)//Даврий тўплам. № 1. (Масъул муҳаррир Д. Алимова.) Тошкент, Университет. 1999 й. – 218 б. 9. Каттаев К. Самарқанднома. Тошкент: Mashhur press, 2017. . - 308 б. 10. Курахмедов А. XIX аср иккинчи ярми-ХХ аср бошларида Самарқанднинг иқтисодий ва маданий ҳаёти.-Т.: “Фан”. 2009. – 117 б. 11. Маликов А. XX аср бошида Самарқанд мадрасалари мударрисларининг ислоҳотлари хусусидаги тортишувлари//Ўрта асрлардаги Самарқанд мадрасаи олияларининг ислом цивилизatsiяси ва таълим тизимининг тараққиётдаги роли//Хаpаро илмий конференция материалари. Самарқанд. 2017. – 40-42 бетлар. 12. Нормуродова Г.Б. XIX аср охири ва XX аср бошларида Самарқанд вилояти аҳолисининг ижтимоий стратификatsiяси Т. “YANGI NASHR” 2013. – 160 б. 13. Нормуродова Г.Б. XIX аср охири ва XX аср бошларида Самарқанд вилояти аҳолиси. Самарқанд. 2010. – 92 б.

Rossiyasi imperiyasi hukmronligi yillarida Samarqand Reja: Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi va ma’muriy- boshqaruv tizimi Samarqanddagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot Samarqanddagi madaniy hayot Tayanch iboralar: Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom, Zarafshon okrugi, Samarqand viloyati, Kattaqo‘rg‘on, Jizzax, Samarqand, Xo‘jand uezdlari, General fon Kaufman,A.K.Abramov, Jo‘rabek,Bobobek, Samarqand qo‘zg‘oloni.

General fon Kaufman bir necha bor turli bahonalar bilan Buxoro amirligi va rus hukumati o‘rtasida tinchlik kelishuvini imzolashni kechiktirib, harbiy to‘qnashuvga olib boradigan yo‘lni tanlagan. U Buxoro amirligidan haqoratomuz, amirlikning sha’nini yerga uradigan shartlarni bajarishni talab etgan. Shunday talablardan biri Amir Said Muzaffarga 1867 yil oxirida yuborilgan bo‘lib, unda Buxoro amirligining Qo‘qon xonligi singari «oq podsho» hukmronligini tan olib unga vassal bo‘lishi taklif qilingan edi. «Tinchlik shartnomasi» ga shu tariqa tayyorgarlik ko‘rish ikki o‘rtada harbiy to‘qnashuvni muqarrar qilib qo‘ydi. 1868 yil aprel oyiga qadar ikki o‘rtadagi muzokaralar shartnomaga olib kelmadi, ikkala tomon ham urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. 1868 yilda Erjar va Jizzax olingandan so‘ng ruslar Samarqand ostonasiga yetib keldilar, bosqinchilar Buxoro amirligi ning «ikkinchi poytaxti»bo‘lgan Samarqandni egallashga alohida ahamiyat berishgan. Ruslar tomonidan Samarqand shahrini zabt etish 1868 yil 1 may kuni Cho‘ponota tepaligida boshlandi. Ma’lumotlarga ko‘ra, shaxsan general fon – Kaufman qo‘mondonligidagi ruslar armiyasining soni 13500 kishidan iborat bo‘lib, amir sarbozlarining soni ulardan qariyb 5 baravar ko‘p edi. Jang vaqtidagi Kaufmanning eng yaqin yordamchilari keyinchalik Turkiston siyosiy tarixida muhim rol o‘ynagan Abramov va Golovachevlar bo‘lgan. Amir sarbozlari va rus qo‘shinlari o‘rtasida shiddatli jang bo‘lib o‘tadi. Bu jangda ruslarning g‘alabasini ta’minlagan asosiy kuch, ularning harbiy texnikasining, ayniqsa, artilleriyasining ustunligida edi, deb qayd qilish mumkin.1868 yil 2 mayda Samarqand shahri ruslar qo‘liga o‘tdi. 1868 yilning may oyining oxiriga qadar, uning atrofidagi barcha tuman markazlari bosib olindi. Ruslar Urgut va Chelakdan tashqari biror joyda jiddiy qarshilikka duch kelmadilar. Bu ruslarning aholida rus fuqaroligiga ixtiyoriy o‘tish ilinji bor degan tasavvurni tug‘dirdi. Ammo tez orada ular yerli xalq to‘g‘risida sarob tasavvurga ega ekanliklarini angladilar. 1868 yilning o‘zidayoq, ruslar Samarqandni qayta bosib olishga majbur bo‘ldilar. Rus qo‘mondonligi Samarqanddagi harbiy qo‘rg‘onda 658 kishini qoldirib, Buxoro tomon hujumni davom ettirdi. Kattaqo‘rg‘on va ayniqsa, Zirabuloqda qattiq to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tgan. Afsuski, ichki ziddiyatlar tufayli amirlikning butun harbiy qudratini bosqinchilarga qarshi birlashtira olmagan Amir Muzaffar qo‘shinlari katta talofat ko‘rib mag‘lubiyatga uchraydi. 1868 yil 2 iyunda Zirabuloq tepaligida bo‘lgan jangda ruslar tomonidan misli ko‘rilmagan vahshiylik amalga oshirilgan. Xuddi shu vaqtda, Samarqanddagi voqealarning rivojlanishi ruslarning Zirabu loqda g‘alabani tantana bilan nishonlashiga imkon bermadi. Samarqandning olinishi bilan, Buxoro amirligi harbiy qudratiga shubha tug‘ildi. Samarqandni ozod etish uchun Shahrisabzdan Jo‘rabek va Kitobdan Bobobeklar boshchiligida katta harbiy kuch yo‘lga chiqdi. Ular Qarshi bekligi tomonidan

quvvatlandi. Qo‘zg‘olonchilarni shahar aholisi va uning atrofidagi joylardagi xalq quvvatladi. Natijada, 20-25 ming qo‘zg‘olon chilar soni tez orada 50 mingga yetdi va 2 iyun 1868 yilda ular shaharga hujum boshladi. Yetti kun davomida shiddatli janglar bo‘ldi, janglar davomida ruslar talofati 240 kishi bo‘lib, ulardan 70 kishi o‘lgan. Kaufmanning buyrug‘i bilan shaharning obod, tarixiy Siyob bozori butkul yondirildi. «Samarqand qo‘zg‘oloni» davomida va undan keyin ming lab bolalar, ayollar va keksalar yovuzlarcha o‘ldirildi. Samarqand va uning atrofida ruslarning «tinchlantirish» tadbiri natijasida xalq juda ko‘p vatanparvar farzandlaridan judo bo‘ldi. Samarqand qayta bosib olingandan so‘ng 28 iyun 1868 yilda Rossiya va Buxoro amirligi o‘rtasida shartnoma imzolandi va unga ko‘ra, Buxoro Rossiyaga nisbatan o‘zining vassal ekanligini tan oldi. Shartnomaga muvofiq amir Samarqand va Kattaqo‘rg‘onni Rossiyaga berishga majbur bo‘ldi va katta miqdorda kontributsiya (tovon) to‘lash majburiyatini ham oldi. Bosib olingan yerlardan 1868 yilda Zarafshon okrugi tashkil etilib, unga boshqaruvchi qilib general A.K.Abramov tayinlandi. Bosqinchilar tomonidan tarixiy yodgorliklar - Buxoro amirining Samarqanddagi saroyi, masjidlar, aholiga tegishli bo‘lgan chiroyli imoratlarga ham katta shikast yetkazildi: shahar harbiy qo‘rg‘oni ichida joylashgan amirning arki harbiy gospitalga aylantirildi, sobiq Samarqand hokimi binosi Zarafshon okrugi boshqaruvchisi general – mayor A.K.Abramovga bo‘shatib berildi. 1868 yilda Samarqandning Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi nafaqat O‘rta Osiyo hududida, balki islom olami va Yevropada katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Buxoro xonligi aholisining Samarqand shahrini ozod qilish uchun olib borgan keskin kurashlari mag‘lubiyatga uchragach, xonlikning Rossiya imperiyasi bosib olgan yerlarida Zarafshon okrugi tuziladi. 1886 yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ning qabul qilinishi munosabati bilan Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylan tirib, uning tarkibiga Kattaqo‘rg‘on, Jizzax, Samarqand va Xo‘jand uezdlari kiritiladi, Samarqand shahri esa viloyat markazi etib belgilanadi. Zarafshon okrugi markazi sifatida Samarqand shahri belgilandi va okrug boshlig‘i etib 1868 yilda A.K.Abramov (1868-1877) tayinlangan. Imperiya harbiy harakatlari davomida tarixiy yodgorliklar Buxoro amirining Samarqanddagi saroyi, masjidlar, aholiga tegishli imoratlarga ham katta shikast yetkazildi. Boshqaruvning yangicha tartib-nizomi 1868 yil 29 iyunda tasdiqlangan Zarafshon okrugini boshqarishning vaqtinchalik qoidalari asosida tuzildi.

Samarqand shahri bosib olingan dastlabki kunlardan va keyinchalik ham an’anaviy boshqaruv tartibi va qonunchilik tizimi saqlanib qolinishi rasmiy hujjatlarda ham bir necha bor ta’kidlangan. Jumladan, 1868 yil 4 mayda K.P. Kaufmanning Samarqand shahri aholisiga e’lon qilgan murojaatnomasida boshqaruv va qonunchilikda an’anaviy tartib hamda shariat ahkomlari saqlanib qolinishi aytib o‘tilgan edi. Keyinchalik general gubernator Fon Kaufmanning «Zarafshon okrugini boshqarish to‘g‘risidagi muvaqqat nizomi»da ham o‘lkada imperiya hukumati muassasalarini tuzish bilan birga oqsoqol va aminlar boshqaruvini qisman saqlab qolinishi ko‘rsatib o‘tilgan. Lekin amalda barcha mahalliy boshqaruv muassasalari tartibi quyi pog‘ona bo‘g‘ini sifatida belgilanishi va imperiya mahkamalariga bo‘ysundirilishi bilan ular faoliyati va vakolat doirasi cheklangan hamda ularning vazifalari mohiyati o‘zgartirilgan. Zarafshon okrugi markazi hisoblangan Samarqandda shahar boshqaruvi quyidagi tarkibdan iborat bo‘lgan: okrugda umumxalq ishlari bo‘yicha mudir va shahar me’mori; okrugda sug‘orish ishlari bo‘yicha mudir; okrugda aksiz soliqlari bo‘yicha mudir; shahar hokimi. Boshqaruvni takomillashtirish maqsadida 1871 yilda shaharning «yangi» qismi uchun okrug harbiy gubernatori nazorati ostidagi harbiylar va savdo xodimlari vakillaridan iborat maxsus shahar qo‘mitasi tashkil etilgan bo‘lib, qo‘mita doimiy besh a’zodan iborat bo‘lgan. Unga dastlab podpolkovnik D.A.Norbut, keyinchalik shtabs-rotmistr A.N.Chernevskiy raislik qilgan. Maxsus qo‘mita zimmasiga mahalliy aholidan shahar maydoni uchun zarur bo‘lgan xususiy yer mulklarini sotib olish, shahar maydonini tasdiqlangan reja asosida qismlarga ajratish va yangi shahar qismini barpo etish yuklatilgan edi. Shahar boshqarmasi raisi lavozimiga dastlab podpolkovnik D.A.Norbut va shahar hokimi lavozimiga poruchik M.Ya.Iskokov (1874-1892 yillarda shahar hokimi) nomzodlari ko‘rsatilgan. 1874 yilga kelib Turkiston general-gubernatori ruxsati bilan «yangi shahar» uchun Zarafshon okrugi harbiy xalq boshqaruvida turli lavozim lardagi amaldorlardan maxsus shtat asosida doimiy shahar boshqarmasi tashkil etildi. 1876 yilda K.P.Kaufman farmoyishi bilan shahar xo‘jalik boshqarma la ri bekor qilindi va shahar xo‘jaligi uezd ma’muriyati nazoratiga olindi. 1886 yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ning qabul qilinishi munosabati bilan Zarafshon okrugi tugatilib, Samarqand viloyatiga aylantirilgan. Natijada 1887 yil Samarqand shahar xo‘jalik boshqarmasi butunlay tugatilib, shahar boshqaruvi bo‘yicha barcha vakolat va majburiyatlar Samarqand uezdi boshlig‘ining zimmasiga yuklatilgan. Shu munosabat bilan shaharning yangi

qismini boshqaruv va obodonlashtirish ishlari ham uezd boshqarmasi qoshida tashkil etilgan shahar ishlari bo‘yicha joriy qilingan kotiblik lavozimiga berildi. Samarqand viloyat harbiy gubernatorini harbiy vazir emas, imperatorning o‘zi tayinlaydigan bo‘ldi. Uning qo‘lida ikki: fuqaroviy va harbiy hokimiyat to‘plangan edi. Samarqand viloyati harbiy gubernatori o‘rni kelganda Turkiston general- gubernatori vazifasini bajargan. Masalan, 1896 yilda Samarqand viloyat harbiy gubernatori general-leytenant graf N.Ya.Rostovsev (1891-1897) general- gubernator vazifasini vaqtincha bajargan. Samarqand viloyatini 1886-1917 yillar oralig‘ida sakkizta (A.M.Yafimovich (1887-1891), N.Ya.Rostovsev (1891-1897), Ya.D.Fedorov (1897-1899), V.Yu.Medinskiy (1899-1905), S.D.Gesket (1905-1908), A.S.Galkin (1908-1911), I.Z.Odisheladze (1911-1914), N.S.Likoshin (1914-1917)) gubernator boshqargan. O‘rta hisobda ularning har biri 3-4 yildan viloyatni boshqargan. Shaharning boshqaruvi viloyat boshqarmasi qo‘lida bo‘lib, jamoat va xo‘jalik ishlari aholi tomonidan saylangan mahalliy ma’muriyat tomo nidan amalga oshirilgan. Shahar qismlarga bo‘lingan bo‘lib, uni boshqargan oqsoqollarning asosiy vazifasi soliq yig‘ish va majburiyatlarni taqsimlash bo‘lgan. Mahalliy ma’muriyat, ya’ni oqsoqol va ellikboshilar 3 yil muddatga saylangan. Ular harbiy gubernatorga bo‘ysunuvchi va shahardagi politsiya xizmatini boshqaruvchi katta oqsoqolga bo‘ysunishgan. Katta oqsoqolga barcha quyi politsiya amaldorlari – mirshablar, qozilar bo‘ysundirilgan. Ularning barchasiga shahar aholisidan yig‘iluvchi mablag‘ hisobidan maosh to‘langan. 1898 yilda amalga oshirilgan islohotlarga muvofiq «Sud nizomlarini Turkiston o‘lkasi viloyatlarida joriy qilish qoidalari»da tugatilgan viloyat sudlari o‘rniga okrug sudlari beshta viloyatda tashkil qilindi. Samarqand shahrining politsiya boshqaruvi quyidagi tartibda shakllantirilgan: shaharning «yangi» va mahalliy qismiga tayinlangan polismeyster, uning kotibi, devonxona xizmatchisi, ikkita yollanma kotibi va bitta mahalliy aholidan tarjimoni bo‘lgan. Shahar ikki mahalliy politsiya boshqarmasiga ajratilgan va har biriga bittadan boshliq tayinlangan. Shahar beshta politsiya nozirlari tomonidan hududlar kesimida nazorat qilingan. Shaharning tub aholisi istiqomat qiluvchi qismida politsiya boshqarmasiga yordam beruvchi oqsoqollar tayinlangan. Samarqand shahri dahalarida to‘rtta tub aholi va bitta yahudiylar mahallasi oqsoqoli bo‘lgan. Politsiya boshqarmasining yana bir tarkibiy qismi qamoqxona bo‘lib, u shahar bo‘yicha bitta bo‘lgan.Politsiya tarkibini yollanma ko‘ngillilardan shakllantirish imkoni yo‘qligi tufayli, avvalgidek Samarqand garnizonining kichik unvondagi harbiylaridan tashkil etilgan. Shahar boshqaruvida yuqoridagilar qatorida alohida lavozimlar ham joriy etilgan: shahar arxitektori, yo‘l ustasi, shahar shifokori, shahar doyasi, shahar feldsheri,

O'xshashlar

XVIII asrda Usmonli imperiyasi
Xiva va Qo‘qon xonlipi davriga oid tadqiqotlar
Buxoro xonligi davriga oid tadqiqotlar
1917-1990 yillar mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi
Mustaqillik yillarida Qoraqalpogʼiston Respublikasi.