Mavzu: Testologiya tarmoqlari. Test turlari va funksiyalari Reja: 1. Testologiya -har xil testlarning matematik yo’l bilan yaratish va foydalanish texnologiyasi. Uning psixologik, texnik, tibbiyot, kasbiy pedagogik ko’rinishlari. 2. Zamonaviy testologiya amaliy matematika va kibernetikaning tarmog’i sifatida. Pedagogik testologiya, didaktik testologiya, psixodiagnostika va psixologik testlashtirish. 3. Testlarning turlari. Diagnostik yoki umumiy qobiliyat testlari; didaktik testlar; shaxsni o’rganish testlari; tuzilishi vamazmuniga ko’ra testlar; maqsadli testlar; test topshiriqlari bo’yicha testlar; o’rgatuvchi testlar. 4. Ochiq va yopiq testlar. Testlar ning yutuq va kamchiliklari.

Birinichi mashg’ulotimizda psixodiagnostika bilan psixologik testlashtirish bilan sinonimik xarakterga egaligini ta’kidlab o’tgandek. SHunga ko’ra jahon psixologiya amaliyotida diagnostik metodlarning klassifikatsiyasiga doir yondashuvlarda xilma xillik kuzatiladi. Bu holatni amerikalik olim A.Anastazining munosabatlariga e’tibor qaratadigan bo’lsak, u psixologik testlashtirish nuqtai nazardan yondashgan holda metodlarni tahlilini quyidagicha izohlashga harakat qilgan. Uning talqinicha psixodiagnostika metodikalar, xususan, psixologik testlashtirishning ushbu tartibda taqdim etgan: I.Qobiliyat testlari: 1.1. Individual testlar 1.2.Maxsus populyasiya uchun mo’ljallangan testlar 1.3.Guruhiy testlari II. SHasxlik testlari: a. Standartlashgan o’zi haqida o’zi hisobot berish metodi b. Qiziqish va attityudni o’rganish testlari c. Proektiv metodikalar d. Stil va tiplarni aniqlash vositalari e. Vaziyat testlari III. Ta’lim testlari. 3 .1. Umumiy erishganlik testlari 3.2.Minimal tayanch malakalarni o’rganish testlari 3.3. Ta’lim beruvchi tomonidan tuzilgan testlar 3.4. Universitetdagi ta’lim darajasini baholash testlari IV.Kasbiy faoliyat testlari V.Me hna sohasida tatbiq qilinadigan testlar. VI . Klinik psixologiya va psixologik maslahat sohasida qo’llaniladigan testlar. SHuningdek, xorijiy psixologiyada diagnostik maqsadda qo’llaniladigan metodikalarning qo’llanilishini yana bir holatini Gary Groth-Marnatning kitobi

asosida tahlil qilish mumkin. U psixologik testlarni qo’llash bilan bog’liq holat klinik maqsadlarga bog’laganligini guvohi bo’linadi. U klinik tadqiqotlarda qo’llaniladigan psixologik testlarni quyidagi turlarga ajratdi 1.Klinik intervyu 2. Xulqni baholash 3.Layoqatni baholash 4. Xotirani baholash 5.SHaxslilik so’rovnomasi Groth-Marnatning kitobida bayon etilishicha klinik maqsadda qo’llanilayotgan bir qator testlar mavdujki, ular psixologik amaliyotda yuqori ahamiyatga ega. Veksler, Minnesoti ko’p omilli shaxsni o’rganish so’rovnomlari nevropsixologik Skiriningda baholashda qo‘llanilgan va o‘z vazniga ega bo‘lgan metodiklar sanaladi. Quyida keltirilgan testlarning ko‘pchiligi testlar ham klinik masalalarni o‘rganishda keng qo‘llanilgan: Vekslerning intellekt shkalalari (WAIS-III / WISC-III), Vesы pamyati Vekslerning xotirani o‘rganish shkalasi (WMS-III), Minnesotining ko‘p omilli shaxslilik so‘rovnomasi (MMPI-2), Mulьtiaksial inventarizatsiyalash (MCMI-III), Benderning Vizual-motor Geshtalьt- test, Rorshax va Tematik appersepsiya Test (TAT; Kamara, Natan, i Puente, 2000; S. 1993 Watkins, 1991; Uotkins, Kempbell, Nieberding, i Hallmark, 1995). Kaliforniya shaxs so’rovnomasi (CPI) (Anastazi & Urbina, 1997; Baucom, 1985; Gof, 2000; Vetsler, 1990). Keltirib o’tilgan metodikalar ko’pchilik amaliyotchilarning asosiy baholash vositasi hisoblanadi. Vrachlar tomonidan berilgan savollarga muvofiq javob olish ular faoliyatining tomonini belgilaydi. Bunday rolni belgilash uchun klinistlar turli sohadagi bilimlarni o’zaro uyg’unlashtirishlariga to’g’ri keladi. SHunday qilib, ular testlarning bekorga ko’lamini kengaytirib emas, balki ularning foydalik darajasiga ko’ra ajratishlari lozim bo’ladi (Maloney & Ward, 1976; Mataratsso, 1990).

Psixiatrlar odatda ma’lumotlar olish maqsadida testlashtirish texnik aspektidan vazifani idrok qilgan holda foydalandilar. Ularning yondashuvlari birinchigalda ma’lumotlarga yoki qator alomatlarning yakuniyo natijasi yoki qobiliyatlar bayoniga qaratilgan. Ammo bunday bayonlar insonning umumiy kontekst bilan bog’langan bo’lmay, inson duch kelishi mumkin bo’lgan muammolardan chetda qoladi. Bundan farq qilgan holda muammoli vaziyatlarda shaxsni psixologik baholash muammo bilan bog’liq zarur ma’lumotni olishga ko’maklashadi. Testlar ma’lumot olishga yo’naltirilgan metodlardan biri bo’lib, ularning natijalari mahsulot sifatida tugallanmay, balki farazlarni generatsiya qilish vositasi bo’lib qoladi. Psixologik baho ma’lumotlarni keng rejada joylashtirib, uning tayanchi muammoniechish va qaror qabul qilishga qaratiladi. Psixometrik yondashuvga muvofiq keyingi rivojlanishda «test batareyalar”idan foydalanishga olib keldi. Agar biror bir test shaxsning qobiliyati, qirralari haqida to’liq izohni bersa, test batareyalari inson haqida yaxlit tasvirni ifodalaydi. Maqsad esa global ahamiyatga ega bo’lgan testni ishlab chiqishga yo’naltirilgan bo’lishi zarur, ammo insonni ifodalashda ko’proq ob’ektiv metodlardan foydalaniladi. Bu maqsadga erishishda psixologik testlarning eng yaxshi vosita ekanligidan dalolat beradi. Ushbu yondashuvlardan individual va shaxs psixologiyasining tushunib olinadi. Ular ushbu usullardan biri har xil alomatlariga munosabati bo’yicha ularning kuchli va kuchsiz tomonlarini o’lchashda insonlar o’rtasidagi tafovutlarni bayon etishning eng maqbulidir. SHunday qilib, shaxsni o’rganishga jalb etilgan eng maqbul yondashuv alomatlarning tizimlashtirishni ta’minlashi, so’ngra qirralarni o’rganishga mo’ljallangan testlarni yaratishdan iborat. Psixometrikada testlar bilan ishlashning yana bir jihati ularning natijalirini talqin etishga o’rgatishdan iborat. Psixologik baholash shaxsn tushunish va baholashning eng maqbul yo’li sanaladi. Klinik baholashda foydalaniladigan testlashtirish modellari individual

yo’nalishdagi 5 ta bahoga yo’naltirilgan bo’lib, ammo har doim ham sotsial mavjudlikni ifodalaydi deya olmaymiz. Kattalar va bolalar uchun intervьyuning xulqiy strategiya yuzasidan mos sohalarga ko‘ra ajratib ko‘rsatish mumkin. Kanfer va Grimm (1977) intervьyuning umumiy yo‘nalishda baholashni quyidagi yo‘nalishda qayd etadilar: 1. Xulqiy etishmovchilar. 2. Xulqiy o‘zgarishlar. 3. Stimullarning muhitini nazorat qilishga yo’l qo’yib bo’lmaydigan holatlar. 4. O’zini noto’g’ri davolash stimullarni umumlashtiradi 5. Taxminiy baholash. Ushbu kategoriyalashga mos, Lazarus (1973) xulq-atvor (V), affekt (A), sezgi (S), obrazlilik (I), bilish qobiliyatlarini buzilishi (S), shaxslararo munosabat ishtirokini ifodal (I) va formakologik/ narkotik (D) aralashuvni ifodalovchi o’zining BASIC-ID modelini ishlab chiqdi. Psixodiagnostika metodlari klassifikatsiyasi bo’yicha yondashuvlar ancha keng bo’lib, ularning har bir masalani o’ziga xos tarzda yoritishga erishgan. S.L.Rubinshteyn klassifikatsiyasi Asos metodlar:  Bevosita kuzatish (insonni), chetdan kuzatish (insonning faoliyat natijalarini kuzatish), tashqi (ob’ektiv).  Laboratoriya eksperimenti (modellashtirish); tabiiy eksperiment (kasbiy faoliyatni amalga oshirish sharoitida); qo’shimcha (anketa, suhbat); ta’limda. Muhim tadqiqot metodlari:  Genetik (har xil yosh guruhlarini taqqoslash).  Qiyosiy (norma va patologiya). B.G.Ananьev klassifikatsiyasi (1977) Tashkiliy metodlar: