Mavzu: Testologiya tarixi . Reja: 1. Testologiyaning vujudga kelishining shart-sharoitlari. Dastlabki testlar. 2. Testologiyaning fan sifatida shakllanish bosqichlari. 3. Ilk psixolog eksperimentatorlar. 4. Testlarni paydo bo’lishida F.Galton va Dj.Kettellning xizmatlari. 5. Intellektual testlarning paydo bo’lishi. Guruhiy testlar. 6. Qobiliyatlarni test yordamida o’rganish. 7. Standartlashgan testlar. Testologiyaning XX asrda rivojlanishi. 1

Inson xususiyatlarini diqqat xususiyatlari, farqlar va o‘xshashliklar , idrok ning individual xususiyatlari tadqiq etish edi SHunday qilib, haqiqat dan shaxslar ni bir xil kuzatiladi , deb oqibatda og’ishlar, alohida o’zgaruvchanlik, umumlashma qilish uchun emas, balki aniq va taxminiy xulosalarga kelishga erishdi. SHaxs ga bunday yondashish ilk ilmiy laboratoriyalar da amalga oshirildi. U o’z ishlarini Le ypsdagi 1879 yilda tashkil etilgan V. V und ning ilk tajrijalariga tayanib olib bordi. Uning tadqiqot yo’nalishi va eksperimental ishlarni olib borishidagi dastlabki bosqich da boshqa asoschilar ning tajribalari belgi lovchi rol o’ynaydi. Dastlabki tajribajalar fizika qonuniyatlari bilan aloqador bo’lib, m uammolar , asosan laboratoriyalarda v i z ual , eshituv va boshqa sezuvchanlik , oddiy reak s iya vaqti ni o’rganishga bag’ishlangan edi . 19-asrda e ksperimental psixologiya sida individual farq yo’nalishini ta’sir boshqa jihatdan tajriba- sinov rivojlantirish ga sabab bo’lgan ile psixologik yondashuv sanaladi. Tajribalar qattiq monitoring sharoitida , kuzatuvlarini o’tkazish . Misol uchun, ko’rsatmalar , bizga ruxsat mavzu tajribada reak s iya ancha oshirish yoki uning tezligini kamaytirish mumkin . SHuningdek, atrofdagi nur yorqinligi yoki vizual sezgi faoliyat ga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. SHunday qilib, kuzatish ning ahamiyati isbotlan di. Bu esa keyinchalik standart sharoitlarda sinov larni va tartib standartlashtirish ni amalga oshirishda psixologik t estlar ni yaratilishiga sabab bo’ldi. Francis Galton ning eksperimental izlanishlar olib borishda o’ziga xos hissasi bor. Ingliz biolog Sir Francis Galton amaliy psixologiyani rivojlanishning asos chilaridan biri edi. U ning ko’p va xilma-xil tadqiqot lari irsiyatni o’rganishga bag’ishlangan edi. Irsiyat ni o’rganish kabi ohang , odamlar xususiyatlari dan o’lchash dan ko’proq xabardor ligi ishlarni amalga oshirishiga qo’l keldi . Faqat shu yo’l bilan u o’zini tadqiqot yo’nalishiga ega bo’ldi . SHuning uchun , ota-onalar o’rtasidagi o’xshashlik ning aniq darajasi aka- ukalar, yaqinlar va amakivachchalari yoki egizaklarni O’rganishda ham hisobga oldi. Buning uchun F. Galton antropometr ik tajriba- sinovlarini o’tkazdi. U shuningdek, jahon ko’rgazmasida 1884 yilda antropometrik 2

laboratoriya ni ishga tushirdi va tajriba-sinovlarni amalga oshirdi. U erda m ehmonlar ning jismoniy xususiyatlari , ko’rish va eshitish, mushak kuchi , reak s iya vaqti uchun test larni tatbiq etdi. F. Galton o’zi eng oddiy sinovlari da ishlangan ayrim sinov vositalari hali ham mavjud. Masalan, v i z ual og’ish , hushtak uzunligi , idrok imkoniyatlarini, kinestetik og’ishlarni o’lchash uchun seriyali topshiriqlardan foydalangan . F. Galton hissiy o‘zgarishlarni aniqlash testlar bo‘lishi mumkin , deb hisobl adi. O‘z navbatida Galьton ham aqliy nuqsonlarni o‘rganishga e’tibor qaratdi. Keyinchalik Galьton o‘z tadqiotlarida K.Pirsonning matematika usullarini tadbiq etdi. Jeyms Ke ttell va uning < ruhiy testlar > . ayniqsa psixologiya tarixida o’ziga xos o’ringa ega . Ps ixologik test rivojlantirish d a hissa Amerika psixolog Jeyms McKeen Ke ttell salmoqli ishini amalga oshirdi. U bu borada ma’lum asarlar yaratgan bo’lib, natijasida uning xizmatlari tufayli eksperimental psixologiya paydo bo’ldi . Kettellning tadqiqotlarida V undt va Galьtonning ta’sir mavjud. U o‘zining keyigi tadqiqotlarida zehn testlarini yaratish va qo‘llash masalalariga yo‘naltirdi. 1890 yilda J . Ke ttell tomonidan maqolada “Intellekt va uning o‘lchash masalasiga” bo‘yicha maqola yozdi. Ushbu maqolada bir qator testlar ni intellektual aniqlash uchun qo’llash xususiyatlari yoritildi. P.X. Dyubua (P.H.Dubois, 1966) qadimgi xitoy zadoganlarini ishga qabul qilishda psixologik testlashtirishdan bundan 3000 yilga yaqin yildan oldinroq amalga oshirilganligini qayd etadi. Qadimgi greklar testlashtirishni ta’lim jarayonining yo’ldoshi sifatida qarab, jismoniy va aqliy ko’nikmlarni o’zlashtirishni baholashda testlardan foydalanganlar. Suqrot metodi ta’lim jarayonining testlashtirish bilan uyg’unlashuvni ifodalaydi. O’rta asr evropa universitetlari uchun ilmiy unvon va darajalar berish uchun imtihonlar joriy etildi. Biroq zamonaviy psixologik testlashtirish haqimda so’z borganda XIX asrga e’tibor qaratishni talab etadi. 3

Testlashtirishning tarixidan ham ma’lumki, dastlabki diagnostik metodikalar, xususan, ispan olimi Xuan Xart (1530-1589) va fransuz olimlari J.Eskirol (1772- 1840), E.Segen (1812-1880), tomonidan taqdim etilgan diagnostik vositalar inson psixologiyasining ma’lum bir jihatlarini yoritishga qaratilgan bo’lsa-da, tashxis natijalari sifatini baholash borasida ma’lum talablar masalalari xususida to’xtalishga erta edi. SHunday bo’lsa-da, J.Eskirol va E.Segenlar psixik kasallik bilan aqliy taraqqiyotda ortda qolish o’rtasidagi farqlashni muayyan mezonlar orqali o’rganishga kirishgan edilar. Testologiyada etarlicha izlanishlar va metodikalar yaratilayotgan bo’lsa-da, ammo tatbiq etish sifati doimo mutaxassislar diqqat marakazida bo’lishi lozim bo’ladi. Testologiya tarixidan ham ma’lumki, dastlabki diagnostik metodikalar, xususan, ispan olimi Xuan Xart (1530-1589) va fransuz olimlari J.Eskirol (1772- 1840), E.Segen (1812-1880), tomonidan taqdim etilgan diagnostik vositalar inson psixologiyasining ma’lum bir jihatlarini yoritishga qaratilgan bo’lsa-da, tashxis natijalari sifatini baholash borasida ma’lum talablar masalalari xususida to’xtalishga erta edi. SHunday bo’lsa-da, J.Eskirol va E.Segenlar psixik kasallik bilan aqliy taraqqiyotda ortda qolish o’rtasidagi farqlashni muayyan mezonlar orqali o’rganishga kirishgan edilar. Ilmiy Testologiyaning tarkib topishida psixologiya fanida eksperiment va natijarlarni o’lchash g’oyalarining kirib kelganligini tadqiqot sohasida qo’yilgan katta qadam, deb baholash mumkin. Bu boradagi o’rinishlarni XIX asrning 30- yillarida nemis olimi Volьf tomonidan diqqat xususiyatlarini aniqlash borasida uzoq vaqt davomida olib borgan izlanishlarida kuzatish mumkin. Bu tadqiqotlarda nemis olimi “psixometriya” tushunchasini birinchilardan bo‘lib fanga olib kirgan. E.Veber va G.Fexnerlarning (XIX asr o‘rtalari) psixofizik tadqiqotlarini ham eksperimental psixologiyada psixik hodisalarni o’rganishdagi yangi yo’nalish deyishimiz mumkin. 4

Bu tarzdagi tadqiqotlarlar ko’lami yana bir qator olimlar tomonidan kengaytirildi. Ammo psixologik tadqiqotlarda statistik qayta ishlash usullarini tatbiq etilishini, olamshumul ilmiy inqilob, deb qarash mumkin. F.Galьton o‘z davridayoq “korrelyasiya koeffitsientini hisoblash” metodini (1888 yil) antropometriya va irsiyatni aniqlashda qo‘llagan edi. F.Galьton va uning izdoshi K.Pirsonlarning korrelyasiya koeffitsientini aniqlash usulini, A.Bine va T.Simon intellektni o’lchashda shkalalarga tayangani (1905), V.L.SHtern tomonidan intellekt koeffitsienti (IQ)ni fanga kiritilganligi tadqiqotlarda sifat o’zgarishi yuz berishidan dalolat beradi . YUqorida sanab o’tilgan tadqiqotlar psixodiagnostika sohasidagi ilk ilmiy qadamlar hisoblanadi. Ammo bugungi kunda ham psixodiagnostik metodikalarni tatbiq etishda sifat masalasiga e’tibor qaratish tadqiqotchilarning diqqat markazida bo’lishi lozim. CHunki, ko’p holatlarda tadqiqotchilar tomonidan o’rganilayotgan muammoning baholash apparati, ularning mezonlari va yondashuvlari mavhum holda bo’ladi. Natijada tadqiqotdan olinayotgan ma’lumotlarda ilmiy yanglishishlar yo’l qo’yiladi, yoki tadqiqot yangiligini izohlashga asos bo’lmay qoladi. SHuning uchun psixodiagnostik metodikalarni tatbiq etish yoki diagnostika sifatini aniqlashda, uning darajalari va jihatlarini inobatga olish maqsadga muvofiq. SHu o’rinda golland olimi YAn ter Laakning yondashuvini e’tiborga olish lozim. Uning fikricha, testologiyada sifatni muhokama qilishdan oldin, testlar nazariyasi (klassik va zamonaviy ), muhit bilan taraqqiyot borasidagi nazariyalarni, metodika bilan tadqiqot muammosining mosligini, diagnostik jarayoning borishidagi talablarni yaxshi bilish muhim. Ammo testologiyada sifatni aniqlash masalasi keng ko’lamdagi ishlarni bajarishni talab etadi. Buning uchin psixodiagonostik metodikalar sifatini belgilovchi asosiy jihatlarga murojaat etish o’rinli. Psixodiagnostik metodikalar sifatini belgilashda beshta kategoriyaga tayaniladi: testlarni yaratish maqsadi, testni strukturalashtirish, me’yorlar (normalar), ishonchlilik va validlik. Bundan ko’rinadiki, testlar va so’rovnomalar yaqqol psixodiagnostik ishlanmalar natijasi sanaladi. Ularni baholashning esa o’ziga xos tizimi mavjuD. Baholash tizimidagi 5