logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Shaxsiy huquq va erkinliklari

Shaxsiy huquq va erkinliklari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.2890625 KB
Ko'chirib olish
Shaxsiy huquq va erkinliklari Reja: 1. Shaxsiy huquq va erkinliklar tushunchasi 2. Yashash huquqi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi 3. Sudda himoya bilan ta’minlanish huquqi 4. Fikrlash, so‘z, e’tiqod erkinligi. Axborot olish, tarqatish, hujjatlar bilan tanishish huquqi 5. Vijdon erkinligi Shaxsiy huquq va erkinliklar tushunchasi Shaxsiy huquq va erkinlik tushunchasini aniqlashdan avval umuman, huquq nima, erkinlik nima, degan tushunchalarni aniqlash lozim. Huquq davlat tomonidan ta’minlanadigan, himoya qilinadigan nimadir qilish, amalga oshirish, munosib yashash sharoitiga ega bo‘lish, zo‘rliklardan himoya qilinishning tabiiy imkoniyatidir. Erkinlik esa biron-bir narsada (xulq-atvorda, faoliyatda) qonun bilan taqiqlanmagan biron-bir cheklashning yo‘qligidir. Ya’ni huquqda asosiy masala — imkoniyat yaratish, erkinlikda esa cheklashning yo‘qligidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari uch guruhga bo‘lib mustahkamlangan. Bular: «Shaxsiy huquq va erkinliklar», «Siyosiy huquqlar», «Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar». Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari ustuvor huquq hisoblanadi va bu O‘zbekiston Konstitutsiyasida birinchi o‘rinda berilganligida ham ko‘rinadi. Shaxsiy huquq va erkinliklar fuqarolarning hayoti, sog‘lig‘i, e’tiqodi bilan bog‘liqdir. Shaxsiy huquq va erkinliklar insonni shaxs sifatida namoyon etuvchi imkoniyatdir. Shaxsiy huquq va erkinliklarni, odatda, tabiiy huquqlar ham deb yuritiladi. Ular inson tug‘ilishi bilan vujudga keladi. Ularni davlat bermaydi. Faqat shu huquqlarni davlat ta’minlaydi va shunga majbur. Shaxsiy, ya’ni tabiiy huquqlar barcha mamlakatlarda mavjud va davlat tomonidan ta’minlanadi. Shaxsiy huquq va erkinliklar xalqaro hujjatlar bilan ham himoya qilinadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasini ishlab chiqishda va qabul qilishda, fuqarolarning shaxsiy huquqlari belgilangan xalqaro hujjatlar, jumladan, «Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi» qoidalariga amal qilindi. Natijada, birinchi marta Konstitutsiyada yashash huquqi qayd qilinib, bu huquqni ta’minlashni davlat o‘z zimmasiga oldi. Shaxsiy huquq va erkinliklar boshqa huquqlardan farq qilib, ularni cheklash mumkin emas. Alohida hollarda cheklash zarurati bo‘lsa, bu Konstitutsiya asosida, unda ko‘rsatilgan tartibda amalga oshiriladi. Ya’ni ba’zi hollarda cheklash qonunga asosan amalga oshirilishi belgilangan. Shaxsiy huquqlardan barcha shaxslar, fuqaroligidan qat’i nazar, foydalanadi va davlat ham barchaga fuqaroligidan qat’i nazar, shaxsiy huquq va erkinliklardan foydalanishga imkon yaratadi. Konstitutsiyaga asosan, shaxsiy huquq va erkinliklar bilan bog‘liq, insonning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr- qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi ham bu huquqlarning huquq va erkinliklar tizimida ustuvor hisoblanishiga olib keladi. Yashash huquqi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi «Insonning hayoti, shaxsi va erkinligi daxlsizdir», deb qayd qilingan Konstitutsiya qabul qilinayotgan Oliy Kengash sessiyasida va shu g‘oya Konstitutsiyada to‘la ifodasini topgan. Inson hayoti Konstitutsiyada yashash huquqining belgilanishi va har tomonlama ta’minlanishi bilan kafolatlanadi. Konstitutsiyaning 24-moddasida «Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir», deb belgilangan. Insonning yashash huquqi qonunlar bilan himoya qilinadi. Yashash huquqi hayot kechirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun inson hayotiga har qanday tajovuz qonunga asosan jazolanadi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida inson hayotiga qilingan tajovuzlar uchun jazo belgilangan. Kodeksning 97-moddasida qasddan odam o‘ldirish uchun, 98-moddada kuchli ruhiy hayajonlanish natijasida qasddan odam o‘ldirish uchun, 99-moddada onaning o‘z chaqalog‘i (bolasi)ni o‘ldirganligi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Xuddi shuningdek, Jinoyat kodeksida ehtiyotsizlik bilan odam o‘ldirish, zaruriy mudofaa chegarasidan chiqib odam o‘ldirish uchun ham jinoiy jazo belgilangan. Og‘ir jinoyat sodir etgan shaxslarni o‘lim jazosi orqali hayotdan mahrum qilish masalasi ham yashash huquqi bilan bog‘liq hodisa. Bu — ayrim davlatlarda oxirgi chora tariqasida qo‘llaniladigan jazo. Mamlakatimizda demokratlashtirish jarayoni chuqurlashib borishi bilan bu masalaga ham yondashuv o‘zgarib bormoqda. O‘zbekiston XXI asrga ijtimoiy hayotning barcha sohalarini erkinlashtirish vazifasi bilan kirib keldi. Bu borada 2001-yil avgustida bo‘lib o‘tgan ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 6-sessiyasida qabul qilingan «Jinoiy jazolarni liberallashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi Qonun muhim rol o‘ynaydi. Umuman, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘lim jazosini qo‘llashni kamaytirishga harakat qilmoqda. Mustaqillikka erishgan vaqtda Jinoyat kodeksining 30 dan ortiq moddasida o‘lim jazosi belgilangan bo‘lsa, 1994-yilda 13 moddada, 1998-yilda 8 moddada, 2001-yilda 4 moddada, keyinchalik javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatda qasddan odam o‘ldirish va terrorizm uchun jazo belgilangan kodeks moddalaridagina o‘lim jazosi qoldirildi. Hozirgi kunda esa birorta jinoyat uchun o‘lim jazosi belgilanmagan. 2005-yil 28-yanvarda O‘zbekistonning birinchi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida «Sud-huquq tizimini liberallashtirish borasida biz hal etishimiz lozim bo‘lgan yana bir masala — bu jazolash tizimidan o‘lim jazosini chiqarib tashlashdir», deb qayd qildi. Shuni hayotga tatbiq etish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 1-avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida»gi Farmoniga asosan, 2008-yil 1-yanvardan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilindi. Bu bevosita insonning Konstitutsiyada belgilangan yashash huquqini ta’minlashni kuchaytirishga qaratilgandir. Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Insonning yashash huquqi to‘la-to‘kis bo‘lishi uchun yashashi davomida hayotdan to‘la bahramand bo‘lishi va o‘z imkoniyatlaridan to‘la foydalanishi uchun unga, albatta, erkinlik va daxlsizlik zarur. Shuning uchun Konstitutsiyaning 25-moddasida «Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas», deb belgilangan. Erkinlik shaxsning o‘z ixtiyori bo‘yicha yashash, hayot kechirish imkoniyati bo‘lib, faqat shaxs qonunlarga itoat etishi zarur. Mamlakatimizda har bir kishining erkinligi uning shaxsiy daxlsizligi bilan ta’minlanadi. Daxlsizlik degani, shaxsning erkinligini cheklovchi hech qanday harakatlarga yo‘l qo‘yilmasligidir. Qonunda belgilangan asoslardan tashqari hech kimning erkinligi cheklanishi, erkinlikka zarar yetkazilishi mumkin emas. Qonun tegishli hollarda kishilarning erkinligini cheklashga yo‘l qo‘yadi. Ya’ni ular jinoiy harakat sodir etsa yoki shunday harakat sodir etishda gumon qilinsa, shaxsni jamiyatdan ajratishga zarurat bo‘lsa. Lekin har qanday erkinlikni cheklash qonunga asosan va qonun vakolat bergan organlar tomonidan amalga oshiriladi. Ichki ishlar organlari ma’lum muddatga shaxslarni ushlab turishi, prokuratura organlari qamoqqa olish haqida sanksiya (rozilik) berishi, sud organlari esa ozodlikdan mahrum qilish yoki boshqa erkinlikni cheklovchi jazolar berishi mumkin. Mamlakatimizda har bir kishining erkinligini yanada kengroq ta’minlash maqsadida va jahon tajribasiga tayangan holda shaxsni ushlab turish (ya’ni erkinligini cheklash) masalasini adolatli hal qilish uchun «Boshqa demokratik davlatlar kabi O‘zbekistonda ham shaxsni ushlab turish, hibsga olish, shuningdek, boshqa protsessual majburiy choralarni qo‘llash uchun sanksiya berish huquqlarini ham sudlarga o‘tkazish kerak, deb o‘ylayman», deb Prezident bu masalaga oydinlik kiritdi hamda shu masalani hayotga tatbiq qilish uchun 2005-yil 8-avgustda «Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida» Farmon qabul qildi. Bu bilan shaxs erkinligi va daxlsizligini ta’minlash kuchaytirildi. Sudda himoya bilan ta’minlanish huquqi Konstitutsiyaning 26-moddasida «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emas», deb belgilab qo‘yilgan. Har qanday kishini aybli deb topishni faqat sud organlari vakolatiga berilishi demokratik huquqiy davlatga xos xususiyat bo‘lib, bu shaxsni himoyalashning muhim vositasidir. Jahon huquqshunoslik tajribasida «aybsizlik prezumpsiyasi», degan so‘z ishlatiladi. Bu degani — shaxsning aybi aniq dalillar bilan isbotlanib, aybli ekanligini sud e’tirof etguncha, unga hech qanday ayb qo‘ymaslik va aybdor, deb e’lon qilmaslikdir. Shaxsning aybi qonunlarda belgilangan tartibda, sudda ko‘rib chiqilib isbotlansagina, u aybdor deb topilishi mumkin. Bunda yana bir muhim shart sudda ish oshkora ko‘rilishi hisoblanadi. Sudda ishni oshkora ko‘rish — manfaatdor tomonlarni oldindan sudda ish ko‘rish vaqti va joyi to‘g‘risida ogohlantirish, sud majlislarida ishtirok etishga to‘sqinlik qilmaslik, sud majlislarida jamoatchilik vakillari, ommaviy axborot vakillarining ishtirokiga imkoniyat yaratish demakdir. Sudda ayblanayotgan shaxsga o‘zini himoya qilish, aybsizligini isbotlash uchun barcha tegishli imkoniyatlar yaratiladi. Ular dalillar taqdim qilishi, suddan guvohlarni chaqirishni va boshqa harakatlar sodir etishni so‘rashi mumkin. Sudda ayblanayotgan shaxsning himoyaga bo‘lgan huquqini ta’minlashni Konstitutsiyaning 116-moddasi ham ko‘zda tutgan, unga asosan, «Ayblanuvchi himoyalanish huquqi bilan ta’minlanadi. Tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi». «Aybsizlik prezumpsiyasi» yana ayblanayotgan shaxsga o‘z aybsizligini isbotlash majburiyatini yuklamaydi (bu tegishli organlarning majburiyati), shuningdek, gumonlar isbotlanmasa, bunda gumonlar ayblanuvchi foydasiga hal etilishini ko‘zda tutadi. Amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotining eng muhim jihatlaridan biri advokatlar rolini oshirish, ularning holatini davlat ayblovchilari bilan tenglashtirishga qaratilgan bo‘lib, bu shaxs manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirishga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladi. Shaxsning aybini isbotlash uchun uni qiynoqqa solish, unga nisbatan zo‘ravonlik qilish, insonning qadr-qimmatini kamsituvchi har qanday harakat sodir etish, tazyiq o‘tkazish qat’iyan taqiqlanadi. Jinoyat kodeksining 206, 235-moddalarida shunday harakatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Shunday harakatlar sodir etilgudek bo‘lsa, aybdor shaxslar jazolanadi. Shunday harakatlarni sodir etmaslik jinoyat qonunlarimizning muhim prinsiplaridan qilib belgilangan. O‘zbekiston Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalariga sodiqligini namoyon etib, 1995-yil 31-avgustda «Qiynoq hamda muomala va jazolashning qattiq, shafqatsiz, insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi Konvensiya»ga qo‘shilgan. Jahon tajribasida shaxsning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazish uning qadr- qimmatiga qaratilgan qonunsiz harakat, deb e’tirof etilgan. O‘zbekistonda ham bunday tajribalar taqiqlanadi. Shaxsning roziligisiz unda turli tajribalar o‘tkazilishi natijasida, insonlar naqadar xo‘rlanganligini, hayotdan, sog‘liqdan mahrum bo‘lganligini Ikkinchi jahon urushida konslagerlarda fashistlar qilgan yovuzliklardan bilamiz. Shunday holatlar takrorlanmasligi uchun bizning mamlakatimizda kuchli huquqiy asoslar mavjud. Har kim sha’ni-obro‘siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashuvdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqi, yozishma va so‘zlashuvlarning sir saqlanishi Konstitutsiyaning 27-moddasida «Har kim o‘z sha’ni va obro‘- siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari, birovning turar joyiga kirishi, tintuv o‘tkazishi yoki uni ko‘zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so‘zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas», deb mustahkamlangan. Inson boshqa mavjudotlardan sha’ni, qadr- qimmatiga, obro‘ga egaligi bilan farq qiladi. Qadr-qimmat qadrlangandagina, u o‘zining hayotini munosib qura oladi. Shuning uchun insonning sha’ni, obro‘si himoya qilinadi. Har bir kishi o‘z hayotini o‘zi xohlagancha tashkil qiladi. Bunda u boshqalarga zarar yetkazmasligi, qonun, qoidalar asosida yashashi, mehnat qilishi zarur. Insonlarning sha’ni, obro‘siga zarar keltiruvchi har qanday harakat taqiqlanadi. Biron-bir harakat natijasida insonning sha’ni, obro‘siga zarar yetsa, unga tegishli choralar ko‘riladi. Demokratik mamlakatimizda har bir kishi o‘zining sha’ni, qadr-qimmati, obro‘sining poymol etilishiga olib keluvchi xattiharakatlardan himoyalanish huquqiga ega. Kishilarning sha’ni, obro‘sini himoya qiluvchi tegishli vositalar mavjud bo‘lib, ular orasida sud alohida muhim rol o‘ynaydi. Har bir kishi o‘zining sha’ni va obro‘sini himoya qilishni so‘rab sudga murojaat qilish huquqiga ega. Insonning sha’ni, obro‘siga turmush sharoitida, xizmat vazifasini bajarish chog‘ida zarar yetkazilishi mumkin. Shunday hollarda ular sudga murojaat qilishlari mumkin. Sud ishni ko‘rib, inson sha’ni, obro‘sining poymol etilishi hollarini aniqlasa, tegishli choralar ko‘radi. Bunday choralar natijasida aybdorlarga turli jazolar berilishi, zarar ma’naviy va moddiy tomondan qoplanishi mumkin. Ko‘pincha inson sha’ni, obro‘siga tuhmat natijasida zarar keltiriladi. Ko‘ra olmaslik, hasad kabilar ham inson sha’ni, obro‘siga tajovuzni tug‘diradi. Jamiyat bir jamoa hisoblanib, uning a’zolarining umumiy manfaati, unda yashash qoidalariga amal qilish zarurligi bilan birga, har bir kishi o‘z hayotini qonun doirasida o‘zicha tashkil qilishi mumkin. Shuning uchun har bir shaxsning shaxsiy hayotiga aralashish taqiqlanadi. Har bir kishining normal hayot kechirishida turar joyi muhim rol o‘ynaydi. Turar joy — insonlarning asosiy hayot makoni. Kishilarning turar joyi daxlsizdir. Bu degani — hech kimning turar joyiga uning roziligisiz kirish, tintuv o‘tkazish, biror narsani olib ketish mumkin emas. Qonun xavfsizlikni ta’minlash, jinoyatlarning oldini olish yoki unga qarshi kurashish uchun turar joylarga kirish, tintuv o‘tkazishga ruxsat beradi va qanday hollarda, kimning ruxsati bilan shunday harakatlarni sodir etish tartibini belgilab qo‘yadi. Qonunga asosan, zarurat bo‘lganda, prokurorning sanksiyasi (roziligi) bilangina, kishilarning turar joyiga kirish, tintuv o‘tkazish mumkin. Xuddi shuningdek, hech kimning yozishmalari, telefonda so‘zlashuvlari oshkor qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Hech kim yozishma, shoshilinchnomalarni o‘qishga, telefonda so‘zlashuvlarni eshitishga haqli emas. Chunki bu narsalar har bir alohida shaxsning shaxsiy hayotiga taalluqlidir. Ayrim hollarda, ya’ni qonunda belgilangan tartibda va tegishli organlarning roziligi bilan yozishmalar o‘rganilishi, so‘zlashuvlar eshitilishi mumkin. Bu ham xavfsizlikni ta’minlash, jinoyatchilikka qarshi kurash maqsadida amalga oshiriladi. Yashash joyini erkin tanlash huquqi Demokratik mamlakatda shaxsning erkinligi e’lon qilinib qolinmasdan, u turli vositalar orqali ta’minlanadi. Har bir kishiga yashash joyini erkin tanlash huquqining berilishi ham buning isbotidir. Konstitutsiyaning 28-moddasida «O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi respublika hududida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish, O‘zbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish huquqiga ega. Qonunda belgilangan cheklashlar bundan mustasnodir», deb mustahkamlangan norma erkin yashash huquqining Konstitutsiyaviy asosidir. Har kim yashash joyini ixtiyoriy tanlaydi. Respublikaning xohlagan yerida yashash joyini tanlashi mumkin. Bu huquq fuqarolarga o‘zi uchun yashash sharoiti, mehnat qilish imkoniyati kengroq joylarda istiqomat qilish uchun imkoniyat yaratadi. Yashash joyini tanlashda kishilarning sog‘lig‘iga mos tabiiy muhit bo‘lishi ham ta’sir qiladi. Ayrim kishilarning sog‘lig‘i shahar sharoitida yashashga to‘g‘ri kelmasligi, ayrim kishilarga issiq joylarda, ayrim kishilarga namlik ko‘p joylarda yashash sog‘lig‘iga to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Shunday paytlarda yashash joylari o‘zgartiriladi. Ayrim kishilarning mutaxassisligi, kasbi, hunari tegishli joylarda yashash joyini tanlashga ta’sir qilishi mumkin. Xuddi shuningdek, chet ellarda yashayotgan O‘zbekiston fuqarolari mamlakatimizga har qanday vaqtda qaytib kelib, doimiy yashash joyini erkin tanlashi mumkin. O‘zbekiston fuqarolarining o‘z xohishi bo‘yicha chet ellarda yashash uchun ketishi ham taqiqlanmaydi. Tegishli huquqiy hujjatlarda O‘zbekiston fuqarolarining chet ellarga shaxsiy, jamoat ishlari bilan doimiy yashashga, sayohatga, o‘qishga, ishga, davolanishga chiqishi erkin huquq ekanligi belgilangan. Faqat Konstitutsiyaning yuqoridagi moddasida ko‘rsatib qo‘yilganidek, yashash joyini tanlashda, chet ellarda yashash, o‘qish, ishlash uchun ketishda, O‘zbekiston hududiga kirishda qonun bilan ba’zi cheklashlar o‘rnatiladi. Bu cheklashlar xavfsizlik, ishchi kuchlarining ortiqcha bir yerda to‘planib qolishining oldini olish, boshqa fuqarolarga yashash uchun normal sharoit yaratish nuqtayi nazaridan hal qilinadi. Fikrlash, so‘z, e’tiqod erkinligi. Axborot olish, tarqatish, hujjatlar bilan tanishish huquqi Fikrlash qobiliyati — insonni boshqa mavjudotlardan farqlovchi xususiyat. Insonning fikrlashi natijasida taraqqiyot davom etadi. Dunyoning rivojlanish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, inson faqat erkin fikrlaganda, erkin fikrlash uchun barcha shartsharoitlar yaratilgandagina taraqqiyot bo‘lishi mumkin. Fikrlashning cheklanishi taraqqiyotni cheklashdir. Erkin fikrlash bo‘lsa-yu, u ro‘yobga chiqarilmasa, fikrlar bildirilmasa, undan hech qanday naf bo‘lmaydi. Erkin fikrlashni amalga oshirish, uning samarasidan foydalanish uchun, albatta, so‘z erkinligi ham bo‘lishi kerak. Bu degani — har bir shaxs o‘z fikrini har qanday joyda va vaqtda so‘z orqali bayon qila bilishiga imkoniyat yaratilishi kerak. Bunday imkoniyatning huquqiy asosi Konstitutsiyaning 29-moddasi hisoblanadi. Unda «Har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi Konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga taalluqli bo‘lgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin», deb belgilangan. Inson erkin fikrlash va uni so‘z orqali erkin bayon qilish uchun axborotga ega bo‘lishi kerak. Shu sababli fuqarolarning o‘zi uchun zarur axborotlarni izlash, olish va tarqatish huquqi kafolatlanadi. O‘quvchilarga internetdan foydalanish imkoniyatining berilishi axborot olish, izlash, tarqatish huquqini amalda ta’minlovchi kuchli vositadir. Bu huquq yana Konstitutsiyaning 30-moddasi bilan ham kafolatlangan. Ya’ni Konstitutsiyaning mazkur moddasi axborot olish imkoniyatini kengaytiradi. Unga asosan, «O‘zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatini yaratib berishi lozim». Bu bilan Konstitutsiya barcha organ va mansabdor shaxslarga fuqarolarning huquqlarini ro‘yobga chiqarish uchun aniq majburiyat yuklaydi. Konstitutsiya normalarida, nafaqat, fikrlash, so‘z erkinligi, shuningdek, e’tiqod erkinligi ham belgilangan. Bu orqali fuqarolar o‘z dunyoqarashlariga ega bo‘ladi, bo‘layotgan voqealarga o‘z munosabatini bildiradi. E’tiqod erkinligi dinga, siyosatga munosabatda namoyon bo‘ladi. Konstitutsiya normalari fuqarolarga fikrlash, so‘z, e’tiqod erkinligi hamda axborot olish, izlash, tarqatish huquqini mustahkamlar ekan, bu erkinlik aslo Konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilmasligi, uning buzilishiga olib kelmasligini nazarda tutadi. Chunki Konstitutsiyaviy tuzum xalq manfaatiga mos keluvchi tartiblarning Konstitutsiya bilan mustahkamlanishi natijasidir. Konstitutsiyaviy tuzumning buzilishi og‘ir oqibatlarga, qon to‘kilishlariga olib keladi. Shuning uchun ham faqat xalq manfaati, Konstitutsiyaviy tuzum manfaati yo‘lida ba’zi cheklashlar, man qilishlar o‘rnatiladi. Yana xavfsizlik nuqtayi nazaridan kelib chiqib, erkin fikr yuritish va ifodalash erkinligi davlat va boshqa sirlarga taalluqli bo‘lmasligi belgilangan. Fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligidagi ba’zi cheklovlar boshqa davlatlar tajribasida ham uchraydi. Chunki shunday bo‘lmasa, davlat kuchsizlanib qoladi, kuchsiz davlat esa fuqarolarning huquq va erkinliklarini, manfaatini himoya qila olmaydi. Sirlari oshkor bo‘lib zaif bo‘lgan davlatlarga boshqa davlatlar, qo‘shni davlatlar har xil tazyiqlar o‘tkazishga, o‘z shartlarini qo‘yishga harakat qiladilar. Shuning uchun Konstitutsiyadagi erkinliklarni ayrim hollarda qonun asosida cheklashlarni aslo huquq va erkinliklarni chegaralash deb emas, aksincha, huquq va erkinliklarning keng amal qilishi uchun yaratilgan imkoniyat, deb qarash kerak. Vijdon erkinligi Fuqarolarning vijdon erkinligi orqali dinga munosabat aniqlanadi. Mamlakatimizdagi barcha shaxslar uchun (millati, irqidan qat’i nazar) vijdon erkinligi kafolatlanadi. Bu Konstitutsiyaning 31-moddasida quyidagicha ifodalangan: «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi». Demak, vijdon erkinligi quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: har bir fuqaroning xohlagan diniga e’tiqod qilishi;  yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmasligi;  hech qanday diniy qarashlarni majburiy singdirishga yo‘l qo‘yilmasligi. Har qanday dinda insonni ma’naviy-axloqiy kamol topishga, birodarlik, bag‘rikenglikka undovchi ijobiy ma’lumotlar mavjud. Shuning uchun ham dinga e’tiqod qilish, uning qoidalariga amal qilish taqiqlanmaydi. Shuningdek, biron-bir dinga e’tiqod qilish uchun da’vatlar qilish, targ‘ibot qilishga, ma’lum bir dinningustunligini ko‘rsatishga ham yo‘l qo‘yilmaydi. Vijdon erkinligi xalqaro miqyosda e’tirof etilgan erkinlik bo‘lib, u «Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi»da ham mustahkamlangan. Vijdon erkinligi Konstitutsiyamizdan tashqari, boshqa qonunlarda ham belgilangan bo‘lib, bu qonunlar fuqarolarning Konstitutsiyaviy vijdon erkinligini ta’minlashni, kafolatlashni nazarda tutadi. O‘zbekistonda «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilingan bo‘lib, bu qonun diniy masalalarni to‘la tartibga soladi. Ushbu qonun- qoidalar fuqarolarni xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki qilmaslik huquqini ta’minlashni nazarda tutish bilan birga, diniy rasm-rusumlar, marosimlarda qatnashish yoki qatnashmaslikka o‘z ixtiyori bilan yondashishni ko‘zda tutadi. Vijdon erkinligi fuqarolarga diniy ta’lim olish, din namoyandasi bo‘lish imkoniyatlarini ham beradi. Faqat hech kim o‘z ixtiyoriga zid tarzda diniy ta’limot olishga majbur qilinmaydi. Dinni niqob qilib olib, insoniyatning hayotiga xavf soluvchi, ongini zaharlovchi turli g‘oyalarni kishilar ongiga singdirishga qaratilgan harakatlar taqiqlangan bo‘lib, bunday taqiqlar also vijdon erkinligiga zid bo‘lmay, aksincha, uning to‘la namoyon bo‘lishiga ijobiy ta’sir qiladi. Mamlakatimizda muqaddas diniy bayramlarimizni nishonlashning belgilanishi, kishilarning ibodat qilishi uchun machit va cherkovlarning faoliyat ko‘rsatayotgani, diniy bilimlar olish uchun turli bosqichda diniy o‘quv muassasalarining mavjudligi vijdon erkinligining amal qilishidir. Fuqaro va shaxslarning shaxsiy huquq va erkinliklari huquq va erkinliklar tizimida yetakchi o‘rinda turadi. Chunki bu huquqlar tabiiy huquqlar bo‘lib, insonning tug‘ilishi bilan vujudga keladi. Davlat esa ana shu huquqlarni ta’minlashga majbur. Shuning uchun bu vazifani bajarish maqsadida, O‘zbekiston davlati barcha choralarni ko‘rgan. Shaxsiy huquq va erkinliklar Konstitutsiyamizda keng va mukammal belgilangan va ularning amalga oshishini ta’minlovchi kuchli tizim barpo etilgan hamda bu tizim muntazam ravishda takomillashtirilmoqda.

Shaxsiy huquq va erkinliklari Reja: 1. Shaxsiy huquq va erkinliklar tushunchasi 2. Yashash huquqi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi 3. Sudda himoya bilan ta’minlanish huquqi 4. Fikrlash, so‘z, e’tiqod erkinligi. Axborot olish, tarqatish, hujjatlar bilan tanishish huquqi 5. Vijdon erkinligi

Shaxsiy huquq va erkinliklar tushunchasi Shaxsiy huquq va erkinlik tushunchasini aniqlashdan avval umuman, huquq nima, erkinlik nima, degan tushunchalarni aniqlash lozim. Huquq davlat tomonidan ta’minlanadigan, himoya qilinadigan nimadir qilish, amalga oshirish, munosib yashash sharoitiga ega bo‘lish, zo‘rliklardan himoya qilinishning tabiiy imkoniyatidir. Erkinlik esa biron-bir narsada (xulq-atvorda, faoliyatda) qonun bilan taqiqlanmagan biron-bir cheklashning yo‘qligidir. Ya’ni huquqda asosiy masala — imkoniyat yaratish, erkinlikda esa cheklashning yo‘qligidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari uch guruhga bo‘lib mustahkamlangan. Bular: «Shaxsiy huquq va erkinliklar», «Siyosiy huquqlar», «Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar». Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari ustuvor huquq hisoblanadi va bu O‘zbekiston Konstitutsiyasida birinchi o‘rinda berilganligida ham ko‘rinadi. Shaxsiy huquq va erkinliklar fuqarolarning hayoti, sog‘lig‘i, e’tiqodi bilan bog‘liqdir. Shaxsiy huquq va erkinliklar insonni shaxs sifatida namoyon etuvchi imkoniyatdir. Shaxsiy huquq va erkinliklarni, odatda, tabiiy huquqlar ham deb yuritiladi. Ular inson tug‘ilishi bilan vujudga keladi. Ularni davlat bermaydi. Faqat shu huquqlarni davlat ta’minlaydi va shunga majbur. Shaxsiy, ya’ni tabiiy huquqlar barcha mamlakatlarda mavjud va davlat tomonidan ta’minlanadi. Shaxsiy huquq va erkinliklar xalqaro hujjatlar bilan ham himoya qilinadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasini ishlab chiqishda va qabul qilishda, fuqarolarning shaxsiy huquqlari belgilangan xalqaro hujjatlar, jumladan, «Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi» qoidalariga amal qilindi. Natijada, birinchi marta Konstitutsiyada yashash huquqi qayd qilinib, bu huquqni ta’minlashni davlat o‘z zimmasiga oldi. Shaxsiy huquq va erkinliklar boshqa huquqlardan farq qilib, ularni cheklash mumkin emas. Alohida hollarda cheklash zarurati

bo‘lsa, bu Konstitutsiya asosida, unda ko‘rsatilgan tartibda amalga oshiriladi. Ya’ni ba’zi hollarda cheklash qonunga asosan amalga oshirilishi belgilangan. Shaxsiy huquqlardan barcha shaxslar, fuqaroligidan qat’i nazar, foydalanadi va davlat ham barchaga fuqaroligidan qat’i nazar, shaxsiy huquq va erkinliklardan foydalanishga imkon yaratadi. Konstitutsiyaga asosan, shaxsiy huquq va erkinliklar bilan bog‘liq, insonning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr- qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi ham bu huquqlarning huquq va erkinliklar tizimida ustuvor hisoblanishiga olib keladi. Yashash huquqi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi «Insonning hayoti, shaxsi va erkinligi daxlsizdir», deb qayd qilingan Konstitutsiya qabul qilinayotgan Oliy Kengash sessiyasida va shu g‘oya Konstitutsiyada to‘la ifodasini topgan. Inson hayoti Konstitutsiyada yashash huquqining belgilanishi va har tomonlama ta’minlanishi bilan kafolatlanadi. Konstitutsiyaning 24-moddasida «Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir», deb belgilangan. Insonning yashash huquqi qonunlar bilan himoya qilinadi. Yashash huquqi hayot kechirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun inson hayotiga har qanday tajovuz qonunga asosan jazolanadi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida inson hayotiga qilingan tajovuzlar uchun jazo belgilangan. Kodeksning 97-moddasida qasddan odam o‘ldirish uchun, 98-moddada kuchli ruhiy hayajonlanish natijasida qasddan odam o‘ldirish uchun, 99-moddada onaning o‘z chaqalog‘i (bolasi)ni o‘ldirganligi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Xuddi shuningdek, Jinoyat kodeksida ehtiyotsizlik bilan odam o‘ldirish, zaruriy mudofaa chegarasidan chiqib odam o‘ldirish uchun ham jinoiy jazo belgilangan. Og‘ir jinoyat sodir etgan shaxslarni o‘lim jazosi orqali hayotdan mahrum qilish masalasi ham yashash huquqi bilan bog‘liq hodisa. Bu — ayrim davlatlarda oxirgi chora tariqasida qo‘llaniladigan jazo. Mamlakatimizda demokratlashtirish jarayoni chuqurlashib borishi bilan bu

masalaga ham yondashuv o‘zgarib bormoqda. O‘zbekiston XXI asrga ijtimoiy hayotning barcha sohalarini erkinlashtirish vazifasi bilan kirib keldi. Bu borada 2001-yil avgustida bo‘lib o‘tgan ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 6-sessiyasida qabul qilingan «Jinoiy jazolarni liberallashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi Qonun muhim rol o‘ynaydi. Umuman, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘lim jazosini qo‘llashni kamaytirishga harakat qilmoqda. Mustaqillikka erishgan vaqtda Jinoyat kodeksining 30 dan ortiq moddasida o‘lim jazosi belgilangan bo‘lsa, 1994-yilda 13 moddada, 1998-yilda 8 moddada, 2001-yilda 4 moddada, keyinchalik javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatda qasddan odam o‘ldirish va terrorizm uchun jazo belgilangan kodeks moddalaridagina o‘lim jazosi qoldirildi. Hozirgi kunda esa birorta jinoyat uchun o‘lim jazosi belgilanmagan. 2005-yil 28-yanvarda O‘zbekistonning birinchi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida «Sud-huquq tizimini liberallashtirish borasida biz hal etishimiz lozim bo‘lgan yana bir masala — bu jazolash tizimidan o‘lim jazosini chiqarib tashlashdir», deb qayd qildi. Shuni hayotga tatbiq etish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 1-avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida»gi Farmoniga asosan, 2008-yil 1-yanvardan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilindi. Bu bevosita insonning Konstitutsiyada belgilangan yashash huquqini ta’minlashni kuchaytirishga qaratilgandir. Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Insonning yashash huquqi to‘la-to‘kis bo‘lishi uchun yashashi davomida hayotdan to‘la bahramand bo‘lishi va o‘z imkoniyatlaridan to‘la foydalanishi uchun unga, albatta, erkinlik va daxlsizlik zarur. Shuning uchun Konstitutsiyaning 25-moddasida «Har kim erkinlik

va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas», deb belgilangan. Erkinlik shaxsning o‘z ixtiyori bo‘yicha yashash, hayot kechirish imkoniyati bo‘lib, faqat shaxs qonunlarga itoat etishi zarur. Mamlakatimizda har bir kishining erkinligi uning shaxsiy daxlsizligi bilan ta’minlanadi. Daxlsizlik degani, shaxsning erkinligini cheklovchi hech qanday harakatlarga yo‘l qo‘yilmasligidir. Qonunda belgilangan asoslardan tashqari hech kimning erkinligi cheklanishi, erkinlikka zarar yetkazilishi mumkin emas. Qonun tegishli hollarda kishilarning erkinligini cheklashga yo‘l qo‘yadi. Ya’ni ular jinoiy harakat sodir etsa yoki shunday harakat sodir etishda gumon qilinsa, shaxsni jamiyatdan ajratishga zarurat bo‘lsa. Lekin har qanday erkinlikni cheklash qonunga asosan va qonun vakolat bergan organlar tomonidan amalga oshiriladi. Ichki ishlar organlari ma’lum muddatga shaxslarni ushlab turishi, prokuratura organlari qamoqqa olish haqida sanksiya (rozilik) berishi, sud organlari esa ozodlikdan mahrum qilish yoki boshqa erkinlikni cheklovchi jazolar berishi mumkin. Mamlakatimizda har bir kishining erkinligini yanada kengroq ta’minlash maqsadida va jahon tajribasiga tayangan holda shaxsni ushlab turish (ya’ni erkinligini cheklash) masalasini adolatli hal qilish uchun «Boshqa demokratik davlatlar kabi O‘zbekistonda ham shaxsni ushlab turish, hibsga olish, shuningdek, boshqa protsessual majburiy choralarni qo‘llash uchun sanksiya berish huquqlarini ham sudlarga o‘tkazish kerak, deb o‘ylayman», deb Prezident bu masalaga oydinlik kiritdi hamda shu masalani hayotga tatbiq qilish uchun 2005-yil 8-avgustda «Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida» Farmon qabul qildi. Bu bilan shaxs erkinligi va daxlsizligini ta’minlash kuchaytirildi. Sudda himoya bilan ta’minlanish huquqi Konstitutsiyaning 26-moddasida «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o‘zini

O'xshashlar

Inson va fuqaro huquq va erkinliklari.
Huquq ontologiyasi “huquq”ning tabiati va tuzilishi.
O'zbekistonda Inson Huquqlari Va Erkinliklari Kafolatining Yaratilishi
Huquq gnosseologiyasi
Shaxsiy kompyuterlarning asosiy va qo'shimcha qurilmalari