logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Sinergetika – bilishda fanlararo (umumiylik) yondashuv uslubi.

Sinergetika – bilishda fanlararo (umumiylik) yondashuv uslubi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.4521484375 KB
Ko'chirib olish
Sinergetika – bilishda fanlararo (umumiylik) yondashuv uslubi. Reja: 1. “Sinergetika” tushunchasi o‘z – o‘zidan tashkillanuvchi sistemalar haqidagi fan. 2. “Sistema” tushunchasi. Ochiq va yopiq, chiziqli va chiziqsiz sistemalar. 3. Sinergetikaning ob’ekti. Sinergetik yondashuvdagi yangilik. 1-masala . XX asrda yagni nazariy va amaliy fanlar kashf etildi. Ular: nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi, molekulyar genetika, atom va termoyadro energetikasi, reaktiv aviatsiya, kosmonavtika, mikro – megafizika, sun’iy sentetik materiallar kimyosi, kibernetika – informatika, informatsion texnalogiyalar, sinergetika. Sinergetika XX asrning to‘rtinchi choragida ko‘zga ko‘rina boshladi. Sinergetikaning asoschisi Nobel mukofotining lauriyati, Belgiyalik fizik – kimyogar Ilya Prigojindir. Sinergetika atamasi qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan bo‘lib, birgalik, birlashgan xolda, hamkorlik, ko‘maklashish, ishtirokchilik yoki ko‘maklashuvchi, yordam beruvchi degan ma’nolarni anglatadi. Mazkur atamaning qo‘llash izlarini isixazm – Vezantiyadagi mistik oqim faoliyatidan ham topish mumkin. U ilmiy tadqiqotlardan ko‘pincha muvofiqlashtirlgan xarakat, o‘zliksiz xamkorlik, birgalikda foydalanish, degan ma’nolarda qo‘llaniladi. 1973 yil nemis olimi G. Xaken o‘z –o‘zini tashkil etish muammolariga bag‘ishlangan birinchi konfirensiyada nutq so‘zlagan yil sinergetikaning tug‘ulgan yili xisoblanadi. G. Xaken “Sinergetika” asarida u ko‘pgina fanlarda – astralogiyadan tortib to sotsiologiyagacha – tizim alohida qismlarning birlashishi makrspkopik tuzulmalar yoki funksiyalarga olib kelinishini kuzatish mumkinligini qayd etadi. Sinergentika o‘zining hozirgi xolatida tizim tuzulmalari yoki funksiyalari makro darajada dramatik o‘zgarishlarni boshdan kechirayotgan vaziftlarga e’tiborni qaratadi. Jumladan, kichik tizimlar yoki qismlar o‘z–o‘zini tashkil etish jarayonlariga to‘la bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlarni qanday amalga oshiradilar, degan savol uni ko‘proq qiziqtiradi. Tartibsizlik xolatidan tartibli xolatga o‘tishda bu tizimlarning barchasi o‘zini o‘xshash tarzda tutishi ajablanarli hol bo‘lib tuyuladi. Xaken yangi fanni nima uchun “sinergetika” deb nomlaganini quyidagicha tushuntiradi. Birinchidan, unda “makroskopik darajada tuzilma va tegishli faoliyatni vujudga keltiradigan ko‘plab kichik tizimlarning birgalikdagi faoliyati tadqiq qilinadi”. Ikkinchidan, tizimlarning o‘z –o‘zini tashkil etish umumiy tamoyillarini topishga u turli fanlarni jalb etadi. Olimning fikricha, turli tabiatli tizimlarning bir xil o‘z – o‘zini tashkil etish tamoyillari mavjud, demak, tabiiy va ijtimoiy jarayonlarning umumuiy aniqlovchilarini topish to‘g‘risida so‘z yuritish lozim. Sinergetika aynan mana shu umumiy aniqlovchilarni topishga yo‘naltirilgan. Sinergetika o‘z –o‘zini tashkil etish, stixiyali, strukturogenez, chiziqsizlik, ochiq tizimlar singari asosli so‘zlar yordamida tavsiflanadi. Sinergetika ochiq, ya’ni tashqi muhit bilan modda, energiya va axborot almashuvchi tizimlarni o‘rganadi. Dunyoning sinergetik manzarasida ko‘pvariantlilik va qaytarilmaslikka asoslangan shakllanish xukm suradi. Borliq va shakllanish bir tushunchaga birlashadi. Vaqt yaratadi yoki boshqacha qilib aytganda, konstruktiv funksiyani bajaradi. Sinergetika ilmi fizika, kimyo, biologiya, sotsiologiyaga o‘xshagan maxsus fan bo‘lmay, shu fanlarda uchraydigan o‘z –o‘zidan tashkillanish ilmidir. Sinergetikaning mohiyati shundan iborat. Ilgari jonli va jonsiz tabiatlar orasidagi farq mutloqlashtirilar edi, ular bir –biriga zid deb qaralar edi. Endi ma’lum bo‘ldiki, ular orasidagi umumiylik moddiylikkina emas, balki dialektika qonunlaridan tashqari ba’zi qonunlarning baravar hukmronligida bo‘lib chiqdi. Masalan, o‘z – o‘zidan tashkillanish qonuniyati fizika –yu biologiyada ham, jonivorlar to‘dasi –yu odamlar jamiyatida ham bir xil ekan. Sinergetikaning asosiy masalalaridan biri termodinamika bilan evolyusion nazariya orasidagi kelishmovchilik muammosi bo‘ldi. Gap shundaki, vaqt o‘tishi bilan termodinamikaning ikkinchi qonuni bo‘yicha sistema rivojlanmasdan so‘nib boradi, ayni shu paytda darvinizm ta’limoti bo‘yicha sistema rivojanib boradi. Sinergetika fani bu ziddiyatni hal qildi. Sinergetika fizika, biologiya va sotsiologiyaga qaraganda umumiyroq fan. Lekin dialektika, falsafa ilmi sinergetikaga qaraganda yanada umumiyroq. Sinergetika hech vaqt falsafa fani darajasigacha ko‘tarila olmaydi. Chunki, sinergetikaning asosiy ob’ekti bo‘lgan o‘z –o‘zidan tashkillanish bir tomondan dialektika qonuniyatiga, ziddiyat qonuniga bo‘ysunadi, ikkinchi sinergetika falsafa singari bilish nazariyasi, dunyoqarashi, ob’ek – sub’ek muammolari bilan shug‘ullanmaydi. Darhaqiqat, materiya –ong, moddiylik – ma’naviylik, yaxshi –yomon, eski- yangi, progress – regress, e’tirof – inkor, miqdor – sifat kabi ziddiyatlar sinergetika doirasiga sig‘maydi –da dialektika mazmuniga kiradi. 2-masala . Sinergetika har bir narsani sistema deb qaraydi. Sistemani ikki toifaga ajratadi: biri – yopiq sistema, ikkinchisi – ochiq sistema. Olamdagi jonsiz sistemalar yopiq, jonli sistemalar ochiq deb xisoblanadi. O‘z – o‘zidan tashkil topish, tashkillanish, asosan, ochiq sistemaga taalluqli deyiladi. Sinergetikada bu masala tartiblilik va tartibsizlik, chiziqlilik va chiziqsizlik, barqarorlik va beqarorlik, vaqtning orqaga qaytmasligi va qaytishi, befurkatsiya va fluktuatsiya, energiya va entropiya, sababiyat va oqibat, qonuniyat va tasodif, tabiat va jamiyat munosabatlari misollarida bayon etiladi. Sinergetikaning mazmuni shu masalalardan iborat. “Sistema” so‘zi grekcha bo‘lib “butun”, “qo‘shma”, “birlashma”, “yig‘ma”, “uyushma” ma’nolarini anglatadi. Bu oddiy yig‘inda emas, balki o‘zaro bog‘lanishda va o‘zaro ta’sirda bo‘lgan qismlardan, elementlardan tashkil topgan majmuadir. Masalan, dasturxondagi noz – ne’matlar yig‘indisi sistema emas, ota, ona va farzandlardan tashkil topgan oila sistemadir, chunki ular orasida o‘zaro ta’sir bog‘lanishi bor. “Quyosh sistemasi” ham shunga o‘xshash. Odam miyasi o‘zaro bog‘langan milliardlab nerv xujayralaridan tashkil topgan. Bir neyron minglab boshqasi bilan bevosita aloqada. Gegel sistema xususiyatiga alohida e’tibor bergan. Uning fikricha, olamdagi narsalar sistemalardan iborat bo‘lgani uchun ularni bilish ham sistema shaklida bo‘lishi kerak. Sistemani bilish uchun uning elementlarini va ular orasidagi bog‘lanish xususiyatlarini bilish lozim. Bu esa dialektikaning talabidir. Sistemani har xil jihatdan klassifikatsiya qilish mumkin. Masalan, statik va dinamik, jonli va jonsiz, ochiq va yopiq. Statik sistema vaqt davomida muvozanatda, dinamik sistema esa, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishda. Masalan, tosh, tog‘ jinsi, bino karkasi, statik sistemalardir. Tirik organizm, Quyosh sistemasi, chumolilar tudasi, asalarilar hamjixatligi dinamik sistemalardir. Ochiq sistema yopiq sistemadan nima bilan farq qiladi? Farqi avvalo shundaki, yopiq sistemaga tashqaridan modda, energiya, informatsiya kirmaydi va undan ular chiqmaydi, deb xisoblanadi. Ochiq sistemaga ular kiradi, lekin, nima uchundir sinergetika asoschilari chiqishi haqida gapirmaydilar. O.Tofflerning ta’kidlashicha, biologik va sotsial sistemalar ochiq sistemalardir. Ammo ochiq sistemalar matematik modellarni yopiq desa bo‘ladi. Klassik fizika asosan yopiq sistemalarga e’tibor bergan. Sinergetikadagi sistemalar ochiqdir. Ochiq sistemaga – tashqaridan hamma narsa kirib kelavermaydi. Faqat faol hisoblanadigan energiya, modda va informatsiyalar kiradi. Sinergetika tirik organizmni ochiq sistema deb xisoblaydi. Biz bu fikrga ham qo‘shilamiz, ham qo‘shilmaymiz. Qo‘shilishimizning sababi shuki, masalan, o‘simlik, hayvon va odam organizmi suv, ozuqa, energiyasiz, ya’ni tashqi muhitsiz yashay olmaydi. Shu ma’noda organizm ochiq sistema diyiladi. Quyosh sistemasi esa kosmik nurlarsiz ham mavjud bo‘laveradi, ya’ni u yopiq sistema. Qo‘shilmasligimizning sababichi? V.I.Arshinov, Yu.L.Klimontroviya, Yu.V.Sachkov e’tirof etishlaricha, “Ochiq sistemaning miqdoriy xarakteristikalarini aniqlash masalasi hanuz yechilgan emas”. Ha, organizm ochiq sistema degan so‘z, tashqi muhim ham cheksiz ochiq degani. Cheksiz deyilganda xisob – kitob yo‘q degani. Yopiq sistemada esa bunday emas. Klassik fizikada energiya, modda, harakat miqdori, kinetik momentlar, massa, zaryadlarning hisob – kitobi bor. Falsafadagi saqlanish tamoyili fizika va boshqa tabiiy fanlar namoyon bo‘ladigan har xil saqlanish qonunlari mavjud. Masalan, bir olmani yuqoriga irg‘itsangiz, u ko‘tarilishdan tortib pastga tushgunicha potensial energiya bilan kinetik energiyaning miqdoriy yig‘indisi bir xil bo‘lib, o‘zgarmaydi. Bu misolda biz olmadan iborat sistemacha bilan Yerdan iborat sistemachadan tashkil topgan yopiq sistemani tasavvur qildik. Tirik narsalar borki, ularning har biri ochiq sistema hisoblanadi sinergetikada. Jonli organizmning o‘z –o‘zidan tashkillanish sharti ham shudir. Buning o‘zi kifoya emas, jonvorlar, xayvonlar, odamlar juft yashashi shart, agar zotning ham yashashini e’tiborga olsak. Bundan tashqari ular ko‘pchiliksiz yashay olmaydilar. Masalan, chumolilar, asalarilar, odamlar bunga yaqqol misol. Sinergetikadagi ochiq sistemalardan yana biri fandir. Fan ochiq sistema bo‘lib jamiyat bilan bog‘lanishdir. Fan jamiyatning talabini qondirish uchun harakat qiladi, fan esa jamiyatdan kerakli “ozuqa” oladi: olimlar xizmat qiladi, labaratoriyalar qurib beriladi, zarur sharoitlar yaratiladi. I. Prigojinning ta’kidlashicha, hozirgi zamonda ijtimoiy o‘zgarishlar avvalgiga qaraganda ko‘proq tezlanish bilan kechmoqda. Buning ustiga Yer kurrasining har xil joylarida qaynoq nuqtalar, spid, bo‘ron, transport avariyalari, kuchli zilzilalar, to‘fonlar, toshqinlar, qaxraton sovuqlar, jazirama issiqlar, yong‘inlar, teraktlar, “parandalar grippi” ni qo‘shsak, fluktuatsiyalar avj olmoqda. Natijada tartibsizliklar kuchaymoqda, beqarorlik oshmoqda, xullas voqea va hodisalar munosabatlarining chiziqsizligi ko‘paymoqda. Ozgina sabab ko‘proq natija bermoqda. Bu esa vaqt sezgirligining oshishiga sabab bo‘lmoqda. O. Tofflerning aytishicha, hozirgacha fan, asosan barqarorlikka, turg‘unlikka ko‘proq e’tibor berib keldi. Prigojin sinergetikasi esa, hozirgi zamon jahon hayotida ko‘plab uchrayotgan ijtimoiy xodisalarning tezlanishi natijasida paydo bo‘layotgan beqarorlik, tartibsizlik, tez o‘zgaruvchanlik, har xillik kabi chiziqsiz voqealarga ko‘proq urg‘u beryapti. Karl Popperning ochiq jamiyat falsafasiga hozir g‘arbda e’tibor berilmoqda. Uningcha, ochiq jamiyat – bu, qonun xukmdorligi g‘oyasidir. Oddiy fuqarolar tinch yashaydigan, ozodlik xurmat qilinadigan, yangi fikrlar va xatti– harakatlar xursanchilik bilan qabul qilinadigan jamiyatdir. To‘g‘ri, bu gaplar yaxshi niyat bilan aytilgan. Aslida K. Popper bu g‘oyani Gitler va Stalin urishiga, binobarin, natsional sotsializm va kommunizmga qarshi aytgan. Germaniya jamiyati va SSSR yopiq sistemalar deb xisoblangan. Sistemalar, jamiyatlar ochiq bo‘lsa, urish bo‘lmas edi, demoqchi bo‘lgan K. Popper. Ochiq jamiyatning bu jihati, albatta, yaxshi. Lekin, ochiq jamiyat degani chegaralari ochiq bo‘lsin, savdo – sotiqda boj qoidasi bo‘lmasin, ichki va tashqi qurolli kuchlar bo‘lmasin, degan so‘z emas. Masalan, Benilyuks mamlakatlarida, ya’ni Belgiya, Niderlandiya va Lyuksenburg davlatlari o‘rtasida xarbiy chegaralar yo‘q, bu jihatdan bu mamlakatlar ochiq, lekin ularning har birining davlati yopiq, ya’ni uzining qurolli kuchlari, ichki tashqi va ekonomika siyosati alohida. Bu jihatdan bu mamlakatlar bir mamlakat hisoblanmaydi va bir – biriga bo‘ysinmaydi. Demak, mamlakatlar munosabatlari masalasida “ochiqlik” va “yopiqlik” nisbiy tushunchalardir. 3-masala . Sinergetikaning asosiy ob’ekti: 1) o‘z–o‘zidan tashkil etish; 2) tartiblilik va tartibsizlik (xaos). Ma’lumki, kishilik jamiyatida, ijtimoiy hayotda ma’lum bir maqsadni amalga oshirish uchun faoliyat jarayonlarini tashkil qilish kerak. Bu vazifani odatda yo bir tashkilotchi shaxs yoki bir necha odamdan iborat tashkilot bajaradi. Bu yerda vazifa – ob’ekt, bajaruvchi – sub’ektdir. Bu mulohaza, hatto tabiatga ham taalluqlidir. Tabiiy tabiat va sun’iy tabiat bor. Sun’iy tabiat, odatda, ikkinchi tabiat deyilib uni odam tashkil qiladi. Tabiiy tabiatni, ya’ni elementar mikrozarralardan tortib, quyosh sistemasi, galaktikalar, kvazarlar, pulsarlargacha cho‘zilgan olamni tabaitning o‘zi, olamning o‘zi tashkil qiladi. Olam va uning ayrim qismlari, sistemalari o‘zini –o‘zi tashkil qiladi, ya’ni sistema tashqi ta’sirsiz o‘z–o‘zidan tashkillanadi. Diniy ta’limotlarning uqtirishicha, olamni, odamni Xudo tashkil qilgan va mayda–chuyda narsalarni tashkil etish vazifasi odamga topshirilgan. Sinergetikaning vazifasi aniq: jonsiz tabaitda ham jonli tabiatda ham, hayvonlar dunyosida ham, odamlar jamiyatda ham sub’ektning tashkilotchilik qobiliyatidan tashqari ob’ektiv aktivlik borki, ko‘p narsalar odam sub’ektivisiz ham tashkil qilinaveradi. O‘z–o‘zidan tashkillanish – chetdan keladigan ta’sirsiz, o‘zi–o‘zidan xarakatlanishning muhim namoyon bo‘lishi; shu bilan birga o‘zi o‘zini boshqarishning asosidir; umum holatda xususiy, xududiy qismning mavjudlik sharoitining imkoniyati. O‘z–o‘zidan harakatlanish, o‘zgarish, rivojlanish deganda, avvalo, materiyaning mavjudligida barcha xolatlarda yoki bir holatdan ikkinchi xolatga tabiiy o‘tishidagi sabab shu materiyaning o‘zida bo‘lib, tashqi kuchga muhtoj emas, degan so‘z. Masalan, Quyosh va Quyosh sistemasida, har bir galaktikaning o‘zidagi fizikaviy, kimyoviy jarayonlar shu jumladandir. Shu bilan birga esdan chiqmaslik kerakki, har bir ob’ekt, narsa tashqi kuch ta’sirida ham o‘z xolatini o‘zgartirishi mumkin. Masalan, bir yulduz nuriga, jumladan Quyosh nuriga boshqa yulduzlar nurlari ta’sir etishi mumkin. Bu esa kosmik nurlar orasidagi bog‘lanish munosabatlarini belgilaydi. Tashqi ta’sir natijasida o‘zgarish deyilganda, materiyaning o‘zining bir qismi ikkinschi qismiga ta’siri, deb tushunmoq kerak. Buni yaqqol tushunmoq uchun ta’sirlanuvchi qismning o‘zi to‘la qism bo‘lmay, ta’sirlanuvchi qism bilan birgalikda, ya’ni ikki sistemachadan iborat qism ichidagi jarayon deb tasavvur etmoq kerak. Masalan, kristallarning tashqi ta’siridan kattalashishi, metalning zanglashi, Quyosh sistemasiga Galaktikaning ta’sirini ikki sistemachadan iborat sistemalardagi o‘z– o‘zidan tiklanish deb qarash mumkin. Shuningdek, Yer haqida gapirganimizda uni Quyosh sistemasining bir qismi sifatida ham tasavvur etishimiz mumkin. Bular jonsiz tabiatda. Jonli tabiatda ham, sistemalarning tashqi ta’siridan o‘zgarishi shunday. Lekin, bu anologiya nisbatan. Aslida jonli tabaitda yopiq sistemani ikki ochiq sistemachadan iborat deb tushuniladi sinergetikada. Darhaqiqat, alohida o‘simlik, hayvon va odam organizmi tashqi muhitsiz yashay olmaydi. Shuning uchun sinergetikada har bir tirik organizm ochiq tizim ekanligiga urg‘u beriladi. Ha, Yerdagi hayot ma’lum tegishli sharoitda birdan o‘z – o‘zidan paydo bo‘lgan, deb tushuniladi sinergetikada. Uyg‘un bir qoida bo‘yicha bajarilmaydigan sabab–oqibat jarayoni tartibsizlikdir. Masalan, tabiatda Broun zarralarining harakatlari, shar– sharadan oldin tartibli ravishda parallel oqib kelayotgan olmalarning shar – sharadan tushishi bilan ular xarakatlarining tartibsizligi ya’ni laminarlikdan turbulentlikka o‘tishi, jamiyatda esa ba’zan kuzatiladigan to‘s – to‘polon, olamon xarakatlari. Tartibsizdlik tushunchasi, qadimgi faylasuflarni ham ko‘p qiziqtirgan. Platon fikricha, har bir voqea bir qancha imkoniyatlardan birining yuzaga chiqishidir. Mana shu imkoniyatlar voqelikka aylanguncha tartibsiz xolda bo‘ladilar. Imkoniyatlardan biri haqiqatga aylanganidan so‘ng tartibsizlik o‘z ma’nosini yo‘qotadi. Demak, har bir narsa tartibsizlikdan kelib chiqadi. I.Prigojin va I. Stengers e’tirof etadilar: “Bizdan oldingilar tartibsizlik bilan tartiblilik munosabati haqidagi savolga javob bera olmaganlar. Mashxur entropiya qonuni olamni tartibotdan notartiblikka olib boruvchi jarayon deb tushunishgan. Biologiya esa oddiylikdan murakkablikka, past tartibotdan yuqoriroq tartibotga olib boradi, deb tushuntirishgan. Nimaning hisobiga? Endi ma’lum bo‘ldiki, tashqi muhitdan keladigan energiya va moddalar hisobiga. Tashqi muhitning ta’siri – tartibot manba’idir”. Ha, tashqi tashqi muhitning ta’siri hisobiga entropiya kamaytiriladi, deyilmoqchi, bu yerda. Fizikada tartibsiz harakat deb, muvozanat holdagi issiqlik harakati, muvozanatsiz turbulent harakat, elektromagnit to‘lqinlari harakatlari hisoblanadi. Tartibsizlik – traektoriyalarning beqarorligi. Tartibot manbai – nomuvozanatlikdir. Nomuvozanatlik tartibsizlikdan tartiblilikni chiqaradi. Orqaga qaytmaydigan jarayonlar tartibsizlikdan tartiblilikka o‘tish manbaidir. Darhaqiqat, sinergetika asoschilarining bir kitobi “Tartibsizlikdan tartiblilikka ” (“Poryadok iz xaosa”) deb ataladi. Tartibsizlikdan to‘satdan tartiblilikka o‘tish va qaytadan tashkillanishga o‘tishning sababi – o‘z –o‘zidan tashkillanish qobiliyatidir. Tartibotga tashqi muhit ta’sir qilish mumkin. Shu bilan birga, tashqi muhit beqaror bo‘lsa, sababiyat – oqibat qoidasi o‘z kuchini yo‘qotadi, endi dinamik qonuniyat o‘rniga statistik qonuniyat ishlatiladi. Masalan, ob – havo murakkab jarayon, chunki sababiyat ichida tasodiflar ko‘p bo‘lishi mumkin. Uni oldindan aniqlash mumkin, agar sabablar aniqlansa. Qiziq hodisa shuki, bir qit’ada tasodifan uchgan pashsha dunyo ob – havosini o‘zgartirib yuborishi turgan gap. Lekin bu nazariyada, amaliyotda esa, u pashshaning roli yo‘q. Harakat qilayotgan ob’ekt bitta bo‘lsa, masalan, bitta raketa yoki bitta xujayra bo‘lsa – dinamik qonuniyat, ob’ekt ikkita va undan ortiq bo‘lsa statistik qonuniyat hukmronliq qiladi. Statistik qonuniyat ko‘proq hukmron. Chalkashlik, alg‘ov – dalg‘ovlik, aralash – quralashlik ham tartibsizlikdir. Ularning qonun – qoidalarini topish sinergetikaning vazifasiga kiradi. Tartiblilik va tartibsizlik vakuumda, mikrodunyoda, makrodunyoda bir xil emas, balki nisbiydir. Masalan, turbulent harakat makro miqyosda tartibsizlik bo‘lgani holda mikro miqyosda tartibli va yuqori darajada tashkillangandir. Termodinamikada entropiyaning o‘sib borishi tartiblikdan tartibsizlikka olib boradi, biologiyada esa – aksincha, soddadan rivojlanishga. O‘z –o‘zidan tashkilanish natijasida sistema tartiblashadi. Tartiblilik va tartibsizlik ma’nosining boshqacha ko‘rinishi chiziqli va chiziqsizlikdir. Bunda kechayotgan jarayonni qog‘ozda ifodalash usuli e’tiborga olinadi. Misol uchun sharsharakni ko‘z oldimiga keltiraylik. Ariqda to‘g‘ri chiziq bo‘yicha oqib kelayotgan olma sharsharakdan tushayotgan davrida o‘z xarakatini parabola bo‘yicha davom ettiradi va nihoyat, pastga tushganidagi traektoriyasi qanday chiziq bilan bo‘ladi, bunisi noma’lum. Mana shu noma’lumlik chiziqsiz jarayon deyiladi. Sog‘lom yurakning bir xildagi urishini to‘g‘ri chiziq bilan ifodalash mumkin. Bir xildagi aritmiya ham shunday. Tartibsiz aritmiyani chiziq orqali aniqlab bo‘lmaydi. Odamlarning ko‘chada yurish traektoriyalari ham chiziqli hodisa, lekin to‘polon, olamon vaqtidagi holatlari chiziqsiz jarayondir. Umuman, chiziqli jarayonlarni quyidagi chiziqlar shaklida ifodalash mumkin: to‘g‘ri chiziq, aylana, ellips, parabola, sinusoida. Chiziqsiz xodisalar: chiziq qolipiga tushmaydiganlar, chastotasi tartibsiz jarayonlar. Tartibsizlikning paydo bo‘lishi uchun tashqi muhitning ta’siri, tashqi kuch kerak. Natijada beqarorlik paydo bo‘ladi. Tartibsizlik paydo bo‘lgandan keyin tashqi kuch kerak emas, endi ichki kuchlar yetadi. Olamda ro‘y beradigan xodisalar, jarayonlar, umuman ziddiyatli ekani hammaga ma’lum. Tartiblik va tartibsizlik, barqarorlik va beqarorlik, uyg‘unlik va o‘zgaruvchanlik shu jumladandir. 2020 yil 8 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qatag‘on qurbonlarining merosini yanada chuqur o‘rganish va ular xotirasini abadiylashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» Farmoyishi qabul qilindi. Ushbu hujjat shubhasiz, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, avvalo ajdodlarimizning xotirasiga bo‘lgan yuksak hurmatni bildiradi. Zero, mustabid tuzum tomonidan qatag‘on qilingan davlat va jamoat arboblari, ilm-fan, madaniyat va san’at, adabiyot namoyandalari, oddiy kasb egasi bo‘lgan minglab yurtdoshlarimizning nomlari va xotirasini abadiylashtirish, ularning jasorati va matonati misolida yosh avlodni vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash dolzarb vazifa hisoblanadi. Umuman olganda, mamlakatimizda qatag‘on qurboni bo‘lgan ota- bobolarimizning hayoti va faoliyatini, xususan, jadidlar merosini yanada chuqur o‘rganish va ularning xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha muhim farmon va qarorlar qabul qilingan. Jumladan, yurtimizda 2001 yildan buyon har yili 31 avgust – mamlakatimiz Mustaqilligi bayrami arafasida “ Qatag‘on qurbonlarini yod etish kuni ” sifatida keng nishonlab kelinmoqda. “ Shahidlar xotirasi ” yodgorlik majmuasi barpo etildi. “ Shahidlar xotirasi ” jamoat fondi, Qatag‘on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi hamda hududlardagi oliy ta’lim muassasalari qoshida uning bo‘limlari tashkil etildi. Bundan tashqari so‘nggi yillarda o‘zbek kinosida yaratilgan “ Islomxo‘ja ”, “ Avloniy ”, “ Ibrat ” kabi filmlar nafaqat mahalliy jamoatchilik tomonidan, balki xorijda ham iliq kutib olindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev o‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida jadidchilik harakatining davlatchiligimiz tarixida muhim ahamiyatga egaligini ta’kidlab o‘tdi. Xususan, Uchinchi Renessansni yigirmanchi asrda ma’rifatparvar jadid bobolarimiz amalga oshirishlari shu yo‘lda ular o‘zlarining aziz jonlarini ham qurbon qilgani, milliy istiqlol, taraqqiyot va farovonlikka, ma’rifat orqali, dunyoviy va diniy bilim, zamonaviy ilm-hunarlarni chuqur egallash orqali erishish mumkinligini aytib o‘tdi. Xalqimizning noyob adabiy-badiiy merosi bugungi kunda yosh avlodga ulkan ma’naviy kuch beradi . Hozirgi kundagi keng ko‘lamli demokratik o‘zgarishlar, jumladan, ta’lim islohotlari orqali O‘zbekistonda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratish asosiy maqsad qilib belgilandi. Ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, shubhasiz, bu yo‘ldagi dastlabki muhim qadamdir. Zotan, ilm-ma’rifat, ta’lim sohasini rivojlantirish – har qanday taraqqiyotning ildizidir . Ta’limning rivojlanishi barcha sohalarga o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazadi. Shu nuqtai nazardan, jadidchilarning ilm-ma’rifatga chuqur e’tibor qaratishgani, o‘z harakatlarini yangi maktablar ochish bilan boshlagani bejizga emas. Maorif targ‘iboti jadid gazetalarida ko‘tarilgan asosiy mavzu bo‘lgan. Davlat Rahbari tomonidan qabul qilingan ushbu Farmoyishda ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan, lekin to‘liq o‘rganilmagan boy merosni yosh avlodga yetkazish , qatag‘on qurbonlarining hayoti va faoliyatini ilmiy tadqiq qilish, ular haqida ilmiy-tarixiy kitoblar, badiiy va hujjatli filmlar yaratish kabi chora-tadbirlar belgilandi. Mazkur hujjat o‘z ichiga milliy qadriyatlarimizni asrash, yosh avlodni vatanparvarlik hamda o‘zbek xalqining merosiga hurmat ruhida tarbiyalash kabi muhim maqsadlarni jamlagan. Xususan, bir tomondan, “ inson – aziz, xotira – muqaddas ” g‘oyasi asosida mustaqillik va adolat tantanasi uchun kurashgan fidoyi ajdodlarimizning xotirasiga yuksak ehtirom ko‘rsatish, ikkinchi tomondan, ma’rifatparvar jadidlarning ko‘rsatgan jasorati va ibratli faoliyatini targ‘ib etish orqali yoshlarda g‘oyaviy immunitetning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Umuman olganda, hozirgi kunda turli yot g‘oyalar, global xavf-xatarlar chuqur ildiz otib borayotgan davrda, milliy o‘zlikni anglash, haqiqiy tariximizni tiklash har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu hujjat shubhasiz, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, avvalo ajdodlarimizning xotirasiga bo‘lgan yuksak hurmatni bildiradi. Zero, mustabid tuzum tomonidan qatag‘on qilingan davlat va jamoat arboblari, ilm-fan, madaniyat va san’at, adabiyot namoyandalari, oddiy kasb egasi bo‘lgan minglab yurtdoshlarimizning nomlari va xotirasini abadiylashtirish, ularning jasorati va matonati misolida yosh avlodni vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash dolzarb vazifa hisoblanadi. Umuman olganda, mamlakatimizda qatag‘on qurboni bo‘lgan ota- bobolarimizning hayoti va faoliyatini, xususan, jadidlar merosini yanada chuqur o‘rganish va ularning xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha muhim farmon va qarorlar qabul qilingan. Jumladan, yurtimizda 2001 yildan buyon har yili 31 avgust – mamlakatimiz Mustaqilligi bayrami arafasida “ Qatag‘on qurbonlarini yod etish kuni ” sifatida keng nishonlab kelinmoqda. “ Shahidlar xotirasi ” yodgorlik majmuasi barpo etildi. “ Shahidlar xotirasi ” jamoat fondi, Qatag‘on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi hamda hududlardagi oliy ta’lim muassasalari qoshida uning bo‘limlari tashkil etildi. Bundan tashqari so‘nggi yillarda o‘zbek kinosida yaratilgan “ Islomxo‘ja ”, “ Avloniy ”, “ Ibrat ” kabi filmlar nafaqat mahalliy jamoatchilik tomonidan, balki xorijda ham iliq kutib olindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev o‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida jadidchilik harakatining davlatchiligimiz tarixida muhim ahamiyatga egaligini ta’kidlab o‘tdi. Xususan, Uchinchi Renessansni yigirmanchi asrda ma’rifatparvar jadid bobolarimiz amalga oshirishlari shu yo‘lda ular o‘zlarining aziz jonlarini ham qurbon qilgani, milliy istiqlol, taraqqiyot va farovonlikka, ma’rifat orqali, dunyoviy va diniy bilim, zamonaviy ilm-hunarlarni chuqur egallash orqali erishish mumkinligini aytib o‘tdi. Xalqimizning noyob adabiy-badiiy merosi bugungi kunda yosh avlodga ulkan ma’naviy kuch beradi . Hozirgi kundagi keng ko‘lamli demokratik o‘zgarishlar, jumladan, ta’lim islohotlari orqali O‘zbekistonda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratish asosiy maqsad qilib belgilandi. Ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, shubhasiz, bu yo‘ldagi dastlabki muhim qadamdir. Zotan, ilm-ma’rifat, ta’lim sohasini rivojlantirish – har qanday taraqqiyotning ildizidir . Ta’limning rivojlanishi barcha sohalarga o‘zining ijobiy ta’sirini o‘tkazadi. Shu nuqtai nazardan, jadidchilarning ilm-ma’rifatga chuqur e’tibor qaratishgani, o‘z harakatlarini yangi maktablar ochish bilan boshlagani bejizga emas. Maorif targ‘iboti jadid gazetalarida ko‘tarilgan asosiy mavzu bo‘lgan. Davlat Rahbari tomonidan qabul qilingan ushbu Farmoyishda ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan, lekin to‘liq o‘rganilmagan boy merosni yosh avlodga yetkazish , qatag‘on qurbonlarining hayoti va faoliyatini ilmiy tadqiq qilish, ular haqida ilmiy-tarixiy kitoblar, badiiy va hujjatli filmlar yaratish kabi chora-tadbirlar belgilandi. Mazkur hujjat o‘z ichiga milliy qadriyatlarimizni asrash, yosh avlodni vatanparvarlik hamda o‘zbek xalqining merosiga hurmat ruhida tarbiyalash kabi muhim maqsadlarni jamlagan. Xususan, bir tomondan, “ inson – aziz, xotira – muqaddas ” g‘oyasi asosida mustaqillik va adolat tantanasi uchun kurashgan fidoyi ajdodlarimizning xotirasiga yuksak ehtirom ko‘rsatish, ikkinchi tomondan, ma’rifatparvar jadidlarning ko‘rsatgan jasorati va ibratli faoliyatini targ‘ib etish orqali yoshlarda g‘oyaviy immunitetning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Umuman olganda, hozirgi kunda turli yot g‘oyalar, global xavf-xatarlar chuqur ildiz otib borayotgan davrda, milliy o‘zlikni anglash, haqiqiy tariximizni tiklash har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etadi. XULOSA Xalqni unumdor yerlardan oqilona foydalanishga chaqiriladi va jamiyatda egologik dunyoqarashni oshirish zarurligiga alohida to‘htalib o‘tiladi. Shuningdek, ularda dehqonchilik ota-bobolarimizning azaliy foydalanib kelingan kasb-kori ekanligi, undan foydaliroq kasb yo‘q ekanligi, ye r-suvning qadri-qimmatini bilmoq zarurati, ayni paytda boshqa sohalar singari dehqonchilikni ham zamonaviy asoslarda qayta qurish va takomillashtirish lozimligi uqtiriladi. Jadid namoyondalarining ijtimoiy hayotga doir fikrlari jadidchilikning, ular olib borgan ma’rifatparvarlik kurashlarining yangi qirralarini ochib beradigan muhim masalalardan biridir. Jadidlar ijtimoiy-madaniy hayotda insoniyat va xususan turkiy xalqlar e rishgan ma’naviy-ma’rifiy yutuqlarni qadrlashga va avaylab saqlashga, shu bilan birga, rivojlangan mamlakatlarga qiyosan olganda, xalqimizning madaniy rivojlanishda ortda oqsab qolayotgani sabablarini aniqlashga intildilar. Jadidchilik ma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo‘lishining asosiy sababi bevosita Turkistonning ichki muhitining fenomeni bo‘lib, Rossiya imperiyasining XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyoni istilo qilishi bilan va buning natijasida vujudga kelgan mudhish ijtimoiy- Adabiyotlar: 1. Xaken G. Sinergetika. M., 1980. 2. Sistema gumanitarnogo i sotsiolno ekanomicheskogo znaniya. M., 2001. 3. Kurdyumov S.P. Sinergetika nov ы e napravleniya. M., 1989. 4. Sinergeticheskaya paradigma. Mnogoobrazie poiskov i podxodov.M.: 2000. 5. Samoorganizatsiya i nauka: op ы t filosofskogo osm ы sleniya. M. 1994.

Sinergetika – bilishda fanlararo (umumiylik) yondashuv uslubi. Reja: 1. “Sinergetika” tushunchasi o‘z – o‘zidan tashkillanuvchi sistemalar haqidagi fan. 2. “Sistema” tushunchasi. Ochiq va yopiq, chiziqli va chiziqsiz sistemalar. 3. Sinergetikaning ob’ekti. Sinergetik yondashuvdagi yangilik.

1-masala . XX asrda yagni nazariy va amaliy fanlar kashf etildi. Ular: nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi, molekulyar genetika, atom va termoyadro energetikasi, reaktiv aviatsiya, kosmonavtika, mikro – megafizika, sun’iy sentetik materiallar kimyosi, kibernetika – informatika, informatsion texnalogiyalar, sinergetika. Sinergetika XX asrning to‘rtinchi choragida ko‘zga ko‘rina boshladi. Sinergetikaning asoschisi Nobel mukofotining lauriyati, Belgiyalik fizik – kimyogar Ilya Prigojindir. Sinergetika atamasi qadimgi yunon tilidan kelib chiqqan bo‘lib, birgalik, birlashgan xolda, hamkorlik, ko‘maklashish, ishtirokchilik yoki ko‘maklashuvchi, yordam beruvchi degan ma’nolarni anglatadi. Mazkur atamaning qo‘llash izlarini isixazm – Vezantiyadagi mistik oqim faoliyatidan ham topish mumkin. U ilmiy tadqiqotlardan ko‘pincha muvofiqlashtirlgan xarakat, o‘zliksiz xamkorlik, birgalikda foydalanish, degan ma’nolarda qo‘llaniladi. 1973 yil nemis olimi G. Xaken o‘z –o‘zini tashkil etish muammolariga bag‘ishlangan birinchi konfirensiyada nutq so‘zlagan yil sinergetikaning tug‘ulgan yili xisoblanadi. G. Xaken “Sinergetika” asarida u ko‘pgina fanlarda – astralogiyadan tortib to sotsiologiyagacha – tizim alohida qismlarning birlashishi makrspkopik tuzulmalar yoki funksiyalarga olib kelinishini kuzatish mumkinligini qayd etadi. Sinergentika o‘zining hozirgi xolatida tizim tuzulmalari yoki funksiyalari makro darajada dramatik o‘zgarishlarni boshdan kechirayotgan vaziftlarga e’tiborni qaratadi. Jumladan, kichik tizimlar yoki qismlar o‘z–o‘zini tashkil etish jarayonlariga to‘la bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlarni qanday amalga oshiradilar, degan savol uni ko‘proq qiziqtiradi. Tartibsizlik xolatidan tartibli xolatga o‘tishda bu tizimlarning barchasi o‘zini o‘xshash tarzda tutishi ajablanarli hol bo‘lib tuyuladi.

Xaken yangi fanni nima uchun “sinergetika” deb nomlaganini quyidagicha tushuntiradi. Birinchidan, unda “makroskopik darajada tuzilma va tegishli faoliyatni vujudga keltiradigan ko‘plab kichik tizimlarning birgalikdagi faoliyati tadqiq qilinadi”. Ikkinchidan, tizimlarning o‘z –o‘zini tashkil etish umumiy tamoyillarini topishga u turli fanlarni jalb etadi. Olimning fikricha, turli tabiatli tizimlarning bir xil o‘z – o‘zini tashkil etish tamoyillari mavjud, demak, tabiiy va ijtimoiy jarayonlarning umumuiy aniqlovchilarini topish to‘g‘risida so‘z yuritish lozim. Sinergetika aynan mana shu umumiy aniqlovchilarni topishga yo‘naltirilgan. Sinergetika o‘z –o‘zini tashkil etish, stixiyali, strukturogenez, chiziqsizlik, ochiq tizimlar singari asosli so‘zlar yordamida tavsiflanadi. Sinergetika ochiq, ya’ni tashqi muhit bilan modda, energiya va axborot almashuvchi tizimlarni o‘rganadi. Dunyoning sinergetik manzarasida ko‘pvariantlilik va qaytarilmaslikka asoslangan shakllanish xukm suradi. Borliq va shakllanish bir tushunchaga birlashadi. Vaqt yaratadi yoki boshqacha qilib aytganda, konstruktiv funksiyani bajaradi. Sinergetika ilmi fizika, kimyo, biologiya, sotsiologiyaga o‘xshagan maxsus fan bo‘lmay, shu fanlarda uchraydigan o‘z –o‘zidan tashkillanish ilmidir. Sinergetikaning mohiyati shundan iborat. Ilgari jonli va jonsiz tabiatlar orasidagi farq mutloqlashtirilar edi, ular bir –biriga zid deb qaralar edi. Endi ma’lum bo‘ldiki, ular orasidagi umumiylik moddiylikkina emas, balki dialektika qonunlaridan tashqari ba’zi qonunlarning baravar hukmronligida bo‘lib chiqdi. Masalan, o‘z – o‘zidan tashkillanish qonuniyati fizika –yu biologiyada ham, jonivorlar to‘dasi –yu odamlar jamiyatida ham bir xil ekan. Sinergetikaning asosiy masalalaridan biri termodinamika bilan

evolyusion nazariya orasidagi kelishmovchilik muammosi bo‘ldi. Gap shundaki, vaqt o‘tishi bilan termodinamikaning ikkinchi qonuni bo‘yicha sistema rivojlanmasdan so‘nib boradi, ayni shu paytda darvinizm ta’limoti bo‘yicha sistema rivojanib boradi. Sinergetika fani bu ziddiyatni hal qildi. Sinergetika fizika, biologiya va sotsiologiyaga qaraganda umumiyroq fan. Lekin dialektika, falsafa ilmi sinergetikaga qaraganda yanada umumiyroq. Sinergetika hech vaqt falsafa fani darajasigacha ko‘tarila olmaydi. Chunki, sinergetikaning asosiy ob’ekti bo‘lgan o‘z –o‘zidan tashkillanish bir tomondan dialektika qonuniyatiga, ziddiyat qonuniga bo‘ysunadi, ikkinchi sinergetika falsafa singari bilish nazariyasi, dunyoqarashi, ob’ek – sub’ek muammolari bilan shug‘ullanmaydi. Darhaqiqat, materiya –ong, moddiylik – ma’naviylik, yaxshi –yomon, eski- yangi, progress – regress, e’tirof – inkor, miqdor – sifat kabi ziddiyatlar sinergetika doirasiga sig‘maydi –da dialektika mazmuniga kiradi. 2-masala . Sinergetika har bir narsani sistema deb qaraydi. Sistemani ikki toifaga ajratadi: biri – yopiq sistema, ikkinchisi – ochiq sistema. Olamdagi jonsiz sistemalar yopiq, jonli sistemalar ochiq deb xisoblanadi. O‘z – o‘zidan tashkil topish, tashkillanish, asosan, ochiq sistemaga taalluqli deyiladi. Sinergetikada bu masala tartiblilik va tartibsizlik, chiziqlilik va chiziqsizlik, barqarorlik va beqarorlik, vaqtning orqaga qaytmasligi va qaytishi, befurkatsiya va fluktuatsiya, energiya va entropiya, sababiyat va oqibat, qonuniyat va tasodif, tabiat va jamiyat munosabatlari misollarida bayon etiladi. Sinergetikaning mazmuni shu masalalardan iborat. “Sistema” so‘zi grekcha bo‘lib “butun”, “qo‘shma”, “birlashma”, “yig‘ma”, “uyushma” ma’nolarini anglatadi. Bu oddiy yig‘inda emas, balki o‘zaro bog‘lanishda va o‘zaro ta’sirda bo‘lgan qismlardan,

elementlardan tashkil topgan majmuadir. Masalan, dasturxondagi noz – ne’matlar yig‘indisi sistema emas, ota, ona va farzandlardan tashkil topgan oila sistemadir, chunki ular orasida o‘zaro ta’sir bog‘lanishi bor. “Quyosh sistemasi” ham shunga o‘xshash. Odam miyasi o‘zaro bog‘langan milliardlab nerv xujayralaridan tashkil topgan. Bir neyron minglab boshqasi bilan bevosita aloqada. Gegel sistema xususiyatiga alohida e’tibor bergan. Uning fikricha, olamdagi narsalar sistemalardan iborat bo‘lgani uchun ularni bilish ham sistema shaklida bo‘lishi kerak. Sistemani bilish uchun uning elementlarini va ular orasidagi bog‘lanish xususiyatlarini bilish lozim. Bu esa dialektikaning talabidir. Sistemani har xil jihatdan klassifikatsiya qilish mumkin. Masalan, statik va dinamik, jonli va jonsiz, ochiq va yopiq. Statik sistema vaqt davomida muvozanatda, dinamik sistema esa, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishda. Masalan, tosh, tog‘ jinsi, bino karkasi, statik sistemalardir. Tirik organizm, Quyosh sistemasi, chumolilar tudasi, asalarilar hamjixatligi dinamik sistemalardir. Ochiq sistema yopiq sistemadan nima bilan farq qiladi? Farqi avvalo shundaki, yopiq sistemaga tashqaridan modda, energiya, informatsiya kirmaydi va undan ular chiqmaydi, deb xisoblanadi. Ochiq sistemaga ular kiradi, lekin, nima uchundir sinergetika asoschilari chiqishi haqida gapirmaydilar. O.Tofflerning ta’kidlashicha, biologik va sotsial sistemalar ochiq sistemalardir. Ammo ochiq sistemalar matematik modellarni yopiq desa bo‘ladi. Klassik fizika asosan yopiq sistemalarga e’tibor bergan. Sinergetikadagi sistemalar ochiqdir. Ochiq sistemaga – tashqaridan hamma narsa kirib kelavermaydi. Faqat faol hisoblanadigan energiya, modda va informatsiyalar kiradi.

O'xshashlar

YoZUVChI USLUBI
BILISh NAZARIYaSI ASOSIY MUAMMOLARI VA YuNALIShLARI
O‘ZBEK TILINING AXBOROT-KOMPYUTER USLUBI
Fan, bilim va ilmiy bilish
DIALEKTIKANING ASOSIY KATEGORIYALARI TASNIFI