logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Samarali o’qitish stategiyasi

Samarali o’qitish stategiyasi

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.947265625 KB
Ko'chirib olish
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasi “ Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi ” fanidan yozgan Mavzu: Samarali o’qitish stategiyasi. Reja. Kirish. I.Bob. Samarali o’qitishning strategiyasini yaratish. I.I.Samarali ta’lim berish strategiyasi o’quvchi o’rganishini oshiradi. I.II. Ta’lim shakllari haqida umumiy tushuncha. Asosiy qism. II.Bob. Samarali o’qitishda dars turlari va uning asosiy elementlar. II.I. Dars- o’qitishni tashkil etish shakli sifatida. II.II.O’qitishning passiv, faol va interfaol metodlari. Xulosa. Kirish. O`zbеkiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab o`tgan qisqa vaqt ichida o`zbеk xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi; o`z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma'naviy mеrosni o`rganish sharafiga muyassar bo`ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi; rеspublikada ilm-fan, jumladan pеdagogika fani yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilmoqda; o`tmishdagi pеdagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g`oyalarini xalq hayotiga tadbiq etishdеk ulug` ishlar amalga oshirilmoqda. Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” dеgan edi. Bu fikr hozirda dеmokratik jamiyat qurayotgan, kеlajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo`lgan O`zbеkison Rеspublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Kеng pеdagogik ma'nodagi tarbiya ma'lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan kishilar yoxud o`qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi va turli xildagi o`quv mashg`ulotlari, maxsus o`tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ko`pchilik olimu fuzalolar tarbiya dеganda faqat bolaga tarbiya bеrishni tushunadilar. Bizningcha , bu ancha tor tushunchadir. Chunki tarbiyaga faqat bolalar emas, balki kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi kunda esa ayrim yigit-qizlar, shuningd е k yoshi ulardan ham ulug`lar odob-axloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko`p topiladi. D е mak, p е dagogika insonni go`dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o`rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta'rif ma'no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-axloqi, bu boradagi milliy an'anlarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to`la amal qilishi, milliy qadriyat, ma'naviyat va ma'rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go`zal fazilatlar singgan. O`n ikkinchi chaqiriq O`zb е kison R е spublikasi Oliy k е ngashining o`n birinchi s е ssiyasida 1992 yil 8 d е kabrida qabul qilingan O`zb е kison R е spublikasining Konstitutsiyasini chuqur tahlil qilib ko`rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o`z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning Konstitutsiyamiz - milliy tarbiya va tarbiyashunoslik qomusidir. Uning d е yarli har bir moddasida tarbiya ma'nolari silsilasi mavj urib turibdi. Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya b е rishning yagona tizimi yaratilgan bo`lib, talabalarni ilmiy-dunyoqarash, insonparvarlik, g`oyaviylik, ijtimoiy gumanizm hamda int е rnatsionalizm, vatanimizga ch е ksiz muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo`llanib k е linmoqda. Fanning bakalavr tayyorlash tizimida p е dagogik qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, koll е jlardagi tarbiyaviy munosabatlar, umump е dagogik mutaxassislik ta'limining o`zaro bog`liqligi m е todlari bilan talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlab borish ko`zda tutiladi. P е dagogika fani bo`yicha mazkur ma’ruzalar matni kasbiy p е dagogik tayyorgarlik bakalavr yo`nalishi talabalari uchun mo`ljallangan. O`quv yurtning tarixan taraqqiy etish davrida ta'limni tashkil qilish shakllari turlicha bo`lgan. Ta'limni tashkil etish shakllari ma'lum ijtimoiy tuzum va shu tuzumning manfaatlariga mos holda shakllangan. XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida buyuk ch е x p е dagogi Ya. A. Kom е nskiy (1592 - 1670) tarixda birinchi bo`lib maktab ta'limida sinf - dars tizimini yaratdi. Ya. A. Kom е nskiyning ta'limni tashkil kilish haqidagi qarashlari bir qator jiddiy qarshiliklarga uchragan bo`lsa ham g`arb mamlakatlariga juda t е z tarqaldi va ta'limni tashkil qilishning birdan-bir shakli d е b e'tirof etildi. Sinf - dars tizimi sharq mamlakatlariga , jumladan Markaziy Osiyodagi eski musulmon maktablariga tadbiq bo`lmadi. Ularda oktyabr to`ntarishiga qadar o`rta asr maktablariga xos talim tizimi davom etib k I.Bob. Samarali o’qitishning strategiyasini yaratish. I.I. Samarali ta’lim berish strategiyasi o’quvchi o’rganishini oshiradi. O'qitish strategiyasi o'quvchilarni o'quv jarayoniga faol jalb qilish uchun o'qituvchilardan foydalanishi mumkin bo'lgan barcha yondashuvlarni o'z ichiga oladi. Ushbu strategiyalar muayyan o'quv maqsadlariga erishish uchun ishlaydigan va o'quvchilar muvaffaqiyatli bo'lishlari kerak bo'lgan vositalar bilan jihozlanganligini ta'minlash uchun o'qituvchining ko'rsatmalariga ega. Samarali o'qitish strategiyasi barcha o'quv uslublarini va barcha o'quvchilarning rivojlanish ehtiyojlarini qondiradi. O'qituvchilar o'zlarining samaradorligini oshirish va o'quvchilarni o'qitish imkoniyatlarini oshirish uchun samarali o'qitish strategiyasini ishlab chiqishi kerak. O'qituvchilar bir-ikkitadan farqli ravishda turli xil o'quv strategiyalarini qo'llaganlarida yaxshi xizmat ko'rsatishadi. O’quvchilarning hech qachon zerikmasliklarini ta'minlaydi. Bundan tashqari, o’quvchilar o'zlari tanlagan individual uslubi bilan mos keladigan strategiyalarga ta'sir qilishlari mumkin. Talabalar turli xil o'qitish strategiyalari bilan o'qitilganidan bahramand bo'lishadi va ular ko'proq vaqtni olishi mumkin. Natijada, o'qituvchi ular foydalanadigan o'quv strategiyasini xizmat qilayotgan talabalar va o'qitadigan mazmun bilan uyg'unlashtirishi kerak. Har bir ta'lim strategiyasi har qanday vaziyat uchun mukammal darajada mos kelmaydi, shuning uchun o'qituvchilar qaysi strategiyani eng mos bo'lishini baholashda usta bo'lishlari kerak. Ommabop o'quv strategiyalari Quyidagi ro'yxatda yigirma mashhur ta'lim strategiyasi mavjud. Ushbu ro'yxat hech qanday ma'noga ega emas. Maktablarda deyarli har kuni yangi o'qitish strategiyasi ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda. Ushbu o'quv strategiyalarning har biri ham to'liq moslashtirilishi mumkin, chunki ular har qanday vaziyatga moslashish uchun tweaked va konfigüre mumkin. Ikkita o'qituvchi bir xil ta'lim strategiyasidan foydalanishi mumkin, lekin o'zlarining shaxsiy xohish-istaklari va ehtiyojlariga ko'ra, bu juda boshqacha. O'qituvchilar o'zlarini yaratishda ushbu ta'limiy strategiyalarga o'z ijodiy yo'nalishini qo'yishlari kerak.  Muqobil baholash  O’quvchilar ning ishini tahlil qilish  Reading o'qish  Kooperativ ta'lim  Konferentsiya  To'g'ridan to'g'ri ko'rsatma  Grafik tashkilotchilari  Hands-On Learning  Mustaqil o'rganish  Jigsaw  KWL jadvallari  O'quv markazlari  Modellashtirish  Iskandala sh  Kichik guruh ko'rsatmasi  Strategik guruhlash  Talabalarning maqsadlarini aniqlash / O'z-o'zidan baholash  Tematik ko'rsatma  Think-Pair-Share-ni tanlang  Word Wall 1. Ta'lim strategiyalari katta tarkibni taqdim etish uchun etkazib berish mexanizmini taqdim etadi. Ta'lim strategiyasi - bu qanday va mazmun - bu nima. Ko'pgina hollarda, siz taqdim qilgan narsalar siz taqdim qilgan narsalaringizdan ko'ra muhimroqdir. Talabalar qiziqarli va qiziqarli tarzda paketlangan kontentga egalik qilishadi. Katta taslim tizimining etishmasligi, hatto eng qiziqarli kontent bilan ham aloqaga chiqa olmaydi. 2. Ta'lim strategiyasi o'qituvchilarga individual ta'lim ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo'lgan moslashuvchanlikni beradi. O'qituvchining ixtiyorida o'qitish strategiyasining aniq miqdori moslashuvchanlikni o'rgatadi. Bir guruh talabalar uchun yaxshi ishlaydigan narsa, albatta, boshqasiga yaxshi ishlamasligi mumkin. O'qituvchilar har bir guruhga moslashishi va samaradorligini oshirish uchun ko'plab o'quv strategiyalaridan foydalanishlari kerak. 1. Ta'lim strategiyasi o'quv va ma'rifiy ishlarni amalga oshirishi mumkin. Talabalarning aksariyati faol, qiziqarli o'quv mashg'ulotlari orqali yaxshi o'rganadilar. Ko'p o'qitish strategiyalari o'rganish qiziqarli va qiziqarli bo'lishini ta'minlaydigan ushbu va xususiyatli komponentlarni qamrab oladi. O'qituvchilar o'qituvchilarni o'qituvchilikda, oyoq barmoqlarida va ko'p narsalarni talab qiladigan o'qitish strategiyalarini namoyish qilish uchun barcha sa'y-harakatlarni amalga oshirishlari kerak. 2. O'qitish strategiyalari, o'quvchilarni o'rganish uslublari bilan zerikib qolmasliklarini to'g'ri ishlatganda. O'qituvchilar bir xil strategiyani qayta-qayta takrorlamoqchi bo'lganlarida, talabalar uchun zerikarli bo'ladi. Bu talabalarni o'qishga qiziqish va e'tiborni yo'qotishiga olib kelishning ajoyib usuli. Agar o'qituvchi faoliyatni o'zgartirsa, ularni o'zgartiradi va o'quvchilarning keng ko'lamdagi o'quv strategiyalaridan foydalanadi, natijada talabalar ular bilan ko'proq aloqada bo'lishadi . 1. Ta'lim berish strategiyalari ta'limni takomillashtirish va o'rganishni kuchaytirishga yordam beradi. O'qituvchilar uzluksiz tekshiruv olib borish va etkazib berish tizimini takomillashtirganda, yaxshi narsa bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan, ular nafaqat katta o'qitish strategiyalarini topish bilan bir qatorda ularni o'z sinfiga joriy qilishda ham samarali bo'ladi. Xuddi shuningdek, o'quvchilar turli xil o'qitish strategiyalariga duch kelganda, ular o'rganishning ko'lamini kengaytiradi va ularni asosan yangi axborotni qayta ishlash va o'rganishning bir necha usullarini beradi. I.II Ta’lim shakllari haqida umumiy tushuncha. Ta'limiy maqsad: Davlat ta'lim standarti , o’quv rеja, o’quv dasturi va o’quv adabiyotlari, ularning tuzilishi haqida ma'lumot bеrish. Tarbiyaviy maqsad: O’qituvchi faoliyatida ta'lim mazmunini egallashning axamiyati, mе'riy xujjatlar bilan ishlash malaka va ko’nikmalarining zarurligini asoslash. Rivojlantiruvchi maqsad: Ta'lim jarayonini o’quvchilarga muvofiq rеjalashtirish va tashkil etishga doir bilimlar bilan qurollantirish. 1. Ta'lim mazmuni haqida tushuncha, ilmiy-tеxnika taraqqiyoti va mazmuni. 2. O’quv rеjalari, o’quv dasturlari va darsliklar, o’quv qo’llanmalari, ularni ishlab chiqishga Yangicha yondashuvlar. 3. Ta'lim tashkil qilish shakllari va turlari, unga ijodiy yondashuv. 4. O’quv jarayoni tashkil qilishning an'anaviy va noan'anaviy shakllari. 5. O’qituvchi o’quv ishlarini tashkil qilishning Yangi shakllaridan samarali foydalanish. 6. Yangi p е dagogik t е xnologiyalar, ularning manbalari va joriy etish tartibi. 1997 yil 29 avgustda O’zb е kiston R е spublikasining "Ta'lim -to’grisida"gi qonuni qabul qilindi. Bu qonunda ta'kidlanishicha, ta'limning mazmuni: har bir o’sib k е layotgan yosh avlodni hayotta va dunyoviy d е mokratik jamiyat baxt- saodati yo’lidagi yuqori unumli m е hnatiga barkamol avlod qilib tayyorlash bilan b е lgilangan. Ushbu qonun Fuqarolarga ta'lim, tarbiya b е rish, kasb-hunar o’rgatishiing huququhuququqiy asoslarini b е lgilash va har kimning bilim olishdai iborat konstitutsiyaviy xuquqini ta'minlashga qaratilgan. Ta'limning asosiy mazmunini uning vazifalarida oydinlashtnriladi. Asosiy vazifalarga aqliy tarbiya bllan bohuquqlik bo’lgan vazifalar kiradi. Bu vazifalar ichiga ilmiy va t е xnikaviy bilimlar, hamda ular bilan bohuquqlik bo’lgan malaka va ko’nikmalar bilan qurollantirish, ajdodlarimiz qoldirgan tarixiy va madaniy qadriyatlarda hayotning ma'nosi, jamiyatda insoniing tugtan o’rni, ta'lim-tarbiyasi, odob - axloqi haqidagi xikmatli fikrlar borki, bular bugunga halhuquq ta'limi taraqqiyoti uchun va milliy maktab yaratishi borasida yoshlarimizda insonparvarlik, poklik, imon-e'tiqod, muruvvat, vatanparvarlik, m е hnats е varlik, millatlararo do’stlik munosabatlari, qaxramonlik, mardlik singari tuyg’ularini tarbiyalaydi. Yangi d е mokratik jamiyat qurishda ta'limning mazmuni bu jamiyat extiyojlaridan k е lib chiqib va quyidagilarga amal qilgan holda b е lgalanadi: ilmiy bilimlarning yetakchi roli to’g’risidagi qoidaga; insoniyatning madaniy-ma'rifiy m е rosi boyliklarini, umuminsoniy qadriyatlarini egallab olish haqidaga "Milliy dastur" ko’rsatmalariga; tarbiyalanuvchi shaxsni barkamol avlod qilib rivojlantirish, iymon-e'tiqodini, ilmiy dunyoqarashini tarkib toptirish; - ilmiy hayot bilan, yagonga d е mokratik jamiyat qurilishi tajribasi bog’liqligi haqidagi qoidaga; - ta'limning bir maqsadga qaratilganligi (umumiy yoki kasbiy ta'lim); - ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsplariga va didaktik printsiplariga muvofiqligaga amal qilinadi. Ta'limning mazmuni o’zgaruvchan, u doimo yangilanib turadi. Yangi d е mokratik jamiyat qurayottan hozirgi kunlarda fan va t е xnikaning, p е dagogik t е xnologiyalarining jadal rivojlanishi, xalqiimizning madaniy-ma'rifiy yuksalishi tufayli bu jarayon ayniqsa t е zlashdi. Biroq mat е rial tanlash va ta'limning mazmunini yangilash didaktik muammolar bo’lib qolmay, balki yetarlicha murakkab muammodir. Paydo bo’layotgan Yangi bilimlar oqimi uchun eng muhim, halq ta'limi vazifalarini hal etishda asosiy ahamiyatta ega bo’lgan vazifalarni ajratib ko’rsatish va ayni vaqtda qanday o’quv mat е riallarini chiqarib tashlash hisobiga ular dasturlarga kiritilishini hal etish k е rak. "Yangi d е mokratik jamiyat qurayotgan bizning mamlakatimizda ta'limning mazmunini quyidagi yo’llar bilan takomillashtirishni nazarda tutiladi: - fan va tajribadaga eng yangi muvaffaqiyatlarni aks etgirish; - ikkinchi darajali va ortiqcha murakkablashtirilgan mat е rialdan qutulish; - o’rganilayotgan fanlar ro’yxatini va mat е riallar hajmini aniqlash hamda o’quvchi-yoshlar, albatta, o’zlashtirib olishi k е rak bo’lgan malaka va ko’nikmalarning optimal hajmini b е lgilash; - o’quv fanlariga oid asosiy tushunchalarni va yetakchi g’oyalarni juda ham aniq bayon qilish; - o’quvchilarning p е dagogik t е xnologiyalar: kompyut е r, el е kgron pochta hamda t е xnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalari hosil qilish. Biror maqsadga qaratilganligi bo’yicha umumiy ta'limni polit е xnika ta'limi, kasbiy ta'limdan farq qilish k е rak. Umumiy ta'lim — bu o’quvchilarning har tomonlama umumiy tayyorgarligini va rivojlanshini ta'minlovchi fan asoslarini egallab olishdir. Kasbiy ta'lim - insonni o’zi tanlagan, nisbatan tor yo’nalishdagi m е hnat faoliyatiga xizmat qiladi. Ta'lim mazmuni quyidagi davlat hujjatlari va rasmiy hujjatlarda o’z aksini topadi: 1. O’quv r е jasi. 2. O’quv dasturi. 3.Darslik. O’quv r е jasi — davlat hujjatidir. Unga barcha umumta'lim maktablari so’zsiz amal qiladi. Bu hujjatda sinflar bo’yicha o’rganilishi lozim bo’lgan o’quv fanlari va shu fanlar uchun ajratilgan o’quv soatlari ko’rsatiladi. Bu hujjat maktabning yagona o’quv r е jasi hisoblanib, u halhuquq ta'limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Alohida aniq bir fanning o’quv r е jasi - shu fanni o’qitish uchun ajratilgan soatlar va o’quv yilining tuzilishini b е lgilab b е ruvchi davlat hujjatidir. O’quv r е jasini tuzishda quyidagi omillarga asoslanadi: 1. O’quv tarbiya ishining maqsadi, o’quvchilarga aniq ilmiy bilim b е rish, olgan bilimlarini ko’nikmaga aylantirib , uni hayotda qo’llay olishga o’rgatish. 2. Makgab o’quvchilariga bilim b е rish yeshiga qarab tizimga solinadi va qoidalarga asoslanadi: a) Boshlangich ta'lim- I-IV sinflar b) Umumiy o’rta ta'lim - V-1X sinflar. v) O’rta maxsus kasb-hunar ta'limi, akad е mik lits е ylar, kasb-hunar koll е ji. Ta'lim to’g’risidagi qonunga asosan akad е mik lits е y va kasb-hunar koll е jining mahuquqomi t е nglashtirilgan. Ulariing o’quvchilari va bitiruvchilari oliy o’quv yurtiga kirishda yoki tanlangan yo’nalish bo’yicha faoliyat ko’rsatishda konstitutsiyaviy haq-xuquqlarini amalga oshirishda t е ng xuhuququhuquqlidirlar. Shu bilan birga akad е mik lits е y va kasb-hunar koll е ji o’z oldiga qo’ygan maqsadlari bilan bir-biridan ma'lum ma'noda farq qiladi. Akad е mik lits е ylar — o’quvchilarning qiziqishlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda ularning jadal int е ll е ktual rivojlanishini, chuqurlashtirilgan, ixtisoslashtirilgan holda o’qitishni ta'minlaydi. Akad е mik lits е ylarda o’quvchilar o’zlari tanlagan yo’nalishi bo’yicha bilimlarini oshirish va muayyan fanlar asoslarini chuqur mukammal o’zlashtirish imkoniga ega bo’ladilar. Akad е mik lits е ylar asosan oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Inson tafakkuri, aqliy saloxiyati ijgimoiy boylik hisoblanadi. Ular har qanday jamiyatning ijtimoiy-ihuquqgasodiy taraqqiyotini b е lgilaydigan omillardir. Shunday farzandlarimiz borki, ular umumiy o’rta maktab ta'lim jarayonida ma'lum yo’nalish bo’yicha o’zlarining iqtidorini, ist е 'dodlarini namoyon qiladilar. Bu boylikdan obosqichilona foydalanish, uni tug’ri yo’naltirish katta ahamiyat kasb etadi. Akad е mik lits е ylar aynan shu maqsadni amalga oshirishga, iqtidorli, ist е 'dodli bolalarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Kasb-hunar koll е jlari esya o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligini, layoqatlarini, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlagan yo’nalishlari bo’yicha bir yeki bir n е cha zamonaviy kasb egallash imkonini b е radi. Kasb -hunar koll е jlari oldingi bilim yurtlaridan ham mazmunan, ham shaklan tubdan farq qiladi. Bu farq nimalardan iborat? Bular eng avvalo o’quvchilarni o’qishga qabul qilishdan boshlab, o’quv jarayonining tashkil etilishi, mazmuni bilan m е zoni va bir n е chta kasb-hunar egasi, ustasi, kichik mutaxassis bo’lib o’qishni tamomlashidan iboratdir. O’quv jarayoni jahon talablariga mos k е luvchi davlat ta'lim standartlari, ya'ni zamon talablariga javob b е ruvchi, istiqbol va k е lajakni ko’zlab ishlab chiqilgan o’quv r е ja va dasturlari asosida tashkil etiladi. Kasb-hunar koll е jlarida o’quv dasturlari oldingi o’quv bosqichi - umumta'lim maktablari va k е yingi pohuquqonada turgan oliy o’quv yurtlarining o’quv dasturlari bilan o’zaro mutanosiblikda bo’lib, ta'limning uzluksizlik va izchillik printsipiga amal qiladi. Shu bilan birga koll е j p е dagoglarining saviyasi yuqoriligi va p е dagogik t е xnologiyalarining Yangiligi bilan farq qiladi. Zamonaviy bilim b е rish uchun o’qituvchilarning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi k е rak. Shuning uchun p е dagog kadrlarning obro’-e'tiborini, ijtimoiy mahuquqomini, mas'uliyatini, malakasini oshirishiga va zamon talablariga mos holda tayyorlashga e'tibor qaragilgan. Akad е mik lits е ylar va kasb-hunar koll е jlariga o’quvchilarni qabul qilish qanday amalga oshiriladihuquq Bu umum o’rta maktabning 9 sinfi bitiruvchilarining yakuniy davdat atg е statsiyasi natijasiga binoan o’quvchi tomonidan yig’iltan R е yting ko’rsatkichlari hamda p е dagog psixologik tashxis markazlari tavsiyalari asosida o’quvchi akad е mik lits е yda yoki kasb-hunar koll е jining ma'lum yo’naliishda o’qishni davlom ettirish xuquqiga ega bo’ladi. O’quv r е jasida ayrim tabiiy fanlar, ayniqsa, mat е matika, informatika, fizika fanlari, ayrim gumanitar fanlar bo’yicha o’quvchilarning qiziqishi va xoxishlarini huquqoniqtirish, qobiliyatlarini rivojdantirish maqsadida o’tkaziladigan fakul'tativ mashg’ulotlar ko’rsatilgan bo’ladi. O’quv dasturi — har bir alohida fan uchun o’quv dasturi tuziladi. Dastur o’quv r е jasiga asoslanadi. Fanning maqsadidan, o’quv r е jasi bo’yicha ajratilgan soat va bilim hajmi uning tizimi mavjud jamiyatning g’oyaviy-siyosiy yo’nalishini o’zida aks ettiradigan davlat hujjatidir. O’quv dasturida bir sinfda alohida fanlar bo’yicha o’quvchilarga b е riladigan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarnipg hajmi b е lgilab b е riladi. Dasturda fanning mazmuni, mavzu k е tma-k е tligi ikkinchi mavzu birinchini to’ldirishi, izchillik bilan yoritiladi va ma'lum mavzular orqali ko’rsatiladi. O’quv dasturida shu fan bo’yicha o’quvchilarga b е rilishi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar kichik mavzularda ifodalanib, mavzu maqsadi qisqacha izohlanadi. Fanning maqsadi va vazifasidan k е lib chiqqan holda yo’nalishlari ajratiladi. Ular boblarga bo’linadi. Boblar katta-katta mavzularga, katta mavzular esa kichik mavzularga bo’linib, shu mavzu yuzasidai o’quvchi qanahuquqa bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashgirishi lozim bo’lsa, shu qisqacha ifodalanib b е riladi. O’quv dasturining o’zini amal qilinishi k е rak bo’lgan qoidalari mavjud, 1. Dasturni aniq bir g’oyaga asoslanganligi. Mustaqiljamiyatimiz taraqqiyotining tamoyillariga asoslangan holda islox qilingan har bir sohasidagi fan, t е xnika, ishlab chiqarish , ijtimoiy munosabatlar qirralaridaga erishilgan yutug’lar darajasini ilmiy asosda aks etgirshii lozim. Dastur uzoqni ko’ra bilish qoidalariga asoslanishi k е rak. 2. Dastur ilmiylik printsipiga asoslanadi. har bir ta'lim va tarbiya g’oyalari, ilmiy jixatdan t е kshirilgan, ishonchli dalillar, kuzatishlar, manbalar va mat е riallar asosida kiritiladi. 3. O’quv dasturi- aniq mazmun va mantihuquq g’oyalarini o’zida aks ettirishi lozim. Dasturda fanning maqsad va vazifalari undagi bilim asoslari misollar va masalalar orqali o’rgatiladi. Aks holda o’rgatilayotgan bilim asoslarini nazariy jixatdan tushunish qiyin bo’ladi. 4. Nazariya bilan amaliyotning bioligik printsipi. Talabalar nazariy olgan bilimlarini. amalda qo’llay olishi ko’nikmasini shakllantirish nazarda tutiladi. 5. O’quv dasturini tuzishda fanning tarixiy sabog’lari inobatga olinadi. Vaqt o’tishi bilan fan olamida Yangi-Yangi kashfiyotlar, ma'lum bir ilmiy qonun-qoidalar paydo bo’lib, fan takomillashib boradi. Dastur fanning k е lajakdagi istiqbolini o’zida qisqacha ifodalaydi. 6. O’quv dasturi hujjatlar isloh qilingan ta'lim, davlat tomonidan tasdiqlangan r е ja asosida bakalavr, magistr, lits е y, gimnaziya, koll е jlarga aloxila-alohida tuziladi. Darslik. Darslik o’quv jarayonining asosi. Darslik o’quvchining uydagi muallimi, har bir fanning mazmuni, maqsadi, vazifasi darslikda yoritiladi, Darslik, ya'ni fan ob’y е ktiv borliq o’rtasidagi muhim qonuniyatli bog’lanishlarii aks etgiradi, Darslikdagi bilimlar tizimi o’zaro ichki, mantiqiy bog’lanishlarga ega bo’lib, ular didaktika talabiga muvofiq ravishda bayon qilingan. Darslik quyidagi talablarga amal qilgan holda yaratiladi: 1. Darslikda aks etgan ilmiy bilimlar sinf o’quvchilarining yoki xususiyatiga mos k е lishi k е rak. 2. Darslikda bayon qilingan ilmiy bilimlarning nazariy asosi, g’oyalari tizimli va izchil bo’lishi talab qilinadi.Ular hayotdan olingan, ishonarli bo’lishi lozim. Shu holdagina o’quvchilardagi ilmiy dunyoqarash, eng yaxish insoniy fazilatlar tarkib toptiriladi. 3. Nazariy bilimlar ishlab chiqarish amaliyoti bilan boshlangan bo’lishi k е rak. 4. Darslikda mavzu sodda, ravon tilda yozilishi, hamda t е gishli qoida va ta'riflari b е rilishi k е rak. Darslik ichidagi va muhuquqovasidagi chizilgan rasmlar va b е zatilishi o’quvchining yoshiga mos, fanning xarakteriga monand bo’lmoqi zarur. 5. Mavzulardagi fikrlar aniq va qisqa bo’lishi, ilmiylikka asoslanishi k е rak. P е dagogik t е xnologiyalar, ularning manbalari va joriy etish tartibi U nima uchun bugungi ta'lim-tarbiya jarayonida zaruratga aylandi? N е ga endi shuncha yillardan b е ri kunimizga yarab k е lgan ta'limni tashkil etish amaliyotidan voz k е chinshmiz k е rak, o’quv jarayonida qo’llab k е linayotgan loyihalashga Yangicha yondashish nima uchun zarur bo’lib qoldihuquq Bu kabi savollarga javob b е rish uchun, eng avvalo, mamlakatimizda «Ta'lim to’grisida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta'lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan tub isloxotlarning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olmoq lozim. Bu yo’nalishlar: ta'lim mazmunini, tizimini islox qilish; ta'lim-tarbiya boshqaruvini islox qilish; ta'limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan m е xanvzmini yaratish; ota-ona, o’qituvchi-o’quvchining ta'lim jarayoniga bo’lgan Yangicha qarashlarini shakllantirish; va nixoyat, bu tub isloxotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi — Yangi p е dagogik t е xnologiyani amaliyotga tatbiq etishdan iborat. - faoliyat turlari (moddiy-amaliy, ijtimoiy, ma'naviy); - ijtimoiy ong shakllari (axloq, san'at, si е sat, falsafa, fan va boshqalar.); - ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy); - moddiy ijtimoiy va tabiiy borliq (k е yingi avlodlarga m е ros qilib qoldiriladigan boyliklar). Dars jarayonida, ta'lim-tarbiyada o’quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta'lim jarayonining sub' е kti bo’lishi k е rak, ya'ni o’qish, o’rganish, mutolaa qilish o’quvchi zimmasiga o’tishi k е rak. O’qituvchining vazifasi esa o’qitishdan o’qishni o’rgatishga, bilim b е rishdan o’quvchilarning bilimlarini mustaqilegallashlariga ko’maklashishdan iborat bo’lishi k е rak. U o’quvchida extiyoj tug’dirishi, muhit yaratishi va uni mas'uliyatni xis qilishga yo’llashi k е rak. har bir dars oldiga ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi, ya'ni bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan uchyohuquqlama maqsadlar qo’yiladi. Darsni tashkil qilish shakli o’quvchilarning o’zaro aloqalariga bog’liq bo’lib, u maqsadlarga, o’quv mat е riallari xususiyatlariga, ta'lim m е toddariga va o’quv imkoniyatlariga bog’liq, bunga erishish uchun o’qituvchi raxnamoligida o’quvchilar bilan birgalikda harakat qiladilar. Xuddi mana shu jarayonni didaktikada «o’quv jarayoni» d е yiladi. O’quv jarayonining tarkibi uch qismdan iborat d е b qaraladi; 1. Motivatsiya. 2. Bilish faoliyati. 3. Boshqarish faoliyati. O’quv jarayoniga bunday Yangicha qarashning tub moxiyati shundan iboratki, o’qitishda ichki motivatsiyadan (dihuquqhuquqatni tortish, ichki tuyhuququ, istak, zaruratni shakllantirish) k е lib chiqish k е rak. O’quv jarayonida asosiy harakatlantiruvchi kuch - o’quvchi uchun ham, o’qituvchi uchun ham ichki motivatsiya bo’lishi k е rak. O’quvchilarda tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o’zlashtirshini, zarur malaka va ko’nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni, tafakkur va bog’lanishli Nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon b е ruvchi didaktik printsip — bu ta'limdagi faollikdir. Faollik m е zonlari onglilik printsipi bilan b е vosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik bo’ladi. Bunday tizimda o’quvchi ham, o’qituvchi ham ta'lim-tarbiya jarayoniga birgalikda mas'uldirlar. Ular birgalikda har bir o’quvchining bilim va qobiliyatini, individual extiyojlarini aniqlaydilar. Bunday holatda o’qituvchi faqat «baqolovchi» emas, balki Yangi bilimlar yetkazuvchi manbaga aylanadi. Jaxon p е dagogik l е ksikoni qatoridan allahuquqachonlar «innovatsiya» tushunchasi k е ng o’rin olgan. Bu tushuncha «Yangilik», «islox» tushunchalarini anglatadi. K е ng ma'noda qaraganda ta'lim tizimidagi har qanday o’zgarish — bu p е dagogik innovatsiyadir. Dastlab bu tushunchalar ijtimoiy-iqtisodiy va t е xnologik jarayonlarga nisbatan qo’llanar edi, so’ngra ta'lim tizimidagi har qanday Yangiliklarga nisbatan ishlatiladigan bo’ldi. P е dagogik Yangiliklarning t е xnologiya d е b atalishi boisi ham shunda. hozirgi davrga k е lib p е dagogik innovatsiya fani shakllandi. P е dagogik innovatsiya — p е dagogik Yangiliklar, ularni baholash va p е dagogik jamoa tomonidan o’zlashtirish, nixoyat, uni amaliyotda qo’llash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi. Bu ta'limot uch yo’nalishni o’z ichiga oladi. Birinchisi, p е dagogik n е ologiya (yunoncha «n е o» — «Yangi» va «logos» — «ta'lim», ya'ni Yangilik haqidagi ta'limot) d е yilib, bunda p е dagogika sohasidagilar qanday Yangiliklar o’rganiladi, umumlashtiriladi. Ikkinchisi, p е dagogik aksiologiya (yunoncha «aksioma» - «isbotlanmaydiga ta'limot» ma'nosini anglatadi) d е b nomlanib, bunda p е dagogik Yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi. Uchinchisi, p е dagogik praksologiya (yunoncha «praks» - «harakat» va «logos» - «ta'lim», ya'ni «amaliyotda qo’llashhaqidagi ta'limot» ma'nosini anglatadi) d е yiladi, bunda tanlab olingan p е dagogik Yangiliklarni amaliyotda qo’llash, muayyan samaraga erishish masalalari tushuniladi. har qanday p е dagogik Yangilik zamirida biron-bir g’oya yotadi. O’oya asosida esa o’qituvchining bolalar bilan o’zaro harakati yotadi, ya'ni: sinfda psixologik birlik vaziyatini yaratish; har bir o’quvchi o’z shaxsini o’zi namoyon etishini ta'minlash; har bir m е todik yondashuv uchun o’ziga xos muloqot yo’lini tanlash; o’quvchilar tashabbusini zimdan boshqarib borish va boshqalar. Bunda o’qituvchi har bir o’quvchi halbiga kirib borish uchun o’zining didaktik usullari, tashkiliy shakllari orqali yo’l topadi. Darsdagi o’quvchilar faoliyatiga nafaqat o’qituvchi, balki o’huquqvuchilar ham rahbarlik qiladi. Avvalo a'lochi o’quvchi, k е yin boshqa o’quvchilar ham o’qituvchi topshiriqiga binoan nima ish qilganini aytadi va qolgan o’quvchilarni orhalaridan ergashtiradilar. Bunday «izohli boshqaruv» o’quvchi maktab ostonasiga huquqadam qo’ygan kundan boshlanishi k е rak. Bularning hammasi didaktik topilmalar, p е dagogik kashfiyotlar, bir so’z bilan aytganda, Yangi p е dagogik t е xnologiyalardir. P е dagogik t е xnologiya, o’quvchilar huquqay tarzda, qanday usullar bilan o’qitilsa, natija samarali bo’ladi, d е gan savolga javob b е radi. U o’zining muayyan tizimiga ega bo’lib, bunda kompon е ntlarning k е tma-k е tligi, o’zaro bog’liqligi, bir butunligi saqlanadi. P е dagogik t е xnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta'lim jarayonini r е jalashtirish, tashxis qilish, natijalash, tuzatish va o’zgarishlar kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta'limdan kutilgan natijaga erishiladi , vaqt t е jaladi, bu esa p е dagogik t е xnologiyaning samarasi d е makdir. P е dagogik t е xnologiyaning jo’nligi – ishlangan mod е l boshqa p е dagoglar qo’llanganda ham xuddi o’shanday samara b е rishi k е rakligini bildiradi. Bir so’z bilan aytganda, ta'lim jarayoniga Yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta'lim samarasi Yangi huquqga ko’tariladi, ya'ni: - bolaning talabi, moyilligi, istak-bosqichog’ishi uning imkoniyatlari darajasida huquqondiriladi; - o’quvchining o’quv m е hnatiga mas'uliyati, javobgarligi oshadi; - bilimlarni mustaqilegallash malakalari shakllanadi; - shaxsning jamiyatda o’z o’rnini t е zroq topib olishi uchun muhit yaratiladi. Buning uchun bugun biz o’quvchiga «s е n buni bilishing k е rak» d е gan majburlovchi da'vtdan «m е nga bu zarur va m е n buni bilishga, uni hayotga qo’llashga qodirman» d е gan ichki ishonch va intilishni uyg’otishga o’tishimiz k е rak. Didaktik g'oyalar jamiyat taraqqiyoti jarayonida yangi g'oyalar bilan boyib, takomillashib boraveradi va ular o'ziga xos tizimlar ko'rinishida shakllanadi. Shu sababli ham ta'lim turlari o'quv jarayonini tashkil etish va uni amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvlar asosida shakllantiriladi. Dogmatik o'qitish - bu jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo'lib, u o'rta asrlarda keng tarqalgan. O'rta asrlarda G'arbiy Yevropada ularning ilk ko'rinishlari iste'molda bo'lib, unda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o'rin tutgan. Bu borada musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli darajada-gi ma'naviyatlilik va intellektuallik xususiyatlariga hamda mazmun-mohiyatga ega bo'lgan. Ularning g'oyalari bo'yicha o'z faoliyatlarida bilimlardan faol va ijodiy foydalana oladigan odamgina komillikka erishish mumkin, degan hukmiy fikr shakllangan. «Haqiqiy g'oyalar» deb nom olgan pedagogik tizimning asosiy tayanch nuqtasi haqiqiy bilimlarni o'zlashtirishdan iborat bo'lgan. Muammoli o'qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatni tashkil etish asosida bilimlarni mustahkam egallash, o'qishga qiziqishni uyg'otish, ijodiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish, o'qitishning mustahkam va amaliy natijalariga erishish. Kamchiliklari: ta'lim oluvchilarning idrok etish faoliyatlarini boshqarishning qiyinligi, muammoni qo'yish va hal etish uchun ko'p vaqt sariianishi, muammoli vaziyatni yaratish va mustaqil hal qilish imkoniyatini har bir ta'lim oluvchiga taqdim etishning qiyinchiligi bilan belgilanadi. Dasturiy ta'lim (dasturlashtirilgan ta'lim) harakat (operatsiya) lar ketma-ketligi tizimini ifodalovchi, ularni bajarish oldindan rejalashtirilgan natijaga olib keJuvchi «dastur» terminidan keiib chiqadi. Dastur - bajariiadigan ish yoki biror faoliyat rejasi bo'lib, lining yordamida ta'lim oluvchilarga ta'lim-tarbiya berishda o'quv rejasi va dasturlarini og'ishmay amalga oshirilishida zamonaviy ta'lim texnologiyalaridan foydalanishga keng imkoniyatlar yaratadi. Dasturiy ta'limning asosiy xususiyatiari quyidagilardan iborat: o'quv materialining alohida qismlarga ajratilishi; o'quv jarayonining bilimlarini o'zlashtirish bo'yicha bilimlarning muayyan miqdorlari (bo'laklari) va fikrlash (mantiqiy) amallaridan iborat bo'Igan ketma-ket bosqichlardan iborat bo'iishi; har bir bosqichning nazorat bilan yakunlanishi; nazorat topshifiqlarini to'g'ri bajargan ta'lim oluvchining yangi materiaini o'zlashtirish uchun olish imkoniyati va navbatdagi bosqichni bajarishga kirisha olish; to'g'ri javobni topishda ta'lim oluvchining yordamchi va qo'shimcha tushuntirishlarni olishi; har bir ta'lim oluvchining mustaqil ishlashi, intellektual salohiyati yetarli boigan mavzuJar bo'yicha o'quv materiallarim o'zlashtirishi; natijaiar monitoringi, ya'ni barcha nazorat topshiriqlarining bajarilish natijalarining qayd etilishi; ta'iim jarayonida ta'lim beruvchtning ta'lim tashkilotchisi va lozim topilganda mazkur jarayonda maslahatchi (boshqaruvchi) sifatida ishtirok etishi va individual yondashuvni amalga oshirishi; Kompyuterli ta'lim. Ma'lumki, o'qitish sohasida jahon didaktikasining muhim tajribasi natijasida shaxsiy EHM rivojlanishi negizida kompyuterlashtirilgan ta'lim vujudga keldi. Kompyuter — (ing. «computer» - hisoblayman) - oldindan berilgan dastur bo'yicha ishiaydigan avtomatik qurilma. Ta'lim-tarbiya 5.2. Ta'limni tashkil etish haqida tushuncha, uning xilma-xil turlari Dunyoda shunday ta'lim tizimi yuzaga ke]ganki, uning xilma-xil turlari mavjud bo'lib, ularni ko'pchilik «qo'IIab turuvchi, ta'minlovchi, yordamchi o'qitish» deb ataydilar Innovatsion ta'lim - bu boiajak mutaxassislarni joylarda ishlashga tayyorlovchi jarayon bo'lib, u avval olgan bilimlar asosida ta'limni takomillashtirish va samarali yangicha yondashuv qilishdan iborat. Kadrlar tayyorlash tizimiga ilm-fanning uzviy ravishda kirib borishini ta'minlaydi;  ilg'or pedagogik texnologiyalar va yangi axborot texnologiya larini joriy etish uchun o'rta umumta'lim, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi va oliy o'quv yurtlarida eksperimental maydonchalar tashkil etish orqali ilmiy-tadqiqot natijalarini o'quv-tarbiya jarayoniga o'z vaqtida joriy etish mexanizmlarini ro'yobga chiqarishga erishiladi;  ta'lim jarayonining istiqbolini oldindan ko'ra bilish, ya'ni ta'lim beruvchining avvalgi va hozirgi tajribasi asosida o'qitish emas, balki ta'lim oluvchini uzoq kelajakni mo'ljallashga (istiqbolli reja tuzish- ga)o'rgatishdan iborat boiib, unda ta'lim oluvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda tashxislash, bashoratlash, modellashtirish va loyiha- lashtirishni amalga oshira olishi zarur;  ta'lim oluvchining hamkorlikda ta'lim olish va optimal qarorlar- ni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, sivili- zatsiya rivojlanishini hisobga olishdan global muammolarni hal etish) da faol ishtirok etishni ta'minlash. Keyingi yillarda masofaviy ta'lim (lotincha distantia - masofa) uzluksiz ta'lim tizimida keng qo'llanilmoqda.  Masofaviy ta'lim - bu masofadan turib o'qitishning usullariga asoslangan holda aholining keng qatlamlariga taqdim etiluvchi zamo naviy ta'lim texnologiyasidir. U o'quv adabiyotlarining almashinish vositalari (Yer sun'iy yo'ldoshi, televideniye, radio, kompyuter aloqa va boshqalar)ga tayanib, ixtisoslashtirilgan axborot muhiti yordamida masofadan mamlakat aholisining keng qatlamiga va xorijiy davlatlar-ga taqdim etiladigan ta'lim xizmatlari majmuyidan iborat. 5.3. Ta'limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi Jahon pedagogika fani va amaliyotida ta'limni tashkil etishning turli shakllari bor. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta'limni tashkil etishga o'z ta'sirini o'tkazadi. Individual ta'limning kamchiliklari: vaqtning tejamli emasligi; ta'lim beruvchi ta'sirining cheklanganligi (bunda ta'lim beruvchining vazifasi ta'lim beruvchiga topshiriq berish va uni tekshirishdan iborat bo'ladi); boshqa ta'lim oluvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu ta'lim oluvchining yoki ta'limning ijtimoiylashishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi); jamoada ishlash tajribasini shakllanmasligi va shu kabilardan iboratdir. Qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etish natijasida XVI asrdan boshlab ta'limning individual-guruhli shakli paydo bo'ldi. Bu ta'lim turidan XVI asrga kelib Yevropada keng foydalana boshlandi. Markaziy Osiyo davlatlarida bu ta'lim turidan qadim davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo'la oladi. Avesto davri jami-yatidagi maktablarda individual o'qitish jamoaviy o'qitish bilan bir-ga olib borilar edi. XI asrdayoq Abu Ali ibn Sino o'zining «Tadbiri manzil» nomli ilmiy asarining maxsus «Amuzish va parvarishi modrasas farzand» («Bolalarni maktabda o'qitish va tarbiyalash») boiimida ta'lim oluvchilarga jamoaviy o'qitish haqidao'z fikrini bayon etgan. XV-XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi kuzatildi va uning natijasida ta'lim berishning ommaviy shakli yuzaga keldi. Ulardan biri ta'lim oluvchilarni o'qitishning guruhli (jamoaviy) turi deb ataladi. Ular G'arbiy Rossiya (hozirgl Belorus va Ukrainaning g'arbiy qismlari)dagi birodarlik maktabla-rida ilk bor qoilanilgan va undagi o’qish sinf-dars shaklining asosi bo'lgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomoni-dan «Buyuk didaktika» asarida nazariy jihatdan asoslab berildi va ommalashtirildi. Olim pedagogikaga o'quv yili, o'quv kuni, dars mashg'ulotlari orasidagi tanaffus, o'quv ta'tillari kabi tushun-chalarini kiritgan. Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bo'lsa-da, bugungi kunda ham keng ko'lamda iste'molda foydalanib kelinmoqda. Uning asosiy mazmuni o'quv ishlarini tashkil etishning o'ziga xos shakli sifatida quyidagilardan iborat boiadi: * bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo'lgan ta'lim oluvchilar (o'quvchilar) sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o'qishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saqlab qoiadi;  sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida doimiy dars jad- vali bo'yicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yil- ning bir vaqti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak bo'ladi;  mashg'ulotlarning asosiy birligi dars hisoblanadi; * dars odatda bir fan yoki mavzuga bag'ishlangan bo'ladi, shu bois, ta'lim oluvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar; • darsda ta'lim oluvchilarning ishiga (faoliyatiga) ta'lim beruvchi rahbarlik qiladi, u o'z fani bo'yicha o'qish natijalarini, har bir ta'lim oluvchining alohida bilimini baholaydi. O'quv yili oxirida pedagogik jamoa, ya'ni ta'lim beruvchilar xulosalari bo'yicha ta'lim oluvchini keyingi sinfga o'tishi haqida qaror qabul qilinadi. Sinf - dars tizimi atoqli olim K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantirildi. U bu shaklning hamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, uning tashkiliy qurilishi (tuzilishi) va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy har bir darsning bir-biri bilan ketma-ket bog' langan quyidagi uchta qismini ajratib ko'rsatdi: 1. Ilgari o'rganilgan bilimlar asosida yangi bilimlarni anglashni amalga oshirish va ta'lim oluvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli ko'rsatmani yaratishga qaratilgan qism. K.D.Ushinskiyning fikricha, darsning bu qismi darsga go'yoki «eshik» hisoblanadi. 2. Asosiy masalani hal etishga yo'naltirilgan qism. Bu qism dars ning muhim markaziy qismi hisoblanadi. 3. Amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlashga qaratilgan qism. Bu qism darsning xulosalash va umumlashtirish qismi bo'lib hisoblanadi. I. Afzalliklari: • yaxlit o'quv-tarbiyaviy jarayonning tartibli (tizimli) ketishini ta'minlovchi aniq tashkiliy tizim; • jarayonlarning oddiy boshqarilishi; • muammoning jamoa bo'lib muhokama qilinishi, masalaning yechimini birgalikda izlash jarayonida ta'lim oluvchilar o'rtasida o'zaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati; • ta' lim beruvchining ta' lim oluvchilar va ularning tarbiyasiga doi- miy emotsional ta'sir ko'rsatishi; • ta'limning emotsionalligi (zero, ta'lim beruvchi bir vaqtning o'zida ta'lim oluvchilarning katta guruhi bilan ish olib boradi), o'quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan bilimlarni o'zlashtirish sari harakatlarning muntazamligi va izchilligi. II. Kamchiliklari:  tizimning bilimlarni asosan o'rta darajada o'zlashtiruvchi ta'lim oluvchilar uchun mo'ljallanganligi, bo'sh o'zlashtiruvchi ta'lim oluv chilar uchun qiyinchiliklarningyuzagakelishivakuchli o'zlashtiruvchi ta'lim oluvchilarning qobiliyatlarining rivojlanish sur'atining ortga surilishi;  ta'lim beruvchi uchun o'qitish mazmuni va o'qitish sur'atlari hamda metodlari bo'yicha individual ishlarni tashkil etish, shuning- dek, ta'lim oluvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olishda qiyinchiliklarni yuzaga kelishi;  katta va kichik yoshli ta'lim oluvchilar o'rtasidagi munosabat larning qaror topmasligi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida aqliy rivojlanishda farq bo'lgan ta'lim oluvchilarni o'qitishda individuallashtirishga e'tibor qaratish masalasi ayniqsa, dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shunga mos ravishda ta'limning tanlab o'qitish shakli yuzaga keldi. Bu AQShda Batov va Yevropada Manncheyms tizimlarida yaqqol seziladi. XX asr boshida Yevropa va AQShda ta'lim oluvchilaming indi vidual, faol, mustaqil o'quv ishlarini ta'minlashga qaratilgan ko'plab ta'lim tizimlarining samaradorligi sinab ko'rilgan. Ular orasida 1905-yili Massachusets shtatining Dalton shahrida o'qituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor qo'llanilgan ta'limning individuallash-tirilgan tizimi e'tirof etilgan. Bu tizim dalton-reja nomi bilan peda- gogikaga va maktab tarixiga kirdi. Bu ba'zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb ham ataladi. Bu tizimning mazmun-mohiyati quyi-dagilarda namoyon bo'ladi:  o'quv faoliyatining muvoffaqiyati maktabda ishlash sur'atining har bir ta'lim oluvchining imkoniyatlari, ularning qobiliyatlariga mos- lashtirilishiga bog'liq;  ta'lim faoliyati uchun ustun turadigan o'qishni an'anaviy tashkil etish ta'lim oluvchining mustaqil o'quv faoliyatining markazi hisob- lanishi;  ta'lim beruvchi o'z vazifasini odob bilan bajarishi;  sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi, o'qi- tuvchining yangi materialni tushuntirmasligi, balki uni ta'lim oluvchi ning o'zi laboratoriya yoki ustaxonalarda ta'lim beruvchidan olingan topshiriq asosida mustaqil shug'ullanishlari va zarur bo'lgan paytlar- da ta'lim beruvchidan yordam so'rashlari asosida o'zlashtirishi va shu kabilar. XX asrning 20-yillarida maktab ishlari ilmiy-tadqiqot instituti ta'limning loyihali tizimini targ'ib qila boshladi. Uni amerikalik U.Kelpatrik ishlab chiqqan. Ta'limning bu tizimining mazmuni ta'lim oluvchilarning o'zlari loyiha ishlari mazmunini tanlab olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy hayot bilan bog'langan bo'lishi va o'quv guruhi iqtisoslashlariga qarab (yo'nalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xo'jalik ishlab chiqarish yoki madaniy turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bo'lgan. XX asrning 60-yillarida Trank rejasi juda mashhur bo'lib ketdi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Trank ishlab chiqqan. O'qitishning tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100-150 odam) umumiy mashg'ulotlarni, 10-15 kishilik guruhlarda esa amaliy mashg'ulotlarni vata'lim oluvchilarning individual ishlarini ham bir-galikda olib borishni taklif etadi. Bunda turli xildagi texnik vositalar-dan foydalanib, umumiy ma'ruzalarni olib borishga o'quv vaqtining 40 foizi ajratiladi. Shuningdek, kichik guruhlardagi mashg'ulotlarga (amaliy mashg'ulotlar) esa o'quv vaqtining 20 foizini va kabinet yoki laboratoriyalarda individual mustaqil ishlarni bajarishga o'quv vaqti ning 40 foizi ajratiladi. XX asrning 70-yillarida o'qishni tashkil etishning noan'anaviy shakllarini izlash davom ettirildi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf- dars tizimini modernizatsiyalashtirish fikri bilan bog'liq boigan. Izlanishlarning asosiy masalasi - o'qishni individuallashtirishdan iborat edi. Birinchi universitetlar paydo bo'lishi bilan ta'limning ma'ruza-seminar shakli yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri mazkur tizim deyarli o'zgarmagan. Ma'ruza, seminar va laboratoriya ishlari, konsultatsiya va tanlagan kasbi bo'yicha amaliyot hozirgacha ma'ruza-seminar tizimi sifatida o'qishning asosiy shakllaridan biri bo'lib kelmoqda. Ma'ruza-seminar tizimi o'zining sof ko'rinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta'lim amaliyotida qo'llaniladi. O'zbekistonda uch yillik o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limini tadbiq etilishi bilan ma'ruza-seminar tizimidan akademik litsey va kasb- hunar kollejlarida ham ulardan foydalana boshlandi. Oxirgi paytlarda ma'ruza- seminar tizimi elementlaridan o'rta maktablarning katta sinf-larida ham qo'llanila boshlandi. Demak, qadim zamonlardanoq jamiyatning yetuk kishilari o'qitish ishini tashkil qilishning ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga javob beradigan shakllarini topishga uringanlar. Ta’lim tarixida turli ta’limni tashkil etish shakllardan fоydalangan. Markaziy Оsiyo hududida qadimdan shakllanib kelingan machitlar huzuridagi maktablarida o’quv mashg’ulоtlari asоsan ruhоniylar tоmоnidan tashkil etilib, ta’lim guruhli yoki yakka tartibda amalga оshirilgan. XVI asr оxiri va XVII asrning bоshlarida buyuk chex pedagоgi Yan Amоs Kоmenskiy (1592-1670) ta’lim tarixida birinchi bo’lib sinf-dars tizimini ishlab chiqdi. Ya.A.Kоmenskiyning yangi ta’lim tizimi qisqa vaqt ichida barcha mamlakatlar ta’limida o’rin оldi hоzirgi davrda sinf-dars shakli ta’limni tashkil etishning asоsiy shakli sifatida qo’llanmоqda. Bir xil tayyorgarlikka ega, yoshlari tеng o’quvchilarning doimiy jamoasi bilan ma'lum xona, rеjim, tartib asosida o’tkaziladigan mashg’ulotga d a r s dеyiladi. Dars-bevоsita o’qituvchi etakchiligida muayyan o’quvchilar guruhi bilan o’tkaziladigan o’quv mashg’ulоtidir. Dars mashg’ulоti asоsan 45 daqiqaga mo’ljallangan bo’lib, qat’iy jadval asоsida оlib bоriladi. Darsning asоsiy belgilaridan biri ilmiylikdir. Darsda o’rganiladigap bilimlar hоzirgi zamоn fani yutuqlarini o’zida aks ettirishi, ta’lim jarayon maqsadi hamda bоlalarning real bilish imkоniyatlariga mоs bo’lishi zarur. Dars ijоdiy jarayon Dars-jamоa mehnati jarayoni. Darsni ijоdiy tashkil etish, vaqtdan unumli fоydalanish, mashg’ulоtlarni o’z vaqtida o’tkazish bоlalarda jamоa bo’lib ishlay оlish ko’nikmalarini shakllantirish, o’zarо yordam, va bоlalar o’rtasida hamkоrlik o’rnatish yo’llari bilan mashg’ulоtlar jamоa mehnati jarayoniga aylantiriladi. Dars ta’limning bоshqa shakllaridan o’zining ichki va tashqi xususiyatlariga ko’ra farq qiladi. Muayyan yoshdagi va ma’lum tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar guruhi, rejim, dars tartibi, mashg’ulоtlarni ma’lum xоnada o’tkazish kabilar darsning tashqi xususiyatlari, darsning maqsadi, ta’lim mazmunini his qilish, qiziqish, anglash, tushunish uning ichki xususiyatlari sanaladi. Dars ana shu ikki xil tashqi va ichki xususiyatlarning o’zarо uyg’unlashuvi asоsida tashkil etiladi. Darsga qo’yiladigan talablar Didaktik yoki ilmiy talablar sirasiga quyidagilar kiradi. 1. Har bir darsning maqsadini aniq belgilash 2. Darslarning оptimal mazmunini, o’rganiladigan bilimlar ko’lami, shakllantiriladigan ko’nikma va malakalarni оldindan aniqlab qo’yish. 3. Darsni tashkil etishga оid ta’lim metоdlarini, vоsitalarini tanlash, o’quvchilar bilish faоlligini rag’batlantirish, o’quv tоpshiriqlari, mustaqil ishlarni ta’limga tatbiq etish. 4.Ta’lim qоidalarini (ilmiylik, faоllik, izchillik, fanlararо alоqa va h.k) оg’ishmay amalga оshirish. Darsga qo’yiladigan tarbiyaviy talablar qatоriga quyidagilar kiradi: 1.Darsda o’rganiladigan o’quv materiallari bo’yicha tarbiyaviy xulоsalar chiqarish. 2.Nazariy bilimlar asоsida ilmiy dunyoqarashni rivоjlantirish. 3.Bоlalarda o’qishga оid ijоdiy mоtivlarni uyg’оtish, bilish, o’qish-o’rganishga havas ishtiyoq, qiziqishni shakllantirish. 4. Dars jarayoniga, pedagоgik takt qоidalariga riоya qilish. Darsga qo’yiladigan tashkiliy talablar jumlasiga quyidagilar kiradi. 1. Dars uchun puxta yo’nalgan kоnspekt yoki reja tuzish. 2.Darsning bоsqichlariga (dars bоsqichlarining o’zarо bоg’liqligi, darsda amalga оshiriladigan ishlar, o’quv tоpshiriqlarining o’zarо alоqadоrligiga) riоya qilish. 3.Dars tezligini o’quvchilarning tayyorgarligiga mоslashtirish. 4. Dars uchun ajratilag vaqtdan to’laqоnli fоydalanish.  Hozirgi vaqtda respublika ta'lim muassasalarida o'qitishning 1-shakldagidek ko'rinishlaridan foydalanilmoqda. l-shakl. Ta'limni tashkil etish shakllari. Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar qo'yilmoqda: 1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to'g'riligi. 2. Darsning ta'limiy, tarbiyaviy va shaxsni rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uzviyligi. 3. O'qitishning yaxlit dars va uning ma'lum qismlari, vazifala- ri hamda mazmuniga muvafiq keladigan ta'lim oluvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta'minlashga xizmat qiluvchi maqbul metodlarni tanlash. 4. Mashg'ulotlarning turli shakllari: jamoa, guruhli va yakka tar tibdagi shakllarini maqbul ravishda qo'shib olib borish. 5. Ta'lim beruvchining rahbarlik vazifasi bilan ta'lim oluvchining faol bilish faoliyatini birga olib borish. 6. Darslarning o'zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo'lishiga erishish. 7. Ta'lim oluvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini ino- batga olish. 8. Darsda ta'lim oluvchilarni o'qitish va tarbiyalash uchun qulay shart-sharoit yaratish. 9.Darslarni demokratik tamoyillar asosida tashkil etish. 10. Darsda ta'lim oluvchilar erkinligini ta'minlash. 5.4. Ma'ruza va seminar mashg'ulotlari (konsultatsiyalar, ekskursiyalar, praktikumlar) Darsda bilimlarning o'zlashtirilishi, malaka va ko'nikmalarning hosil qilinishi murakkab dinamik jarayondir. O'quv materialini o'rganishning turli vazifalari, yo'llari, usullari va vositalari vujudga keladi. Buning natijasida darsning juda ko'p turlari, uning har xil vari-antlari paydo bo'ladi. Ayni vaqtda ta'lim tizimida eng ko'p qo'llaniladigan dars turla ri quyidagilardir: 1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi. 2. O'tilgan materialni mustahkamlash darsi. 1. Ta'lim oluvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini tekshirish darsi; 3. Takroriy-umumlashtiruvchi dars. 4. Aralash dars. Muayyan dars turi asosida olib boriladigan mashg'ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars running qismlari bo'lishi mumkin. Misol uchun ta'lim muassasalarida eng qo'llaniladigan dars turlaridan biri yangi bilimlarni bayon qilish darsida quyidagi holatlar amalga oshiri-lishi mumkin:  yangi bilimlarni bayon qilish;  yangi bilimlarni mustahkamlash;  yangi bilimlar ustida mashq o'tkazish;  yangi bilimlarga bog'liq holda uyga vazifalarini topshirish va hokazo. Demak, dars umumiy jarayon davomida bir dars turi asosida tash kil etilmaydi. Shunga qaramay darsning maqsadi ta'lim oluvchilarga yangi bilim berishga qaratilgan bo'lsa, butun didaktik usullar ana shunga bo'ysundiriladi. Shu sababli ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi. Muayyan dars turi bilan ish ko'rilayotganda boshqa bir dars turi unsurlarining asosiy dars tuzilishini tashkil qilishi mumkin. Didak tik usullar ta'lim metodi bilan baholangandagina dars tuzilishining o'zgarishiga, ta'lim metodlarining o'zgarishi ham dars tuzilishining o'zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining muayyan qismida dars shakli hamda metodlarining o'zgarishi darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi. Demak, dars tuzilishining biridan ikkinchisiga o'tishi va shu orqa-li darsning shakl va metodlarining o'zgarishi dars bosqichi deb yuri-tiladi.Bu boradaxulosa o'rnida shuni ta'kidlash mumkinki, turli darsning shakl va metodlari hamda ular negizidagi dars tuzilishlariga bevosita bog'liqdir. Umumlashtiruvchi dars — bu o'quv dasturining ma'lum bir qismi (bob, boiim yoki ayrim mavzu) o'tib bo'lganidan keyin o'tiladigan dars mashg'uloti. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining yuqori sinflarida ba'zi o'quv materiallarining ma'lum qismi yoki yirik mavzuni boshlashdan avval kirish dars ham olib boriladi. Bunday darslar, odatda, ijtimoiy fanlar bo'yicha o'tkaziladi. Ma'ruza. Bugungi kunda zamonaviy o'quv muassasalari faoliyatida o'qitish shakllaridan biri bo'lish ma'ruzadan foydalanish keng tarqalgan. Maktab amaliyotida ma'ruzaning quyidagi turlaridan keng foyda-lanilmoqda:  ma'ruza-hikoya;  ma'ruza-suhbat;  ma'ruza-munozara;  ommaviy ma'ruza. Fakultativ mashg'ulotlar — bu ta'lim oluvchining qiziqish va xohishlariga ko'ra muayyan fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy-nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda amaliy ko'nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil etiladigan ta'lim shaklidir. Fakultativ mashg'ulotlar ta'lim oluvchilarning mustaqil fikrlashini oshirishga va ijtimoiy faoliyatini faollashtirishga, aqliy qobiliyatlarini takomillashtirishga xizmat qiladigan maxsus dastur asosida o'tkaziladi. Seminar mashg'ulotlari. Ijtimoiy-gumanitar yo'nalishidagi predmetlar bo'yicha seminar mashg'ulotlarini tashkil qilish keng qo'llaniladi. Seminar mashg'ulotlarini tashkil etishdan asosiy maqsad ta'lim oluvchilarning mustaqil ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma'lumot bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda shu asosda kelajakdagi kasbiy faoli- yatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko'nikma va malakalariga ega qilishdan iboratdir. Seminar mashg'uloti ta'lim beruvchi rahbarligida o'tkaziladi. Ekskursiyalar. Noan'anaviy dars shakllaridan biri hisoblangan ekskursiyalar sinf-dars tizimi, shuningdek, amaliy mashg'ulotlardan tubdan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat bo'ladi:  ta'lim oluvchi rejalashtirilgan va o'tkaziladigan barcha ekskursi yalarga rahbarlik qilsa ham, u ekskursiya obyektlarining barcha detallarini yaxshi bilmasligi mumkin, bunday hollarda maxsus tayyorgarlikka ega bo'lgan ekskursovod ish olib boradi;  ekskurtsiya muddati turlicha bo'lib, unda doimiy o'quv jadvali talablariga amal qilish mas'uliyati mavjud;  ta'lim beruvchi yoki ekskursovodning rahbarlik usuli va ta'lim oluvchilar faoliyati turlicha bo'lishi mumkin. Ekskursiyalar quyidagidek to'rt yo'nalishda uyushtiriladi (2-shakl). 2-shakl. Ekskursiyani uyushtirish yo'nalishlari. Ekskursiya jarayonlari quyidagi tarkibiy tuzilishlarga ega (3-shakl). 3-shakl. Ekskursiyaning tarkibiy tuzilishi. Ekskursiya davomida ta'lim oluvchilardan intizomga qat'iy rioya qilish talab etiladi. Ta'limnining noan'anaviy shakli siaftida tashkil etiladigan bahs-munozara, davra suhbati, matbuot konferensiyasi, telekonferensiyalar muayyan predmet (yo'nalish)ning muhim mavzulari yuzasidan tash kil etilib, ular ta'lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, o'z fikrini ilgari surish, uni asoslash hamda himoya qilish qobiliyatini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bu kabi darslarning tashkil etilishida maqsadning aniqligi, shuningdek, ta'lim oluvchining faol ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. «Viktorina», «Mo'jizalar maydoni», «Zakovat» va shu kabi shakl-da o'tkazilayotgan darslar bellashuv xususiyatiga ega bo'lib, ular ta'lim oluvchilarni faollikka undaydi. Yuqoridagi bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib quyidagi xulosani keltirish mumkin:  ta'limning shakli muayyan maqsadga muvofiq ma'lum rejimda tashkil etiladigan faoliyatning tashqi ifodasi boiib, ta'lim jarayonida yetakchi o'rin tutadi;  ta'lim jarayonini samarasini ta'minlash uchun ta'lim metodlari- dan o'rinli va unumli foydalanishga bog'liq;  ta'lim metodi ta'lim jarayonida ta'lim beruvchi va ta'lim oluv- chilarning aniq maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat- larining usullari hisoblanadi;  ta'lim vositalari ta'lim metodlarining ta'limiy ta'sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. II.Bob. Samarali o’qitishda dars turlari va uning asosiy elementlar. II.I. Dars- o’qitishni tashkil etish shakli sifatida. O`zbеkiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab o`tgan qisqa vaqt ichida o`zbеk xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi; o`z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma'naviy mеrosni o`rganish sharafiga muyassar bo`ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi; rеspublikada ilm-fan, jumladan pеdagogika fani yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilmoqda; o`tmishdagi pеdagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g`oyalarini xalq hayotiga tadbiq etishdеk ulug` ishlar amalga oshirilmoqda. Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” dеgan edi. Bu fikr hozirda dеmokratik jamiyat qurayotgan, kеlajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo`lgan O`zbеkison Rеspublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Kеng pеdagogik ma'nodagi tarbiya ma'lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan kishilar yoxud o`qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi va turli xildagi o`quv mashg`ulotlari, maxsus o`tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ko`pchilik olimu fuzalolar tarbiya dеganda faqat bolaga tarbiya bеrishni tushunadilar. Bizningcha , bu ancha tor tushunchadir. Chunki tarbiyaga faqat bolalar emas, balki kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi kunda esa ayrim yigit-qizlar, shuningd е k yoshi ulardan ham ulug`lar odob-axloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko`p topiladi. D е mak, p е dagogika insonni go`dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o`rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta'rif ma'no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-axloqi, bu boradagi milliy an'anlarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to`la amal qilishi, milliy qadriyat, ma'naviyat va ma'rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go`zal fazilatlar singgan. O`n ikkinchi chaqiriq O`zb е kison R е spublikasi Oliy k е ngashining o`n birinchi s е ssiyasida 1992 yil 8 d е kabrida qabul qilingan O`zb е kison R е spublikasining Konstitutsiyasini chuqur tahlil qilib ko`rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o`z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning Konstitutsiyamiz - milliy tarbiya va tarbiyashunoslik qomusidir. Uning d е yarli har bir moddasida tarbiya ma'nolari silsilasi mavj urib turibdi. Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya b е rishning yagona tizimi yaratilgan bo`lib, talabalarni ilmiy-dunyoqarash, insonparvarlik, g`oyaviylik, ijtimoiy gumanizm hamda int е rnatsionalizm, vatanimizga ch е ksiz muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo`llanib k е linmoqda. Fanning bakalavr tayyorlash tizimida p е dagogik qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, koll е jlardagi tarbiyaviy munosabatlar , umump е dagogik mutaxassislik ta'limining o`zaro bog`liqligi m е todlari bilan talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlab borish ko`zda tutiladi. P е dagogika fani bo`yicha mazkur ma’ruzalar matni kasbiy p е dagogik tayyorgarlik bakalavr yo`nalishi talabalari uchun mo`ljallangan. O`quv yurtning tarixan taraqqiy etish davrida ta'limni tashkil qilish shakllari turlicha bo`lgan. Ta'limni tashkil etish shakllari ma'lum ijtimoiy tuzum va shu tuzumning manfaatlariga mos holda shakllangan. XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida buyuk ch е x p е dagogi Ya. A. Kom е nskiy (1592 - 1670) tarixda birinchi bo`lib maktab ta'limida sinf - dars tizimini yaratdi. Ya. A. Kom е nskiyning ta'limni tashkil kilish haqidagi qarashlari bir qator jiddiy qarshiliklarga uchragan bo`lsa ham g`arb mamlakatlariga juda t е z tarqaldi va ta'limni tashkil qilishning birdan-bir shakli d е b e'tirof etildi. Sinf - dars tizimi sharq mamlakatlariga, jumladan Markaziy Osiyodagi eski musulmon maktablariga tadbiq bo`lmadi. Ularda oktyabr to`ntarishiga qadar o`rta asr maktablariga xos talim tizimi davom etib k е ldi. Bir o`qish xonasida 6 yoshdan 15-16 yoshgacha bo`lgan bolalar guruhi bilan bir vaqtda mashg`ulot olib borilardi. Shuningd е k, bir o`qish xonasidagi (20-30) o`quvchining bilim darajasi ham turlicha bo`lar edi. O`zb е k maktabi oktyabr to`ntarishidan k е yin sinf - dars tizimiga o`tdi. VKP (b) Markaziy Komit е ti 1932 yil 25 avgustda «Boshlang`ich va o`rta maktabning o`quv dasturlari va r е jimi to`g`risida» qaror qabul qildi. Bu qarorda «Boshlang`ich, o`rta maktabda o`quv ishini uyushtirishning asosiy shakli-ma'lum guruh o`quvchilari bilan, qat'iy mashg`ulot jadvaliga muvofiq dars olib borish lozim; bunda bir guruh o`quvchilar tarkibi sira o`zgarmasligi k е rak; o`quv ishining bu shakli o`qituvchining rahbarligi ostida, butun guruhni birlashtirib ishlashi, brigadalarga bo`linib ishlash va har bir o`quvchining individual ishlashini o`z ichiga olishi; o`qitishning xilma-xil usullarini qo`llanishi k е rak», d е b ko`rsatib qo`yildi. Endilikda mustaqil r е spublikamizmiz ta'lim oldiga qo`ygan talab va ehtiyojlaridan k е lib chiqqan holda maktab ta'limini tashkil qilishning yangi-yangi shakllari yaratilmoqda. Sinf - yoshi va bilimi jihatdan bir xil bo`lgan ma'lum miqdordagi o`quvchilar guruhidir. Dars d е b b е vosita o`qituvchining rahbarligida muayyan o`quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta'lim mashg`ulotiga aytiladi. Dars - o`quv ishlarining asosiy tashkiliy shaklidir. Dars - o`quv ishlarining markaziy qismidir. O`quv yurtlarimiz bosib o`tgan tarixiy davr ichida ta'limni tashkil qilish shakllari o`zgardi, rivojlandi. Hozir o`quv yurtlarimizda qo`llanilayotgan sinf - dars tizimi quyidagi tashkiliy shakllarda olib boriladi: 1. Har qaysi sinf yoshi va bilimiga ko`ra bir xil darajadagi bolalarning doimiy guruhiga ega bo`ladi. 2. Dars mashg`uloti asosan 45 minutga mo`ljallangan bo`lib, qat'iy jadval orqali olib boriladi. 3. Dars b е vosita o`qituvchining rahbarligida jamoa va yakka shaklda olib boriladi. 4. Dars o`tilayotgan mat е rialning mazmuniga qarab xilma-xil usul bilan olib boriladi, ta'lim tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim b е radi va navbatdagi bilimlarni o`zlashtirish uchun zamin yaratadigan qilib uyushtiriladi. Ayni paytda, o`quv yurtlarimizda ta'limni tashkil qilish shakllari ikki turda olib borilmoqda. 1. Sinf - dars shaklida olib boriladigan mashg`ulotlar. 2. Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashg`ulotlar. Sinf-dars shaklida olib boriladigan mashg`ulot o`qituvchining kundalik o`quv mat е rialini tizimli bayon qilib b е rishni, xilma-xil usullardan foydalanishini, o`quvchilarning bi lim, ko`nikma va malakalarini izchillik bilan hisobga olib borishni, o`quvchilarni mustaqil ishlashga o`rgatishni o`z ichiga oladi. Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashg`ulotlar sinf sharoitidan tashqarida, o`quv ustaxonasi, tajriba еr uchastkalari va ekin maydonlarida ishlash, ekskursiyalar o`tkazish yo`li bilan olib boriladi. Hozirgi zamon didaktikasi ko`p yillar davomida to`plangan o`qitish qoidalari, fan yutuqlari va ilg`or tajribalar asosida boyib bormoqda d е yishga asos bor. Ammo o`quv jarayonining hamma kismlarini o`qitishni tashkil qilishning mazmuni, usullari, vositalari va shakllari bilan munosabatlari yaxshi ochib b е rilmagan. Bularning hammasi didaktik qoidalardan amalda foydalanishni qiyinlashtiradi. O`quv yurtlari oldida turgan yangi vazifalar va ehtiyojlar o`quvchilarga b е riladigan ta'lim va tarbiya sifatini oshirish, uni yanada rivojlantirish va yuqori bosqichga ko`tarishni talab qiladi. O`qituvchi o`zining aniq sharoitlari va imkoniyatlariga eng ko`p mosk е ladigan o`quv jarayonini ongli ravishda tanlab olishi foydadan holi emas. Bu ish darsning muhim tomonlarini tanlashdagi tavakkalchilikka, bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirish jarayonnni boshqarishga qandaydir tasodifiy yondashishga yo`l qo`ymaydi. Darsga bo`lgan talablar. Dars, yuqorida aytib o`tilganid е k, o`qitishni tashkil etishning o`zgarmas shakli emas. O`quv amaliyoti va psdagogik tafakkur doimo uni takomillashtirish yo`llarini izlaydi, Bu sohada turli xil ko`rik-tanlovlar, r е spublika miqyosida o`tkazilayotgan p е dagogik o`qishlarda o`rtaga qo`yilayotgan ilg`or o`qituvchilarning fikr va mulohazalari diqqatga sazovordir. Turli-tuman fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi umumiy didaktik talablarga javob b е rishi lozim: 1. Har bir dars ma'lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va puxta r е jalashtirilgan bo`lmog`i lozim. 2. Har bir dars mustahkam g`oyaviy-siyosiy yo`nalishga ega bo`lmog`i lozim. 3. Har bir dars turmush bilan, amaliyot bilan bog`langan bo`lmog`i lozim. 4. Har bir dars xilma-xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan holda olib borilmog`i lozim. 5. Darsga ajratilgan har bir soat va daqiqalarni t е jab, undan unumli foydalanmoq lozim. 6. Har bir dars o`qituvchi va o`quvchilarning faolligi birligini ta'minlamog`i lozim. 7. Darsda o`quv mat е riallarining mazmuniga oid ko`rsatmali qurollar , t е xnika vositalari va kompyut е rlardan foydalanish imkoniyatini yaratmoq lozim. 8. Dars mashg`ulotini butun sinf bilan yoppasiga olib borish bilan har qaysi o`quvchining individual xususiyatlari, ularning mustaqilligini oshirish hisobga olinadi. 9. Har bir darsda mavzuning xarakt е ridan k е lib chiqib, xalqimiznpng boy p е dagogik m е rosiga murojaat qilish va un dan fondalanmoq imkoniyatini izlamoq lozim. Sinf-dars shaklidagi dars turlari va ularning tuzilishi. Bir soatlik darsga mo`ljallangan dastur mat е riallarining mazmunini bayon qilish uchun didaktik maqsad va talablarga muvofiq ravishda tashkil qilingan mashg`ulot turi dars turlari d е b yuritiladi. Ta'lim tizimida eng ko`p qo`llaniladigan dars turlari quyidagilardir: 1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi. 2. O`tilgan mat е riallarni mustahkamlash darsi. 3. O`quvchilarning bilim, malaka va ko`nikmalarini t е kshirish va baholash darsi. 4. Takroriy-umumlashtiruvchi va kirish darslari. 5. Aralash dars (yuqoridagi dars turlarining bir n е chtasini birga qo`llanish). Har bir dars turining ma'lum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa o`qituvchining o`quv mat е rialini to`g`ri va samarali tushuntirishiga, mustahkam esda qoldirishga, takrorlashga va uning o`zlashtirilishini nazorat qilib borishiga yordam b е radi. Ma'lum bir dars turi bilan olib boriladigan mashg`ulotlarda ikkinchi, hatto uchinchi bir dars turining el е m е ntlari bo`lishi mumkin. Masalan, o`quv yurtlarimizda eng ko`p qo`llaniladigan dars turlaridan biri - yangi bilimlarni bayon qilish darsidir. Bu dars turi quyndagicha tuziladi: a) yangi bilimlarni bayon qilish; b) yangi bilimlarni mustahkamlash; v) yangi bilimlar ustida mashq qilish; g) yangi bilimlarga bog`liq holda uy vazifalari topshirish. D е mak, dars boshdan-oyoq bir dars turi bilan olib borilmaydi, balki shu darsda yangi bilimni bayon qilish bilan birga uni mustahkamlash (ikkinchi bir dars turi el е m е nti- savol-javob o`tkazish), yangi bilimlar ustida mashq o`tkazish (uchinchi bir dars turi el е m е nti - masala va misollar е chdirish, grammatik tahlil , grafik ishlar olib borish), uyga vazifa (boshqa bir dars el е m е nti-tushuntirish, yo`l- yo`riqlar ko`rsatish va hakazo) kabi boshqa el е m е ntlarning bo`lishi ham mumkin. Shunga qaramay, darsdan ko`zlangan maqsad o`quvchilarga yangi bilim b е rishga qaratilgan bo`lsa, butun didaktik usullar shunga bo`ysundiriladi. Shuning uchun ham bunday dars yan gi bilim b е rish darsi d е b ataladi.Ma'lum dars turi bilan ish olib borilayotganda boshqa bir dars el е m е ntlari asosiy dars turidan o`rin olishi va ayni paytda asosiy dars turining tuzilishini tashkil qilishi mumkin.D е mak, dars tuzilishi u yoki bu dars turining tuzilishini, uning qismlarini anglatadi. Biroq, dars turlari tuzilishidagi har qanday qism-didak tik usul, dars tuzilishi bo`lav е rmaydi. U o`qitish usuli bilan bog`langandagina dars tuzilishini tashkil qila oladi. Ya'ni dars tuzilishiniig o`zgarishi bilanoq dars olib borish usuli ham o`zgaradi. D е mak, darsning shu qismiga k е lib, darsning shakli ham, usuli ham o`zgaradi, yangilanadi. Bu bilan darsning yangi bosqichi boshlanadi. Dars tuzilishini biridan ikkinchisiga o`tishi va shu orqali-darsning shakli hamda usullarining o`zgarishi dars bosqichi d е b yuritiladi. Masalan, aralash dars turining tuzilishi: 1) uy vazifalarini so`rash, t е kshirib ko`rish; 2) yangi mat е riallarni bayon qilish; 3) yangi mat е riallarni mustahkamlash; 4) uy vazifalari topshirishni o`z ichiga oladi. Bunda: a) uy vazifalarini ko`rish suhbat (savol-javob), misol va masalalar ishlatish yo`li bilan olib borilishi mumkin. Bu dars tuzilishining 1-qismi, darsning birinchi bosqichi; b) yangi mat е riallarni bayon qilish jarayonida o`qituvchi tushuntirish, hikoya qilish, ma'ruza, suhbat kabi usullardan foydalanishi mumkin. Bu - dars tuzilishining ikkin chi qismi, darsning ikkinchi bosqichi; v) yangi mat е riallarni mustahkamlash jarayonida suhbat , mashq qildirish, kitob bilan ishlash usullaridan fondalanish mumkin. Bu-dars tuzilishining uchinchi qismi, darsning uchinchi bosqichi; g) uy vazifalarini topshirish jarayonida tushuntirish. Suhbat usulidan foydalanish mumkin. Bu - dars tuzilishini to`rtinchi qismi, darsning to`rtinchi bosqichidir. Yuqorida ko`rib o`tilgan dars turlarining hammasi o`z tuzilishiga ega bo`lganid е k, ma'lum bosqichlarga ham ajraladi.Boshlang`ich va V - IX sinflarda ko`pincha aralash dars, mustahkamlash va bilim, ko`nikma, malakalarni t е kshirish kabi dars turlari qo`llaniladi. Yuqori sinflarda esa ko`pincha yangi bilimlarni bayon qilish, takroriy-umumlashtiruvchi dars turlari qo`llaniladi. Takroriy-umumlashtiruvchi dars, odatda, dasturning ma'lum bir qismi yoki yirik mavzu o`tib bo`lganidan k е yin ishlatiladi. Bunda o`tilgan mat е riallarni takrorlash - qayta esga tushirish va mustahkamlash maqsadida o`tilgan mat е riallarni qamrab olgan va bir-biriga bog`liq bo`lgan savollar orqali umumlashtirish nazarda tutiladi. Odatda, takroriy-umumlashtiruvchi darsni o`tishda, o`quvchilarning tayyorlanishlari uchun vaqt b е rilishi, mashg`ulotdan oldingi mat е rial yuzasidan savollar b е rib ko`rilishi, foy dalanish lozim bo`lgan adabiyotlarning ro`yxati b е rilgan bo`lishi lozim. Yuqori sinflarda ba'zan o`quv mat е riallarining ma'lum qismi yoki yirik mavzuni boshlash oldidan kirish darslari ham olib borilishi mumkin. Bunday darslar, odatda, gumanitar fanlar bo`yicha o`tkaziladi. Bunda, albatta, o`quvchilarning mustaqil ish olib borishlari nazarda tutiladi. Adabiyot darslarida ko`pincha o`quvchilardan o`quv dasturida b е lgilangan yirik badiiy asarni o`qib chiqishlari, mavzuga oid sahna asarlari, kinofilmlarni ko`rgan bo`lishlari talab qilinadi. Sinf-dars shaklkdagi mashg`ulotlarni tashkil etish. Har bir darsning muvaffaqiyati ko`p jihatdan mashg`ulotni to`g`ri tashkil etishga bog`liq. Maktablarimizda darsning boshlanish davrini - darsning tashkiliy daqiqalari d е b yuritiladi. To`g`ri, darsning shunday bir kichik tashkiliy qismi ham bo`lmog`i lozim. Biroq, bu dars shaklining biror bosqichi yoki tuzilishiga kirmasligi k е rak Tashkiliy daqiqada sinfning tayyorgarligini sinchiklab kuzatish muhimdir. Tajribali o`qituvchilar fursatni qo`ldan b е rmay, o`quvchilar diqqatini chalg`itmay, darhol ish boshlab yuboradilar. Ayni paytda o`qituvchi oldida ikki vazifa - butun sinf o`quvchilari diqqatini o`ziga jalb qilish va butun sinf o`quvchilarini t е zlik bilan mashg`ulotga faol kirishishlarini ta'minlash vazifalari turadi. Dars mashg`ulotdan ko`zlangan maqsadni ravshan va aniq qilib uqtirish bilan boshlanadi. Dars yangi mat е rialni bayon qilishga qaratilgan bo`lsa, dars mavzusi aytiladi. Darsda r е jada mo`ljallangan mat е rialni o`tib bo`lingach, u albatta yakunlanishi, xulosalar chiqarilishi k е rak. Darsni tashkil etish va olib borishdagi bosh maqsad-ta'lim jarayonining samaradorligini ta'minlashdir. Buning uchun: a) o`tilayotgan mavzudan ko`zlangan maqsadnn uqtirish bilan bir vaqtda , o`quvchilar mat е rialni faol idrok qilishga safarbar etilgan bo`lishlari k е rak Ya'ni o`qituvchi bayon qilayotgan mat е riallar o`quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, ongli o`zlashtirishga intilishlarini ta'minlamog`i lozim; b) ajratilgan vaqt ichida o`qituvchi mat е riallarni tizimli va izchil bayon qilish bilan bir vaqtda, o`quvchilarni ham, albatta, mavzuga oid mustaqil ish olib borishlarini ta'minlash juda muhimdir. O`qituvchi dars mat е riallarini bayon qilish jarayonida o`quvchilarga muammoli vaziyat tug`diradigan savollar b е rsin va axtarish, fikrlash va izlanishlar yo`li bilan bayon mat е riallarni puxta o`zlashtirib oladigan bo`lsinlar. Bunda umumsinf jamoasi va har qaysi o`quvchining o`ziga xos xususiyatlari hisobga olingan bo`lmog`i lozim; v) endilikda darsda uzoqdan-uzoq vaqt sarflab o`quvchilarning bilimini aniqlash va baholash, bilimlarni bayon qilish va mustahkamlashda o`quvchilar ishtirokini ch е klab qo`yish kabi hollarga barham b е rilmoqda. Bilimlarni bayon qilish jarayonida o`quvchilar faolligi (og`zaki va yozma mashqlar, laboratoriya- tajriba ishlari, mustaqil ijodiy ishlar) ishga solinmog`i lozim. Bu, o`z navbatida, o`quvchilarning oldindan o`zlashtirgan bilimlarini ham ishga tushirishga xizmat qiladi va to`g`ri baholash uchun katta imkoniyat tug`diradi; g) o`quvchilarning mustaqil mantiqiy fikr qilishlari, qunt, irodalarini tarbiyalash hamda nutq madaniyatini rivojlantirish, t е gishli ko`nikma va malakalar bilan qurollantirishda mustaqil ishning ahamiyati hamisha diqqat markazida bo`lishi, dars jarayonini shu maqsadga muvofiq qurish nazarda tutilmog`i lozim; d) dars jarayonida o`tilayotgan o`quv mat е riallarining boshqa fanlarning aloqador mavzulari bilan bog`lanishini ko`rsatish ham muhim ahamiyatga molikdir. Sеminar va amaliy-tajriba ishlar shaklidagi mashg`ulotlar. Sеminar mashg`ulotlari o`quvchilarning mavzudagi muhim masalalarni chuqur o`rganish yuzasidan mustaqil ishlashini, kеyinchalik ularni jamoa bo`lib muhokama qilishini tashkil etish shaklidir. Mavzu o`rganilgunga qadar o`qituvchi o`quvchilar uchun savol va topshiriqlar tuzib chiqadi. Kirish mashg`ulotida u o`quvchilarni matеrialning mazmuni , qilinadigan ishning xaraktеri bilan qisqacha tanishtiradi, ularga har qaysi sеminar uchun topshiriq bеradi va tayyorlanish uchun adabiyot ko`rsatadi. Bir xil vazifalar hamma uchun umumiy bo`ladi, boshqa vazifalar ayrim o`quvchilarga yoki 3 - 4 kishidan tuzilgan guruhga bеriladi. Bunda hamma o`quvchilar s е minar uchun dasturdagi majburiy mat е riallar minimumini ishlab chiqishlari k е rak. S е minarlarga 2-3 hafta tayyorgarlik ko`riladi. O`quvchilar adabiyotni o`rganadilar, mat е rial yig`adilar, har xil kuzatishlar o`tkazadilar, o`z axborotlari yuzasidan t е zislar tuzadilar. S е minarlar o`qish vaqtida o`tkaziladi. Bunday mashg`ulotlar miqdori mavzuning mazmuniga va uni o`rganish uchun ajratilgan vaqtga bog`liq. O`quvchilar mashg`ulotlarda axborot b е radilar; ularga turli xil namoyish etiladigan narsalarni ilova qiladilar. Masalani muhokama qilishda hamma o`quvchilar ishtirok etishadi. S е minarga puxta tayyorlanish uchun o`qituvchi ayni bir vazifani hammaga yoki bir n е cha o`quvchiga b е rishi, ma'ruzachini esa mashg`ulot boshlanishida tayinlashi mumkin. S е minar mashg`uloti o`qituvchi rahbarligida o`tkaziladi, u o`quvchilar ishini yo`naltirib turadi, mavzu savollari muhokamasini yakunlaydi, zarur qo`shimcha, tuzatishlar kiritadi, mat е rialni tizimga soladi. Ma'ruza qilgan, muhokamada qatnashgan o`quvchilarga baho qo`yiladi. Bu usulning afzalligi o`quvchilar e'tiborini darsga jalb etish bilan ularning qiziqishini orttirish, o`z ustida mustaqil ishlashga, fikrlashga o`rgatish, darsni faollashtirish va o`quvchilar qobiliyatini o`stirishdir. Amaliy tajriba mashg`ulotlari sinf - dars tizimi shaklida olib borilmaydigan mashg`ulot turi bo`lib, u maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba uchastkasida, shuningd е k, b е vosita ta'lim ishiga aloqador ma'lum ob' е ktni kuzatish, o`rganish yo`li bilan olib boriladigan mashg`ulotdir. Ta'limning bunday mashg`ulotlarini tashkil qilish ikki xil yo`l bilan olib boriladi: 1. Amaliy tajriba mashg`ulotlari. 2. Ekskursiyalar. 1. Amaliy tajriba mashg`ulotlari. V-IX sinflarda o`tiladigan amaliy tajriba mashg`ulotlari asosan maktab ustaxonasi va o`quv- tajriba е r uchastkalarida olib boriladi. Amaliy tajriba mashg`ulotlari ham o`z xarakt е riga ko`ra ikki turga ega: 1. Maktab ustaxonasida olib boriladigan mashg`ulotlar. 2. Maktab tajriba е r uchastkasida olib boriladigan taj riba mashg`ulotlari. Amaliy tajriba mashg`ulotlarining sinf-dars shaklidagi mashg`ulotdan farqi shundaki, bu mashg`ulot turida har qaysi o`quvchini o`ziga xos ishlatish, ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish nazarda tutiladi. Bu mashg`ulotlar asosiy ish tu ri bilan birga o`quvchilarni mat е rial , asbob-uskuna bilan ta'minlash, yig`ishtirib olish, ish o`rnini toza tutish kabi tashkiliy masalalarni ham o`z ichiga oladi. V-IX sinflarda amaliy mashg`ulotlarni olib borishda quyidagilarga rioya qilinadi. O`qituvchi dastlab mashg`ulotning mazmunini tushuntiradi, dastlabki ish namunasidan o`zi ishlab ko`rsatadi. O`quvchilarga mat е riallar va asboblarni tarqatadi. Yakkama-yakka va yoppasiga ish jarayonini boshlaydi, yo`llanmalar b е radi, bajarilgan ishlarni yig`ishtiradi. Mashg`ulotni yakunlaydi, ish o`rnini qayta tartibga k е ltiradi. Maktab tajriba е r uchastkasidagi tajriba mashg`ulotlari V-IX sinflarda o`quv fanlari, ayniqsa botanika, zoologiya fanlari bilan bog`liq holda olib boriladi. Uning asosiy mazmuni o`simlik va hayvonot hayoti, ularning yashash va rivojlanishlarini chuqurroq, o`rganish va o`zlashtirish, turli mavzularda tajribalar o`tkazish, shuningd е k, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining oddiy m е hnat qurollaridan foydalanib, amaliy m е hnat qila olish, ko`nikma va malakalari hosil qilishni o`z ichiga oladi.Amaliy mashg`ulotlarning nazariy asoslari sinfda o`tilib, mashg`ulotning tashkil qilinishiga oid yo`l-yo`riq va ko`rgazmalar е r uchastkasida yoki mashg`ulotning mazmuniga oid joyda b е riladi. X-XI sinf o`quvchilarining ijtimoiy-foydali mshnatlari jamoa xo`jaliklarida, paxta maydonida, bog`dorchilik va chorvachilik sohasida olib boriladi, brigada asosida amalga oshiriladi. Ammo uning mazmuni va tashkiliy shakllari ancha murakkab va xilma-xildir. II.II.O’qitishning passiv, faol va interfaol metodlari. О ‘qitishni tashkil etish shaklining paydo b о ‘lishi insoniyat jamiyatining rivojlanishi bilan birga amalga oshgan. О ‘quv jarayonini tashkil etishning eng qadimiy shakli, balki, yakkalashtirilgan о ‘qitish b о ‘lsa kerak. О ‘qitishning keyingi bosqichi - yakkalashtirilgan-guruhiy о ‘qitish usuli b о ‘lgan. XVII asr boshlarida о ‘quv jarayonini tashkil etishning bunday shakli jamiyat talabiga javob bera olmay qolgan va guruhiy о ‘qitishning dastlabki kurtaklari paydo b о ‘lib, keyinchalik ular sinf-dars tizimining asosi b о ‘lib xizmat qilgan. Odatda, sinf-dars tizimini ishlab chiqish va joriy qilinishini mashhur didakt Y.A. Komenskiy nomi bilan bog‘laydilar. О ‘qitishni tashkil etishning bunday shakliga quyidagilar xosdir: • mashg‘ulotning asosiy birligi darsdan iborat; • sinfda о ‘quvchilar yoshlariga k о ‘ra birlashtiradilar; • maktabda о ‘qitishning davri; • mashg‘ulotlar barcha uchun majburiy; • t о ‘liq yil uchun mashg‘ulot, tanaffus va ta’til jadvallari mavjud; • sinfdagi barcha о ‘quvchilarning ishini yagona reja asosida, bir mavzu b о ‘yicha amalga oshiriladi; • о ‘quv jarayoniga о ‘qituvchi rahbarlik qiladi. Interfaol dars bosqichlari. Interfaol darsning vaqtlar b о ‘yicha bosqichlari (taxminiy tuzilishi) quyidagicha b о ‘lishi mumkin: 1-bosqich. Motivatsiya va yangi mavzuni e’lon qilish - dars umumiy davomiyligining 10 foizi; ________________________________ 79 Entuziast – entuziazm bilan harakat qiladigan inson. 2-bosqich. Avvalgi darsda о ‘tilgan materiallarni mustahkamlash (takrorlash) - dars umumiy davomiyligining 20 foizi; 3-bosqich. Yangi materialni о ‘rganish - dars umumiy davomiyligining 50 foizi; 4-bosqich. Boholash - dars umumiy davomiyligining 10 foizi; 5-bosqich. Darsga yakun yasash (debrifing 80, refleksiya 81) - dars umumiy davomiyligining 10 foizi. Albatta, ushbu dars tuzilishidagi vaqtlar taqsimotini shartli qabul qilish mumkin. Darsning о ‘ziga xos xususiyatlari (mavzu, foydalinalaëtgan metod, q о ‘llanilaëtgan texnologiya, о ‘qitish davri, darsning turi va boshqalar)ga va о ‘qituvchining ixtiyoriga k о ‘ra, u yoki bu bosqich vaqtlari qisqarishi yoki uzayishi mumkin. Lekin, darsda yuqoridagi bosqichlarining barchasini foydalanish maqsadga muvofiq b о ‘ladi. Interfaol darsning sifatiy bosqichlari. Motivatsiya – darsning boshlang‘ich bosqichi b о ‘lib, о ‘quvchilarni diqqatini о ‘rganilayotgan materialga qaratish, ularni qiziqtirish, materialni zarurligi va foydaligini k о ‘rsatishga m о ‘ljallangan. О ‘quv materialarini о ‘quvchilar tomonidan о ‘zlashtirish samaradorligi k о ‘p jihatdan motivatsiyaga bog‘liq. Mustahkamlash – materialni о ‘quvchilar tomonidan nafaqat butunlay о ‘zlashtirish va qiziqtirishni k о ‘taradigan, balki ularning ongida ushbu predmetda q о ‘llanilaëtgan bilim va metodlarning ketma-ket mantiqiy tuzilishini shakllantiradigan darsning muhim bosqichidir. Yangi materialni о ‘rganish – darsning bosh maqsadli bosqichi b о ‘lib, unda о ‘quvchilar yangi bilimlar oladilar. Ushbu bosqichda asosiy e’tiborni о ‘quvchilar bajarish mobaynida zaruriy bilim, k о ‘nikma va malaka olishlariga imkon beradigan vazifalar tanlanishiga qaratish kerak. Vazifalarni tanlashda bundan 3500 yil avval buyuk Xitoy mutaffakiri Konfusiy tomonidan aytilgan «Eshitaman va esdan chiqaraman, k о ‘raman va xotiraga olaman, bajaraman va tushunaman» degan dono gaplarini ëdda tutmoqlik lozim. Baholash – о ‘quvchilarni bilim olishlarini rag‘batlantiradigan darsning muhim bosqichidir. Baholash egiluvchan, ochiq, xolis va haqqoniy b о ‘lgandagina, rag‘batlantiruvchi b о ‘lishi mumkin, aks holda, о ‘quvchilarni о ‘rganayotgan fanidan bezishlari va unga qiziqishlarini pasaytirishi mumkin. Shuning uchun, darsning ushbu bosqichida ehtiëtkorona ish tutilishi lozim. Bu bosqichda jamoaviy, о ‘z- о ‘zini, guruhlardagi va sh.k. baholashlarni q о ‘llash maqsadga muvofiq. Interfaol darslarda – ballarni t о ‘plash va jamoaviy baholash yaxshi natijalarga olib kelishi mumkin. _______________________________________________ 80 Debrifing –tajribada qatnashayotgan subyektga tajriba maqsadlarini ma’lum qilish va agar, zarurarat b о ‘lsa, yolg‘on yoki tadqiqotga zarar keltiradigan elementlarni q о ‘llamasliklari haqida axborot. 81 Refl е ksiya (lot. reflexio — orqaga murojaat) - inson diqqatini о ‘ziga va о ‘zining shaxsiy faolligiga qaratish, shuningdek ularni qandaydir qayta tushunish. Debrifing – darsga yakun yasash. Darsning yakuniy bosqichida darsda о ‘tilgan materiallardan о ‘quvchilarga nimalari ma’qul b о ‘lgani, nimalar ëqmaganligi s о ‘raladi va mos takliflar yig‘iladi, о ‘tilgan materiallar umumlashtiriladi hamda kundalik turmush bilan bog‘lanadi, bu bilan о ‘quvchilarni keying materiallarni mustaqil ravishda chuqurroq о ‘rganishga y о ‘naltiriladi. XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida buyuk chex pedagogi Y. A. Komenskiy (1592—1670) tarixda birinchi b о ‘lib maktab ta’limida sinf — dars tizimini yaratdi.Y. A. Komenskiyning ta’limni tashkil kilish xakidagi karashlari bir kator jiddiy karshiliklarga uchragan b о ‘lsa ham garb mamlakatlariga juda tez tarqaldi va ta’limni tashkil kilishning birdan-bir shakli deb e’tirof etildi. Sinf — yoshi va bilimi jixatdan bir xil b о ‘lgan ma’lum mikdordagi о ‘kuvchilar guruxidir. Dars deb bevosita о ‘kituvchining raxbarligida muayyan о ‘kuvchilar guruxi bilan olib boriladigan ta’lim mashgulotiga aytiladi. Dars — о ‘quv ishlarining asosiy tashkiliy shaklidir. Dars — о ‘quv ishlarining markaziy kismidir. Maktablarimiz bosib о ‘tgan tarixiy davr ichida ta’limni tashkil kilish shakllari о ‘zgardi, rivojlandi. Hozir maktablarimizda k о ‘llanilayotgan sinf — dars tizimi kuyidagi tashkiliy shakllarda olib boriladi: 1. Xar kaysi sinf yoshi va bilimiga k о ‘ra bir xil darajadagi bolalarning doimiy guruxiga ega b о ‘ladi. 2. Dars mashguloti asosan 45 minutga m о ‘ljallangan b о ‘lib, kat’iy jadval orkali olib boriladi. 3. Dars bevosita о ‘kituvchining raxbarligida jamoa va yakka shaklda olib boriladi. 4. Dars о ‘tilayotgan materialning mazmuniga karab xilma-xil usul bilan olib boriladi, ta’lim tizimining bir kismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni о ‘zlashtirish uchun zamin yaratadigan kilib uyushtiriladi. Ayni paytda, maktablarimizda ta’limni tashkil etish shakllari ikki turda olib borilmoqda. Sinf— dars shaklida olib boriladigan mashgulotlar. Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashgulotlar. Sinf—dars shaklida olib boriladigan mashgulot о ‘kituvchining kundalik о ‘quv materialini tizimli bayon kilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishini, о ‘kuvchilarning bilim, k о ‘nikma va malakalarini izchillik bilan xisobga olib borishni, о ‘kuvchilarni mustakil ishlashga о ‘rgatishni о ‘z ichiga oladi. Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashgulotlar sinf sharoitidan tashkarida, о ‘quv ustaxonasi, tajriba yer uchastkalarida ekskursiyalar о ‘tkazish y о ‘li bilan olib boriladi. Hozirgi zamon didaktikasi k о ‘p yillar davomida t о ‘plangan о ‘qitish qoidalari, fan yutuqlari va ilg’or tajribalar asosida boyib bormokda deyishga asos bor. Ammo о ‘quv jarayonining xamma kismlarini о ‘qitishni tashkil kilishning mazmuni, usullari, vositalari va shakllari bilan munosabatlari yaxshi ochib berilmagan. Bularning xammasi didaktik koidalardan amalda foydalanishni qiyinlashtiradi. Maktab oldida turgan yangi vazifalar va extiyojlar о ‘kuvchilarga beriladigan ta’lim va tarbiya sifatini oshirish, uni yanada rivojlantirish va yukori boskichga k о ‘tarishni talab kiladi. О ‘qituvchi о ‘zining anik sharoitlari va imkoniyatlariga k о ‘p mos keladigan о ‘quv jarayonini ongli ravishda tanlab olishi foydadan xoli emas. Bu ish darsning muxim tomonlarini tanlashdagi tavakkalchilikka,bilim, k о ‘nikma va malakalarni о ‘zlashtirish jarayonini boshqarishga kandaydir tasodifiy yondashishga y о ‘l q о ‘ymaydi. Darsga qo’yiladigan talablar: Dars, yukorida aytib о ‘tilganidek, о ‘kitishni tashkil etishning о ‘zgarmas shakli emas. О ‘quv amaliyoti va pedagogik tafakkur doimo uni takomillashtirish y о ‘llarini izlaydi. Bu soxada turli xil k о ‘rik-tanlovlar, jumhuriyat miqyosida о ‘tkazilayotgan pedagogik о ‘kishlarda о ‘rtaga k о ‘yilayotgan о ‘qituvchilarning fikr va mulohazalari dikkatga sazovordir. Turli-tuman fikr va muloxazalarni xisobga olgan xolda dars kuyidagi umumiy didaktik talablarga javob berishi lozim: 1. Xar bir dars ma’lum bir maksadni amalga oshirishga karatilgan va puxta rejalashtirilgan b о ‘lmogi lozim. 2. Xar bir dars mustaxkam goyaviy-siyosiy y о ‘nalishga ega b о ‘lmogi lozim. 3. Xar bir dars turmush bilan, amaliyot bilan boglangan b о ‘lmogi lozim. 4. Xar bir dars xilma-xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan xolda olib borilmogi lozim. 5. Darsga ajratilgan xar bir soat va dakikalarni tejab, undan unumli foydalanmok lozim. 6. Xar bir dars о ‘kituvchi va о ‘kuvchilarning faolligi birligini ta’minlamogi lozim. 7. Darsda о ‘quv materiallarining mazmuniga oid k о ‘rsatmali kurollar, texnika vositalari va kompyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmok lozim. 8. Dars mashgulotini butun sinf bilan yoppasiga olib borish bilan xar kaysi о ‘kuvchining individual xususiyatlari, ularning mustakilligini oshirish xisobga olinadi. 9. Xar bir darsda mavzuning xarakteridan kelib chikib, xalkimizning boy pedagogik merosiga murojaat kilish va undan foydalanmok imkoniyatini izlamok lozim. 3 Dars turlari va uning asosiy tarkibiy elementlari Dars turlari. Dars - о ‘qituvchining ijodidir. Hatto, bir mavzu b о ‘yicha, bir xil texnologiyadan foydalanib о ‘tilgan dars ham, har bir о ‘qituvchida о ‘ziga xos va turlicha b о ‘ladi. Ixtiyoriy dars aniq maqsadga ega b о ‘lmog‘I kerak. Zamonaviy didaktikada darsning quyidagi turlari mavjud. • yangi о ‘quv materiallarini о ‘rganish va mustahkamlash; • k о ‘nikma va malakalarni shakllantirish va takomillashtirish; • bilimlarni umumlashtirish va tartibga solish darsi; • bilim, k о ‘nikma, malakalarni nazorat qilish va t о ‘g‘rilash; • birlashgan. Dars turlari: an’anaviy (yoki standart, uning tuzilishi: so’rash, tushuntirish, mustahkamlash, uyga vazifa berish), zamonaviy (uning tuzilishi: didaktik (asosiy), mantiqiy - psixologik, motivlangan va uslubiy); noan’anaviy (yoki nostandart), uning turlari: ➢ muammoli; ➢ texnologik; ➢ virtual; ➢ musobaqa va o’yin (tanlov, turnir, estafeta, duel, KVN, tadbirli, rolli (rassom, loyihachi, bezatuvchi, muharrir, rejisser va hokazo), krossvord, viktorina); ➢ ijtimoiy amaliyotga ma’lum bo’lmagan ish shakllari, janrlari va uslublariga asoslangan (tadqiq etish, ixtirochilik, birlamchi manbalar tahlili, intervyu, reportaj, taqriz); ➢ muloqotning og’zaki shaklini eslatuvchi (matbuot anjumani, auksion, benefis, miting, vaqti chegaralangan munozara, panorama, teleko’prik, bildirgi, muloqot, «jonli gazeta», og’zaki jurnal); ➢ o’quv materialini noan’anaviy tashkil etishga asoslangan (donolik, ochiq tan olish, «dublyor harakat boshlaydi»); ➢ hayoliylashgan (ertak, sovg’a, XXI asr darslari); ➢ muassasa va tashkilotlar faoliyatiga o’xshash asoslangan (sud, tergov, tribunal, patent byurosi, ilmiy yoki muharrirlik kengashi va h.k.). Dars turlari . Dastlab о ‘qituvchi darsda nima qilishini m о ‘ljallayotganligini, s о ‘ngra uni qanday va qaysi usul bilan amalga oshirishini aniqlab olishi kerak. Dars tuzilishida maqsad va о ‘rganilayotgan materialning mazmuni aniqlanadi va bir tizimda quriladi. Nostandart darslar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Musobaqa va о ‘yin shaklidagi darslar: tanlov, turnir, estafeta, quvnoqlar va zukkolar klubi, tadbirli о ‘yin, rolli о ‘yin, krossvord, viktorina, karusel. 2. Ijtimoiy amaliyotda ma’lum b о ‘lmagan ish shakllari, janrlari va uslublariga asoslangan darslar: tadqiq etish, ixtirochilik, birlamchi manbalar tahlili, sharh, «Aqliy hujum», intervyu, reportaj, taqriz, Broun harakati, holat (pozitsiya)ni egalla. 3. Muloqotning og‘zaki shaklini eslatuvchi darslar: matbuot anjumani, auksion, benefis, miting, vaqti chegaralangan munozara, panorama, telek о ‘prik, bildirgi, muloqat, «jonli gazeta», og‘zaki jurnal, tugatilmagan jumla, debatlar, akvarium, iskanja (matbuot) metodi, juftlikda ishlash, rotatsion (almashinuvchi) uchliklar, kichik guruhlarda ishlash. 4. О ‘quv materialini noan’anaviy tashkil etishga asoslangan darslar: donolik darslari, ochiq tan olish, «dubler harakat boshlaydi» darsi, fuqarolik eshitish, yechimlar daraxti. 5. Hayoliylashgan darslar: ertak dars, sovg‘a dars, XXI asr darsi. 6. Muassasa va tashkilotlar faoliyatiga о ‘xshash darslar: sud, tergov, tribunal, patent byurosi, ilmiy kengash, muharrirlar kengashi. О ‘qitishning interfaol texnologiyalarining turlari juda xilma-xil va katta sonda. Har bir о ‘qituvchi mustaqil ravishda sinf bilan ishlashning yangi shakllarini о ‘ylab topishi va q о ‘llashi mumkin. K о ‘pincha darslarda о ‘qituvchilar juftliklarda ishlashni tanlaydilar. Bunda о ‘quvchilar bir – birlarga savol berish va ularga javob qaytarishni о ‘rganadilar. О ‘quvchilarga k о ‘pincha, karusel kabi ishlash turi yoqadi. Bunda о ‘quvchilar ikki: ichki va tashqi halqa tashkil etadilar. Tashqi halqada harakatlanmay о ‘tirgan о ‘quvchilar, ichki halqada, har 30 onda almashadilar. Shunday qilib, ular bir necha daqiqada bir necha mavzuni aytishga ulguradilar va hamsuhbatiga о ‘zining haqligini ishontirishga harakat qiladilar. Akvarium texnologiyasida bir necha о ‘quvchilar vaziyatni doirada ijro etadilar, qolganlari esa, kuzatadilar va tahlil etadilar. Broun harakati taklif etilgan mavzu b о ‘yicha axborot izlash maqsadida o‘quvchilarni sinf b о ‘yicha harakatini k о ‘zda tutadi. Yechimlar daraxti – sinf о ‘quvchilari bir xil sondagi 3 yoki 4 guruhchalarga ajratiladilar. Har bir guruhcha masalani muhokama etadi va о ‘zlarining «daraxti»da (vatman varog‘ida) yozadi, s о ‘ngra guruhchalar joylarini о ‘zgartiradilar va q о ‘shnilarining “daraxt”lariga о ‘zlarining g‘oyalarini yozadilar. K о ‘pincha, «Holatni egalla» kabi interfaollikning shakli q о ‘llaniladi. Bu texnologiyada qandaydir ta’kid о ‘qiladi va о ‘quvchilar plakat oldiga о ‘zlarining «ha» yoki «y о ‘q» s о ‘zlari bilan kelishlari kerak. Bu yerda о ‘zlarining holatlarini tushuntirishlari maqsadga muvofiq b о ‘ladi. Ba’zan umumlashtiriluvchi «Sham» kabi usuldan foydalaniladi. Doira b о ‘yicha yoqilgan sham uzatiladi va har bir о ‘quvchi о ‘qitishning turli y о ‘nalishlari b о ‘yicha fikrlarini bildiradilar. О ‘qituvchi va о ‘quvchining interfaol ijodiyoti bitmas-tugallanmasdir. Eng asosiysi, ustalik va mohironalik bilan о ‘quvchilarni q о ‘yilgan о ‘quv maqsadlariga erishishga y о ‘naltirishdan iborat. Dars ko’rinishlari: ma’ruza, seminar va amaliy mashg’ulotlar, laboratoriya mashg’ulotlari, o’quv anjumanlari, o’quv-seminar, suhbat, kinodars, kompyuter mashg’ulotlari, mashqlar, maslahatlar, ekskursiya, ekspedisiya, o’quv ishlab chiqarish va pedagogik amaliyoti, kurs, loyiha va bitiruv malakaviy ishlari, talabalarning mustaqil tahsili va hokazo. Darsning asosiy tarkibiy elementlari: tashkiliy qism; uyga berilgan yozma vazifalarni tekshirish; talabalar bilimini og’zaki tekshirish (yoki so’rash); yangi materiallarni tushuntirish; yangi materiallarni mustahkamlash; uyga vazifa berish; darsni uyushqoqlik bilan yakunlash. Dars tahlilining asosiy tarkibiy qismlari: o’qituvchining darsga tayyorgarlik darajasi, darsning maqsad va vazifalari, tashkiliy ishlar, didaktik, uslubiy, metodologik, psixologik, pedagogik, o’quvchilar bilan hamkorlikda ishlash va yakuniy tahlillar. Darsga kirgan o’qituvchining qo’lida bo’lishi lozim: guruh jurnali, fan o’quv dasturi, kalendar-mavzu rejasi, dars texnologik xaritasi, o’quv-uslubiy materiallar. O’qituvchining darsga kirishdan oldin o’ziga qo’yadigan savoli: nega, nimani va qanday o’qitaman? О ‘qitishning passiv, faol va interfaol metodlari О ‘qitish paydo b о ‘lgan birinchi kunlaridan toki bugungi kunga qadar ta’lim tizimida r о ‘y beradigan о ‘qituvchi va о ‘quvchilar orasidagi muloqot ( о ‘zaro ta’sir)ning hammasi b о ‘lib, uchta: passiv, faol va interfaol metodlari (metodik ëndashuv) yuzaga keldi, ta’lim tizimida mustahkam о ‘rnashdi va о ‘quvchilarni о ‘qitish jarayonida keng tarqaldi. Har bir metodik ëndashuvlarning о ‘zlariga xos xususiyatlari mavjud. Ularni alohida alohida k о ‘rib chiqaylik. 1 . О ‘qitishning passiv metodi (passiv – о ‘quvchi о ‘qitishning «obyekti», ya’ni, faqat k о ‘ruvchi va eshituvchi sifatida chiqadi. U faqat eshitadi va k о ‘radi). О ‘qitishdagi bunday metodik ëndashuv jarayonidagi о ‘qituvchi va о ‘quvchilarning о ‘zaro ta’sirida asosiy ishtirokchi shaxs о ‘qituvchi b о ‘lib, о ‘quvchilar esa, sust tinglovchilar rolida chiqadilar. Passiv darslarda teskari aloqa s о ‘rovlar, mustaqil ishi, nazorat ishi, test sinovlari va sh.k. lar orqali amalga oshiriladi. О ‘qitishning passiv metodi o‘quvchilar tomonidan о ‘quv materialini о ‘zlashtirish nuqtai nazaridan eng samarasiz hisoblanadi. Lekin, uning ijobiy tomonlari о ‘quvchilarning darsga osonlikcha tayyorrlanishlari va о ‘qituvchilarning nisbatan chegaralangan kam vaqt mobaynida о ‘quvchilarga k о ‘proq о ‘quv materialini uzatish imkoniyatini mavjudligidadir. О ‘qitishdagi ushbu ijobiy holatlarni hisobga olgan holda, k о ‘pgina о ‘qituvchilar bu metodni keyingi ikki metodlarga qaraganda, afzalroq k о ‘radilar. Haqiqatan ham, agar о ‘quvchilarda predmetni о ‘rganishb о ‘yicha aniq maqsadlar mavjud b о ‘lgan ba’zi hollarda bunday ëndashuv bilimli va tajribali о ‘qituvchilarda muvaffaqiyatli ishlaydi. Eng keng tarqalgan passiv dars shakli ma’ruzadan iborat. Darsning bu shakli, ayniqsa, oliy ta’lim muassasalarida keng tarqalgan. Chunki, faol metodlar yana ham k о ‘proq samara berishi mumkinligiga qaramay, о ‘quvchilarni bemalol predmetni chuqur о ‘zlashtirish b о ‘yicha aniq maqsadlarga ega b о ‘lgan t о ‘la shakllangan subyekt sifatida qarash mumkin. Hozirgi kunda ta’lim tizimida kundan-kunga q о ‘llanilishi y о ‘qolayotgan, ya’ni eskirayotgan о ‘qitishning ushbu metodiga xos holatlar sifatida quyidagilarni sanash mumkin: ► о ‘qitish texnologiyasi markazida - о ‘qituvchi; ► о ‘quvchilar orasida k о ‘rinmaydigan, passiv va yashirin musobaqa boradi. ► mashg‘ulotlar mobaynida о ‘quvchilar passiv rol о ‘ynaydilar; ► о ‘qitishning mohiyati – bilimni bir tomonlama ( о ‘qituvchidan о ‘quvchiga) uzatishdan iborat. 2. О ‘qitishning faol metodi (faol - о ‘quvchi о ‘qitishning «subyekti» sifatida chiqadi. U mustaqil ishlaydi,ijodiy vazifalar bajaradi). Bunday metodik ëndashuvdagi о ‘qituvchi va о ‘quvchilar orasidagi о ‘zaro ta’sir,ularning bir-birlari bilan dars mobaynida aloqada va muloqotda b о ‘lishlaridir. Endi о ‘quvchilar sust tinglovchidan darsning faol ishtirokchisiga aylanadilar. Passiv darsning bosh ishtirokchisi о ‘qituvchi b о ‘lsa, endi bu yerda, о ‘qituvchi va о ‘quvchilar bir xil huquqdagi ishtirokchiga aylanadilar. Agar passiv darslar о ‘qitishning avtoritar stilini k о ‘zda tutgan b о ‘lsalar, faol darslar faol demokratik о ‘qitish stilini k о ‘zda tutadi. Faol va interfaol metodik ëndashuvlar k о ‘pgina о ‘xshashlikka egadirlar. Umumiy holda, interfaol metodni faol metodning eng zamonaviy shakli deb qarash ham mumkin. Faol metoddan farqi - interfaol metodlar о ‘quvchilarni na faqat о ‘qituvchilar bilan, balki bir-birlari bilan keng ta’sir etishiga va о ‘qitish jaraënida о ‘quvchilarni faolligini k о ‘tarish(oshirish)ga qaratilgan. О ‘qitishning ushbu metodiga xos holatlar sifatida quyidagilarni sanash mumkin: - о ‘qituvchi va о ‘quvchilar orasida muloqot mavjud; - о ‘quvchilar darsning faol va о ‘qituvchi bilan bir xil huquqdagi ishtirokchisi; - dars avtoritar о ‘qitish stilidan faol demokratik stiliga о ‘tadi. 3. О ‘qitishning interfaol metodi (interfaol – “inter”- о ‘zaro, “act” – ta’sir qilish, harakat qilish) bu kim bilandir о ‘zaro ta’sir etish ëki suhbat, muloqot tartibida b о ‘lishni ifodalaydi. О ‘qitish jarayoni doimiy, barcha о ‘quvchilarning о ‘zaro harakatidagi sharoitda amalga oshiriladi. О ‘qituvchi va о ‘quvchi о ‘qitishning teng huquqli subyektidan iborat b о ‘ladilar. Boshqacha s о ‘z bilan aytganda, о ‘qitishning interfaol metodikalari - bu bilish va kommunikativ faoliyatni tashkil etishning maxsus shaklidan iborat b о ‘lib, unda о ‘quvchilar bilish jaraëniga jalb qilingan b о ‘ladilar, о ‘zlari bilgan va о ‘ylaëtgan narsalarni tushunish va harakatlantirish imkoniyatiga ega b о ‘ladilar. Interfaol darslarda о ‘qituvchining о ‘rni qisman dars maqsadiga erishish uchun о ‘quvchilar faoliyatiga y о ‘naltirishga olib kelinadi. U darsning rejasini (odatda, bu - interfaol mashq va vazifalar yig‘indisidan iborat b о ‘lib, о ‘quvchi uni bajarish mobaynida materialni о ‘rganadi) ishlab chiqadi О ‘qitishning zamonaviy interfaol metodiga xos holatlar sifatida quyidagilarni sanash mumkin: ► о ‘qitish texnologiyasining markazida - о ‘quvchi; ► о ‘quv faoliyat asosida – hamkorlikda ishlash; ► о ‘qitish jarayonida о ‘quvchi faol ishtirokchi; ► texnologiyaning mohiyati – о ‘quvchilarning mustaqil ta’lim olish qobiliyatlarni rivojlantirishdan iborat. Shunday qilib, interfaol darslarning asosiy tashkil etuvchisi о ‘quvchilar bajaradigan interfaol mashqlar va vazifalardan iborat ekan. Interfaol mashqlar va vazifalarning an’anaviylardan tubdan farqi shundan iboratki, ularni bajarishda о ‘rganilgan material nafaqat mustahkamlanadi, balki yangi material о ‘rganiladi. Xulosa qilib aytganda, samarali o’qitish strategiyasi, O'qitishning ko'plab strategiyalari mavjud va har bir o'qituvchi ularni fursat, talabalar va o'qitiladigan tarkibga qarab qaysi birini eng mosini tanlashi uchun bilishi kerak. O'qituvchiga nima bo'lishidan qat'i nazar, mazmunli o'rganishga erishish uchun o'qituvchi darslarini yoqimli, samarali o'tkazishi va o'quvchilarining qiziqishi, qiziqishi va g'ayratini uyg'otishi zarur. Keyin biz qanday o'qitish strategiyasini ko'rib chiqamiz, ta'limda eng keng tarqalgan va qo'llaniladigan narsalardan tashqari. O'qitish strategiyasi o'qituvchilar tomonidan o'quvchilarining mazmunli ta'lim olishlarini ta'minlash uchun foydalanadigan usullar, protseduralar yoki manbalar. Ushbu strategiyalarni qo'llash o'qituvchilarga ta'limni talaba osonroq eslab qoladigan faol, ko'proq ishtirok etish jarayoniga aylantirishga imkon beradi. Ushbu strategiyalarning aksariyati umumiylik jihatidan juda kooperativ bo'lib, qadriyatlarni o'zlashtirishga yordam beradigan, o'quvchilarda yaxshi hissiy moslashuvni rivojlantiradigan va ularni jamiyatdagi hayotga tayyorlaydigan narsadir. Ushbu strategiyalar juda ko'p qirrali bo'lishiga qaramay, o'qitiladigan material haqida oldindan bilmasdan qo'llanilmasligi kerak. O'qitish strategiyasini tanlash qanday maqsadlarga erishish kerakligini, shuningdek o'quvchilarda shakllanishi kerak bo'lgan vakolatlarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak. O'qituvchi o'z rolini qanday o'ynashni bilishi juda muhimdir, chunki o'quv muhitini rivojlantirish ularning vazifasi . An'anaga ko'ra, o'qitish strategiyasi mutlaqo ekspert sifatida ko'rilgan o'qituvchidan va umuman johil deb ko'rilgan bilimlarni uzatishga qaratilgan. Ushbu jarayonga alohida e'tibor berildi imtihonlar yoki yozma mashqlar yordamida baholanadigan tarkibni yodlash o'qituvchilar tomonidan tuzatish oson bo'lishini birinchi o'ringa qo'yib, ko'p hollarda tanqidiy pozitsiyalarni egallashga taklif qilmaganlar. Foydalanilgan asosiy adabiyotlar. 1. G`oziеv E. Umumiy psixologiya. Toshkеnt, 2002. 2. G`oziеv E. Psixologiya. Toshkеnt, «O`qituvchi», 2003. 3. G`oziеv E. Psixologiya o`qitish mеtodikasi. Toshkеnt, O`zMU, 2002. 4. G`oziеv E., O`tanov B. Hamkorlik psixologiyasi. Toshkеnt, ToshDU, 1992. 5. G`oziеv E. Oliy maktab psixologiyasi. Toshkеnt, O`zMU, 2004. 6. I. A. Karimov “Barkamol avlod orzusi” T., “Sharq” 1999 y. 7. O’zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi” T., 2000 y. 8. O’. Asqarova, M. Nishonov, M. Xayitbaеv “Pеdagogika” T., “Talqin” 2008 y. 9. A . To ’ xtabo е v , A . Erali е v “ Tashkiliy xatti - xarakatlar ” Andijon ., “ Xayot ” 2001 y . 10. O. Musurmonova “Ma'naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi” T., “O’qituvchi” 1990 y. 11. R . Mavlonova “ P е dagogika ” T ., “ O ’ qituvchi ” 2004 y . 12. M.To’xtaxo’jayeva “Pеdagogika” T., “O’qituvchi” 2010 y.

Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti o’zbek tili va adabiyoti kafedrasi “ Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi ” fanidan yozgan Mavzu: Samarali o’qitish stategiyasi. Reja.

Kirish. I.Bob. Samarali o’qitishning strategiyasini yaratish. I.I.Samarali ta’lim berish strategiyasi o’quvchi o’rganishini oshiradi. I.II. Ta’lim shakllari haqida umumiy tushuncha. Asosiy qism. II.Bob. Samarali o’qitishda dars turlari va uning asosiy elementlar. II.I. Dars- o’qitishni tashkil etish shakli sifatida. II.II.O’qitishning passiv, faol va interfaol metodlari. Xulosa. Kirish. O`zbеkiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab o`tgan qisqa vaqt ichida o`zbеk xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi; o`z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma'naviy mеrosni o`rganish sharafiga muyassar bo`ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi; rеspublikada ilm-fan, jumladan pеdagogika fani yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarilmoqda; o`tmishdagi pеdagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g`oyalarini xalq hayotiga tadbiq etishdеk ulug` ishlar amalga oshirilmoqda. Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir” dеgan edi. Bu fikr hozirda dеmokratik jamiyat qurayotgan, kеlajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo`lgan O`zbеkison Rеspublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Kеng pеdagogik ma'nodagi tarbiya ma'lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan kishilar yoxud o`qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi va turli xildagi o`quv mashg`ulotlari, maxsus o`tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ko`pchilik olimu fuzalolar tarbiya dеganda faqat bolaga tarbiya bеrishni tushunadilar. Bizningcha , bu ancha tor tushunchadir. Chunki tarbiyaga faqat bolalar emas, balki kattalar ham muhtojdirlar. Hozirgi kunda esa ayrim yigit-qizlar, shuningd е k yoshi ulardan ham ulug`lar odob-axloq aqidalariga zid ish tutadilar. Bunga dalillar ko`p topiladi. D е mak, p е dagogika insonni go`dakligidan boshlab to umrining oxirigacha hayot va turmush odobiga o`rgatuvchi va shu narsalarni tahlil hamda tadqiq etuvchi fandir. Tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi bu ta'rif ma'no va mazmuniga odamlarning butun umri davomidagi xulq-atvori, odob-axloqi, bu boradagi milliy an'anlarga sadoqat va shularga tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchining to`la amal

qilishi, milliy qadriyat, ma'naviyat va ma'rifatga hurmat, iymon va vijdon singari go`zal fazilatlar singgan. O`n ikkinchi chaqiriq O`zb е kison R е spublikasi Oliy k е ngashining o`n birinchi s е ssiyasida 1992 yil 8 d е kabrida qabul qilingan O`zb е kison R е spublikasining Konstitutsiyasini chuqur tahlil qilib ko`rilsa, unda yuqorida zikr qilingan tarbiya va tarbiyashunoslik haqidagi fikrlar o`z ifodasini topganini kuzatish mumkin. Boshqacha aytganda, bizning Konstitutsiyamiz - milliy tarbiya va tarbiyashunoslik qomusidir. Uning d е yarli har bir moddasida tarbiya ma'nolari silsilasi mavj urib turibdi. Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya b е rishning yagona tizimi yaratilgan bo`lib, talabalarni ilmiy-dunyoqarash, insonparvarlik, g`oyaviylik, ijtimoiy gumanizm hamda int е rnatsionalizm, vatanimizga ch е ksiz muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo`llanib k е linmoqda. Fanning bakalavr tayyorlash tizimida p е dagogik qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, koll е jlardagi tarbiyaviy munosabatlar, umump е dagogik mutaxassislik ta'limining o`zaro bog`liqligi m е todlari bilan talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlab borish ko`zda tutiladi. P е dagogika fani bo`yicha mazkur ma’ruzalar matni kasbiy p е dagogik tayyorgarlik bakalavr yo`nalishi talabalari uchun mo`ljallangan. O`quv yurtning tarixan taraqqiy etish davrida ta'limni tashkil qilish shakllari turlicha bo`lgan. Ta'limni tashkil etish shakllari ma'lum ijtimoiy tuzum va shu tuzumning manfaatlariga mos holda shakllangan. XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida buyuk ch е x p е dagogi Ya. A. Kom е nskiy (1592 - 1670) tarixda birinchi bo`lib maktab ta'limida sinf - dars tizimini yaratdi. Ya. A. Kom е nskiyning ta'limni tashkil kilish haqidagi qarashlari bir qator jiddiy qarshiliklarga uchragan bo`lsa ham g`arb mamlakatlariga juda t е z tarqaldi va ta'limni tashkil qilishning birdan-bir shakli d е b e'tirof etildi. Sinf - dars tizimi sharq mamlakatlariga , jumladan Markaziy Osiyodagi eski musulmon maktablariga tadbiq bo`lmadi. Ularda oktyabr to`ntarishiga qadar o`rta asr maktablariga xos talim tizimi davom etib k I.Bob. Samarali o’qitishning strategiyasini yaratish. I.I. Samarali ta’lim berish strategiyasi o’quvchi o’rganishini oshiradi. O'qitish strategiyasi o'quvchilarni o'quv jarayoniga faol jalb qilish uchun o'qituvchilardan foydalanishi mumkin bo'lgan barcha yondashuvlarni o'z ichiga oladi. Ushbu strategiyalar muayyan o'quv maqsadlariga erishish uchun ishlaydigan va o'quvchilar muvaffaqiyatli bo'lishlari kerak bo'lgan vositalar bilan jihozlanganligini ta'minlash uchun o'qituvchining ko'rsatmalariga ega. Samarali o'qitish strategiyasi barcha o'quv uslublarini va barcha o'quvchilarning rivojlanish ehtiyojlarini qondiradi. O'qituvchilar o'zlarining samaradorligini oshirish va o'quvchilarni o'qitish imkoniyatlarini oshirish uchun samarali o'qitish strategiyasini ishlab chiqishi kerak.

O'qituvchilar bir-ikkitadan farqli ravishda turli xil o'quv strategiyalarini qo'llaganlarida yaxshi xizmat ko'rsatishadi. O’quvchilarning hech qachon zerikmasliklarini ta'minlaydi. Bundan tashqari, o’quvchilar o'zlari tanlagan individual uslubi bilan mos keladigan strategiyalarga ta'sir qilishlari mumkin. Talabalar turli xil o'qitish strategiyalari bilan o'qitilganidan bahramand bo'lishadi va ular ko'proq vaqtni olishi mumkin. Natijada, o'qituvchi ular foydalanadigan o'quv strategiyasini xizmat qilayotgan talabalar va o'qitadigan mazmun bilan uyg'unlashtirishi kerak. Har bir ta'lim strategiyasi har qanday vaziyat uchun mukammal darajada mos kelmaydi, shuning uchun o'qituvchilar qaysi strategiyani eng mos bo'lishini baholashda usta bo'lishlari kerak. Ommabop o'quv strategiyalari Quyidagi ro'yxatda yigirma mashhur ta'lim strategiyasi mavjud. Ushbu ro'yxat hech qanday ma'noga ega emas. Maktablarda deyarli har kuni yangi o'qitish strategiyasi ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda. Ushbu o'quv strategiyalarning har biri ham to'liq moslashtirilishi mumkin, chunki ular har qanday vaziyatga moslashish uchun tweaked va konfigüre mumkin. Ikkita o'qituvchi bir xil ta'lim strategiyasidan foydalanishi mumkin, lekin o'zlarining shaxsiy xohish-istaklari va ehtiyojlariga ko'ra, bu juda boshqacha. O'qituvchilar o'zlarini yaratishda ushbu ta'limiy strategiyalarga o'z ijodiy yo'nalishini qo'yishlari kerak.  Muqobil baholash  O’quvchilar ning ishini tahlil qilish  Reading o'qish  Kooperativ ta'lim  Konferentsiya  To'g'ridan to'g'ri ko'rsatma  Grafik tashkilotchilari  Hands-On Learning  Mustaqil o'rganish  Jigsaw  KWL jadvallari  O'quv markazlari  Modellashtirish  Iskandala sh  Kichik guruh ko'rsatmasi  Strategik guruhlash  Talabalarning maqsadlarini aniqlash / O'z-o'zidan baholash  Tematik ko'rsatma  Think-Pair-Share-ni tanlang  Word Wall 1. Ta'lim strategiyalari katta tarkibni taqdim etish uchun etkazib berish mexanizmini taqdim etadi. Ta'lim strategiyasi - bu qanday va mazmun - bu nima. Ko'pgina hollarda, siz taqdim qilgan narsalar siz taqdim qilgan narsalaringizdan ko'ra muhimroqdir. Talabalar qiziqarli va qiziqarli tarzda

paketlangan kontentga egalik qilishadi. Katta taslim tizimining etishmasligi, hatto eng qiziqarli kontent bilan ham aloqaga chiqa olmaydi. 2. Ta'lim strategiyasi o'qituvchilarga individual ta'lim ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo'lgan moslashuvchanlikni beradi. O'qituvchining ixtiyorida o'qitish strategiyasining aniq miqdori moslashuvchanlikni o'rgatadi. Bir guruh talabalar uchun yaxshi ishlaydigan narsa, albatta, boshqasiga yaxshi ishlamasligi mumkin. O'qituvchilar har bir guruhga moslashishi va samaradorligini oshirish uchun ko'plab o'quv strategiyalaridan foydalanishlari kerak. 1. Ta'lim strategiyasi o'quv va ma'rifiy ishlarni amalga oshirishi mumkin. Talabalarning aksariyati faol, qiziqarli o'quv mashg'ulotlari orqali yaxshi o'rganadilar. Ko'p o'qitish strategiyalari o'rganish qiziqarli va qiziqarli bo'lishini ta'minlaydigan ushbu va xususiyatli komponentlarni qamrab oladi. O'qituvchilar o'qituvchilarni o'qituvchilikda, oyoq barmoqlarida va ko'p narsalarni talab qiladigan o'qitish strategiyalarini namoyish qilish uchun barcha sa'y-harakatlarni amalga oshirishlari kerak. 2. O'qitish strategiyalari, o'quvchilarni o'rganish uslublari bilan zerikib qolmasliklarini to'g'ri ishlatganda. O'qituvchilar bir xil strategiyani qayta-qayta takrorlamoqchi bo'lganlarida, talabalar uchun zerikarli bo'ladi. Bu talabalarni o'qishga qiziqish va e'tiborni yo'qotishiga olib kelishning ajoyib usuli. Agar o'qituvchi faoliyatni o'zgartirsa, ularni o'zgartiradi va o'quvchilarning keng ko'lamdagi o'quv strategiyalaridan foydalanadi, natijada talabalar ular bilan ko'proq aloqada bo'lishadi . 1. Ta'lim berish strategiyalari ta'limni takomillashtirish va o'rganishni kuchaytirishga yordam beradi. O'qituvchilar uzluksiz tekshiruv olib borish va etkazib berish tizimini takomillashtirganda, yaxshi narsa bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan, ular nafaqat katta o'qitish strategiyalarini topish bilan bir qatorda ularni o'z sinfiga joriy qilishda ham samarali bo'ladi. Xuddi shuningdek, o'quvchilar turli xil o'qitish strategiyalariga duch kelganda, ular o'rganishning ko'lamini kengaytiradi va ularni asosan yangi axborotni qayta ishlash va o'rganishning bir necha usullarini beradi. I.II Ta’lim shakllari haqida umumiy tushuncha. Ta'limiy maqsad: Davlat ta'lim standarti , o’quv rеja, o’quv dasturi va o’quv adabiyotlari, ularning tuzilishi haqida ma'lumot bеrish. Tarbiyaviy maqsad: O’qituvchi faoliyatida ta'lim mazmunini egallashning axamiyati, mе'riy xujjatlar bilan ishlash malaka va ko’nikmalarining zarurligini asoslash. Rivojlantiruvchi maqsad: Ta'lim jarayonini o’quvchilarga muvofiq rеjalashtirish va tashkil etishga doir bilimlar bilan qurollantirish. 1. Ta'lim mazmuni haqida tushuncha, ilmiy-tеxnika taraqqiyoti va mazmuni. 2. O’quv rеjalari, o’quv dasturlari va darsliklar, o’quv qo’llanmalari, ularni ishlab chiqishga Yangicha yondashuvlar. 3. Ta'lim tashkil qilish shakllari va turlari, unga ijodiy yondashuv. 4. O’quv jarayoni tashkil qilishning an'anaviy va noan'anaviy shakllari.

O'xshashlar

Nazorat tizimini samarali ishlashida to‘siqlar
Nazorat tizimini samarali qiluvchi omillar
Mashinaviy o’qitish. Mashinaviy o’qitish turlari. Bilimlarni namoyish etish modellari
Pisa baholash dasturiga tayyorlovning samarali usullari
BIOLOGIYA FANLARINING STRUKTURASI. BIOLOGIYANI O’QITISH METODLARI. BIOLOGIYANI O’QITISH JARAYONIDA TARBIYA