Sifat uslubiyati. Reja: 1. Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar uslubiyatining namoyon bo‘lishida poetik matn. 2.Sifatlarning badiiy uslubda asosiy tasviriy vositalardan biri – poetik aniqlovchi bo‘lib kelish imkoniyatlari. Doimiy va metaforik epitetlar. 3.Sifatlar sinonimiyasi, ularning vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan taqsimlanishi. Sifat yasovchi affikslar sinonimiyasi. O‘zbekcha va fors-tojikcha affiksal parallellar hamda antonimiya. 4.Sifatlarda daraja. Ularning belgi-xususiyatni ko‘rsatishdagi uslubiy imkoniyatlari.

Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar uslubiyatining namoyon bo‘lishida poetik matn. Sifatlarning badiiy uslubda asosiy tasviriy vositalardan biri – poetik aniqlovchi bo‘lib kelish imkoniyatlari. Doimiy va metaforik epitetlar. Sifatlar sinonimiyasi, ularning vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan taqsimlanishi. Sifat yasovchi affikslar sinonimiyasi. O‘zbekcha va fors-tojikcha affiksal parallellar hamda antonimiya. Sifatlarda daraja. Ularning belgi-xususiyatni ko‘rsatishdagi uslubiy imkoniyatlari. Son so‘z turkumiga oid so‘zlar ma’nosidagi aniqlik ularning uslubiy imkoniyatlarini bir qadar cheklab qo‘yishi. Bir sonining uslubiy imkoniyatlari. Sonlardagi ramziylik, ularning xalq og‘zaki ijodida, so‘zlashuv uslubida qo‘llanishidagi an’anaviylik. Numerativlar. Ularning o‘zaro va boshqa so‘zlar bilan sinonimiyasi. Songa oid affikslar sinonimiyasi. Olmoshlarning umumlashtiruvchilik va o‘rin almashtiruvchilik imkoniyatlari. Olmoshlarda tanlanish imkoniyatining mavjudligi. Ularning biri o‘rnida ikkinchisining qo‘llanishi mumkinligi, bu esa uslubiy rang-baranglikning dalili ekanligi. Olmoshlarni qo‘llashda vazifaviy chegaralanishlar. Ko‘rsatish olmoshlari. Ulardagi ta’kidlash, ajratish ottenkalari, masofa chegarasi, nutq momenti, umumiylik. Ularning ayrimlari o‘rtasidagi yaqinlik, vazifaviy chegaralanishi. So‘roq olmoshlari, ularning shaxs, predmet, voqea-hodisaga ko‘ra hamda vazifaviy chegaralanishi, tarixiy va qisqargan shakllari. O‘zlik olmoshi, uning kishilik olmoshlariga munosabati. Belgilash olmoshi, ularning ajratish, jamlash va umumlashtirish xususiyatlari, o‘zaro sinonimiyasi, vazifaviy chegaralanishi. Gumon olmoshidagi taxmin, gumon ma’nolari. Ularning bir so‘zi bilan almashinish holatlari. +++

Sifat stilistikasi. O‘zbek tilidagi boshqa so‘z turkumlarida bo‘lgani kabi sifatlarda ham stilistik resurslar mavjud. Ularni shartli ravishda ikkiga bo‘lib qarashimiz mumkin. Emotsional-ekspressiv ottenkaga ega bo‘lgan va matnda epitet vazifasini o‘taydigan alohida so‘zlar birinchi guruhni tashkil etsa, sifat yasovchi yoki uning darajalarini belgilovchi morfologik ko‘rsatkichlar ikkinchi guruhni tashkil etadi. SHundan kelib chiqib, sifatlardagi stilistik resurslarni uch yo‘nalishda – emotsional-ekspressiv mottenkalari mavjud bo‘lgan leksik birliklar, sinonimiyani vujudga keltiradigan morfologik ko‘rsatkichlar va sifatlarning funksional uslublar doirasida chegaralanishi. Masalan, sifatning orttirma darajasini ko‘rsatishda ajoyib, behad, benihoya, bir, biram, go‘zal, juda, zap, naq, naqadar, ne-ne, nihoyat, nihoyatda, tag‘in, tim, cheksiz, eng, yana, yanada, yana ham, g‘oyat, g‘oyatda; ozaytirma darajasini ko‘rsatishda esa aytarli, nim, och, sal, uncha, unchalik u qadar emas, xiyol, xiyla, emas, yarim kabi maxsus so‘zlar ishtirok etadi. Bular orasida behad, benihoya, beqiyos, nihoyasiz, nim, xiyol, ne-ne, g‘oyat so‘zlarida badiiylik kuchlidir. Misollar: Na bo‘lg‘ay bir nafas men ham yanog‘ing uzra xol bo‘lsam, / Labing yaprog‘idan tomganki go‘yo qatra bol bo‘lsam (H.Olimjon. G‘azal), Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin boqishing (Zulfiya. Visol bayrami), SHunda shivirlar menga kaftda qolgan chimdim qum, / Xorazm bir shirin tush, gar oni ko‘rmoq bo‘lsang, / Qol Amu bo‘ylarida qolgin do‘stginam (O.Matjon. CHorlov). Qip-, sap-, qop- kuchaytiruvchi vositalar yordamida yasalgan qip-qizil, sap- sariq, qop-qora singari sifatlarda ham ekspressiv-emotsional ottenka mavjud. Umuman sifat yasovchi qo‘shimchalar ekspressiyasi stilistik jihatdan rang barang. Masalan, -boz (ishqiboz), -xon (kitobxon), -xo‘r (aroqxo‘r), -shunos (tilshunos), -soz (mashinasoz) lar asosan neytral bo‘lgani holda –simon, -namo, - sifat, -parast kabi yasovchilar kitobiyligi bilan farqlanadi va bu affiksoidlar bilan yasalgan sifatlarda ekspressivlik mavjud. SHuning uchun bo‘lsa kerak O.YOqubov bu qo‘shimcha yordamida yasalgan qubbasimon, oysimon epitetlariga “Ulug‘bek xazinasi” romanida tez-tez murojaat qilgan: Xurshida bonu uni tirnog‘ining uchi

bilan ko‘chirib oldi, lekin og‘ziga solishdan oldin, ko‘ngli bir xil bo‘lib, zeb- ziynatlarga to‘la charog‘on xonaga, shiftdagi oltin qandilga, nozik o‘ymakorlik bilan ishlangan qubbasimon tokchalardagi munaqqash idishlarga bir-bir tikildi. Lekin oysimon egri qilichlarini o‘ynatib, ustiga bostirib kelayotgan ikki suvoriyni ko‘rib, hushini yig‘di. -namo yordamida yasalgan epitetlar esa kitobiylik ottenkasiga ega: Voajabo! Bu telbanamo darvesh ne deydi? SHuning uchun ham u ayrim so‘zlar tarkibida o‘zakka mustahkam bog‘lanib, ajratib bo‘lmaydigan holatga kelgan va otlashgan: Naqshbandiylar jamoasining rahnamosi janob Nizomiddin Xomush yanglig‘ din peshvolarining domiga ilinib qoldi. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). -sifat affiksoidi yordamida obrazli, badiiy uslubga xoslangan epitetlar yuzga keladi: majnunsifat, devsifat, zanjisifat, qaroqchisifat kabi. Bu jununsifat devona tillaning daragini qaydin eshitdi? Uni bu erga kim yubordi? (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). -parast yordamida ham ana shunday epitetlar hosil qilinadi.Masalan: O, insof neligin bilmagan shahvatparast hoqon! (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi), Bular rus oppozitsiyachilari edi, beti yo‘q mansabparast-shuhratparastlar edi. (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Xuddi shu kabi holatlarni ekspressivlik ottenkasi bo‘lgan notavon, nodon, nokas, noyob, notekis sifatlariga nisbatan aytishimiz ham mumkin. Bu ekspressif be- yordamida yasalgan betavfiq, bebaqo, behuzur, betob, behayo, behuda, beozor, benasib; bad- orqali shakllangan badfe’l, badxulq, badnafs, badbo‘y, badnom kabi sifatlarda ham bor. Sifat yasovchi passiv qo‘shimchalar sifatida qaraladigan -vor, -kor, -qin/- gin/-g‘in, -on elementlarida kitobiylik ottenkasi, binobarin eksperssivlik mavjud: ulug‘vor, tantanavor, mardonavor, fusunkor, shiddatkor, naqshinkor, toshqin, shoshqin, g‘amgin, so‘lg‘in, charog‘on, za’faron, nurafshon, daraxshon kabi. Misollar sifat ko‘rsatkichlari modallik munosabatlarini yuzaga keltirishga ham xizmat qilishini ko‘rsatadi. Bu modallik -gina/-kina/-qina qo‘shimchalarida ayniqsa seziladi: Bu erda esa... qora movut chakmoni ozg‘in tanasida qopday

shalviragan, nimjongina bir kimsa oyoqlari ostida yumalab yotardi. Mirzo Ulug‘bek chakmonining qo‘ltig‘idan ozgina tivit yulib, pilik yasadi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Ushbu yasalgan sifatlardagi neytrallik va ekspressivlik qo‘shimchalar tufayli uslubiy chegaralanishlar sodir etayotganligini sezish mumkin. Ko‘rinadiki, sifat yasovchi qo‘shimchalarning asosiy qismi umumiste’moldagi birliklar bo‘lib, so‘zlashuv uslubida faol ishlatilsa-da, -dor, -kor, -omuz, -parvar, ba-, no- lar adabiy tilda so‘zlashuvchilar nutqida, -iy, -viy, -gan, -simon, -on, -ik, iv, -al, - shunos elementlarining ilmiy, ommabop va rasmiy uslublarda birmuncha faolligi seziladi. Ular bu uslublarda atamalar yasashga xizmat qiladi. Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, ikkinchidan, har bir fan sohasida alohida atamali birliklar yasaydiki, bu ham ularning funksional xususiyatlaridan dalolat beradi. Fikrimiz asosli bo‘lishi uchun ayrim fanlarga oid atamalarni keltiramiz. Iqtisodiyot sohasida: -ik: analitik yondashuv, analitik mashinalar, demokratik tuzum, dialektik bog‘liqlik, matema tik apparat, mate matik metodlar, matematik tahlil, matematik ta’minlash, matematik usullar, monopolistik birlashma, statistik ma’lumot; -iv: kollektiv qaror, korporativ shakl, nor mativ yondashuv, ob’ektiv asos, ob’ektiv qonun, ob’ek tiv shart-sharoit, passiv ijrochi, sub’ektiv qaror (R.Valijonov. Menejment asoslari) Biologiya sohasida: -ik: aromatik moddalar, biosintetik funksiya, genetik axborotlar, meristematik to‘qima, osmotik bosim, osmotik ish faoliyati, osmotik munosabat, parenximatik-yumaloq hujayralar, prozenximatik-cho‘ziq hujayralar, sistematik belgi, somatik bo‘linish, somatik hujayralar, spazmatik nurlanish, fotosintetik kraxmal, sitoplastik komponentlar, egrastik moddalar, elastik oqsil, elastik po‘st, endoplazmatik to‘r, ener getik markaz; -iv: vegetativ hujayra, vegetativ tana, pigmentativ tarkib, radioaktiv nur, fermentativ aktiv, fermentativ jarayon (S.Mustafaev. Botanika). Ommabop uslubda: -ik: analitik ximiya, genetik ustunlik, diplomatik manbalar, liberal-demokratik partiya, energetik resur (“Zarafshon”)