Mavzu: SHaxs so’rovnomalari ( II t ip testlar )ni yaratish. Proektiv testlar Reja: 1. SHaxs so’rovnomalarining tuzish. 2. SHaxs so’rovnomalarini savollari, tasdiqlarini shakllantirish. 3. Topshiriqlarni shakllantirish uchun qoidalar. 4. SHaxs so’rovnomalarini ma’no kasb etmaslik holatlariga e’tiroz. 5. Proektiv testlar. Proektiv texnika Proektiv diagnostika tarixi. 6.SHaxsni tashxis etishda proektiv yondashuvdan foydalanishning nazariy asoslari. 7.Proektiv metodikalar tabiati.

1. SHaxs - shaxslararo munosabatlar, ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat sub’ekti tariqasidagi odam individidir. 2. Savolnoma (so’rovnoma) - oldindan tayyorlangan savollar asosida shaxs xususiyatlarini o’rganish. SHaxsni tadqiq etish psixologiya fanidagi asosiy muammo sanaladi. SHaxs keng ko’lamli tadqiqot predmeti sifatida psixolog-tadqiqotchilarning diqqat markazidadir. Ammo mamlakatimizda psixologiyaning jamiyat talabidan kelib chiqib yangi bosqichga qadam qo’yganligi shaxs muammosiga atroflicha e’tibor qaratishni talab etadi. Buning uchun shaxsni tadqiq etishda jahon psixologiyasi tajribalarini inobatga olgan holda muammoni tahlil etish ko’zlangan maqsadni to’laqonli baholash imkoniyani beradi. Psixologiyada shaxsni tadqiq etish keng ko’lamda o’rganish vositalariga ega bo’lsa-da, ammo ularni milliy muhit va zamon talablariga moslashtirish kerak bo’ladi. SHaxsni o’rganish metodikalarining jahon psixologiyasidagi tajribasi ular yuzasidan yana ilmiy izlanishlar olib borishga undaydi. SHu bois jahon psixologiyasida shaxsni baholashga bag’ishlagan metodikalar va ularning xususiyatlarini qisqacha sharhlab o’tish lozim. Odamning o’rganishda ob’ektiv testlar sifatida shaxsni o’rganish so’rovnomalarning ahamiyatilidir. SHaxs so’rovnomalarining tekshiriluvchini asosiy e’tiborni topshiriqning javobiga emas, balki topshiriqqa qaratishi, test maqsadlarining yashirin xarakterga egaligi, topshiriqlarni yaxlit tuzilma sifatida taqdim qilinishi, psixometrik o’lchamga egaligi ularning yaroqliligini belgilaydi. SHaxsni o’rganish so’rovnomalar uzoq vaqt davomida ishlab chiqiladi. R.B.Kettell va F. Vorberton (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) tomonidan ishlab chiqilgan shaxsni o’rganish so’rovnomasi bir necha o’n yillik mehnat natijasidir. Ushbu so’rovnoma yaratilishida R.B.Kettell shaxs xususiyatlarini identiifkatsiyalashda faktorli tahlildan foydalanib, 18000 ta xususiyatlarni 16 omilga mujassamlashtirishga erishdi SHu bois psixologik diagnostikada «16

omilli shaxs so’rovnomasi» keng qo’llanilmoqda. Uning o’zbekcha modifikatsiyasidan ham mahalliy sharoitimizda foydalanilmoqda. Ba’zi shaxslik testlari kognitiv o’lchamga asoslangan. G.Vitkina (H.A.Witkin et al.,)va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan izlanishlarda idrok, xotira, tafakkur va muammoli vaziyatlarni hal etish kognitiv o’lcham sifatida o’rganildi. SHaxsni tekshirish testlari deganda individni emotsional, intellektual, motivatsion, shaxslararo xususiyatlarini o’rganishda qo’llaniladigan metodikalar tushuniladi. SHaxs testlarining mavjud soni bir necha yuzdan ortiq bo’lib, ularning asosini shaxs so’rovnomalari va proektiv metodikalar tashkil etadi. Minnesota shtatining ko’p bosqichli shaxs so’rovnomasi MMPI bo’yicha 3500 dan ortiq ishlar nashr qilingan. Ushbu test 550 ta’kidlanuvchi iboralardan tuzilgan bo’lib, doimiy qo’llanilganda 10 ta klinik shkala ko’rsatkichlari bo’yicha ma’lumot olish mumkin: 1. Iloxondriya 2. Dipressiya. 3. Isteriya. 4. Psixolatik og’ish 5. Erkak-ayol 6. Paranaya 7. Psixasteniya 8. SHizofreniya 9. Maniakal holat 10. Ijtimoiy introversiya MMRIni o’ziga xosligi shundaki, unda 3 ta validlik shkalasi bor: 1. L 2. F 3. K. Kaliforniya psixologik so’rovnomasi SRI. Topshiriqlar - 480 ta. SHkalalar - 18 ta 3ta validlik shkalasi: 1. Bexavotirlik hissi. 2. YAxshi taassurot. 3. Odatdagi holat. 15 ta shkala xarakter xususiyatlari bo’yicha ko’rsatkichlar. Faktorli analiz asosida ishlab chiqilgan testlar «Gilford so’rovnomasi».

Xususiyatlar bo’yicha ko’rsatkichlari: 1. Umumiy aktivlik 2. O’zini tuta bilish 3. Hukmronlik 4. Muloqotga yaxshi kirishish 5. Emotsional barqarorlik 6. Ob’ektivlik 7. Do’stona munosabat 8. Sermulohazalik 9. SHaxsiy munosabatlar 10. Erkaklik Ushbu testning protsentil va standart normalari asosan kollej talabalari tanlovidan olingan. Faktorli analiz metodi asosida tuzilgan Kettel so’rovnomalari shaxs xususiyatlarini har tomonlama yoritishga qaratilgan. Amaliyotda ushbu so’rovnomalardan asosan 16 F shaxs so’rovnomasi keng qo’llaniladi. U dan 16 ta ko’rsatkich bo’yicha ma’lumot olinadi: kamtarlik - o’ziga ishonish, tortinchoqlik - ishbilarmonlik, ishonlilik va shubhalilik va hokazolar. Faktorli analiz shaxs so’rovnomalaridagi topshiriqlarni aralashtirilmagan holda bir guruhlarga birlashtirishga imkon beradi. Proektiv metodikalarni asosiy xususiyati strukturalanmagan topshiriqlar bo’lib, turli chegaralanmagan javoblar olishga imkon yaratadi. Bunday topshiriqlarni farazi shundan iboratki test materialini idrok va izohi individ psixikasini turli saholarini o’z ichiga oladi. Test materiali bamisoli ekran kabi tekshiriluvchini ehtiyojlarini, istaklarini aks ettira oladi. Masalan: TAT, Rorshax, Rozensvet. Sinaluvchiga ko’rsatma: Sizga 57 ta iborat savolnoma taqdim etiladi. Sizning vazifangiz har bir savol bilan tanishib, ularga « ha» yoki « yo’q» tarzida javob berishdan iborat. Savollar ustida uzoq o’ylanmang, chunki to’g’ri yoki noto’g’ri javob mavjud emas. Natijalar to’g’ri chiqishi uchun holisona javob berishga harakat qiling.

Shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlovchi, juda keng tarqalgan ingliz psixologlari S. ayzenk va G. Ayzenk tamonidan tuzilgan test. Ushbu test 57 ta savoldan iborat bo’lib, ulardan 24 tasi shaxsning ekstrovert va introvertligini aniqlashga qaratilgan. Bu ikki tushuncha Shveysar psixologi K.Yung tamonidan kiritilgan bo’lib, ular «ekstro»- tashqariga «intro»- ichkariga, «verto» murojat qilaman degan ma’noni bildiradi. «Ekstrovert »- shunday shaxslarki ularning nerv jarayonlari tashqariga yo’naltirilgan. Ular doimiy ravishda muloqatda bo’ladilar va kishilar davrasiga ehtiyojni sezadilar. Ular kirishuvchan betashvish, sergap, qiziqqon jahldorlik xususiyatiga egadir. Ular his- tuyg’ulari, emosianal xolatlarini boshqara olmaydilar. Ko;ngli ochiq, kek saqlamaydilar. « Introvertlar»- esa ichki ifodalanishga egadirlar. Ular tashqi ifodalanishni xush ko’rmaydilar. Ular juda kam muloqatda bo’ladilar, ko’p kishilik yig’ilishlarini yoqtirmaydilar, sekin harakat qiladilar. Ma’suliyatni, o’z xatti- harakatlarini iroda qiladilar va o’z emosiyalarini nazorat qiladilar. Hayotda «Ekstrovertlar» bilan «Introvertlarni» uchratish qiyin lekin har bir shaxs u yoki bu xususiyatlarga mos keladi. Yani 24 ta savoldan esa shaxsning emosiyanal qat’iyatsizlik yoki doimiyligi o’zining o’ta tutib olganlik xsusiyatlarini aniqlab beradi. 9 ta savol esa berilgan savollar orqali sinaluvchining testga samimiy yondashganligini aniqlanadi. Proektiv psixologiya tarixi yarim asrlik tarixga ega bo’lsa - da, undan oldin ham ba ь zi olimlar inson proeksiyalari masalasiga to‘xtalib o‘tganlar. Ularning qarashlari proektiv psixologiya haqidagi klassik nazariyalar hisoblanadi. Proektiv testlar masalasiga tuxtalishdan oldin proeksiya tushunchasi mazmuniga eьtibor berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli va ongsiz tarzda kuchirilgan shaxsiy xususiyatlari,tashki obьektlarga nisbatan munosabatini ifodalash uchun kullanilgan. Proeksiya lotincha «proektio» suzidan olingan bo‘lib, oldinga irgitish, tashlash maьnosini bildiradi. Proeksiya baьzida