Siyosiy partiyalar nazoratini kuchli qilishda davlat hokimiyati faoliyati ochiqligining ahamiyati Reja 1.O‘zbekistonda siyosiy partiyalar nazorat funsiyalarini siyosiy va huquqiy sharoitlarini yaratilishi. 2.Huquq va axloq normalariga rioya qilishni ta’minlashda siyosiy partiyalar nazoratining o‘rni. 3.O‘zbekistonda sud hokimiyati, kadrlarni tanlash va rag‘batlantirish tizimida ochiqlikni ta’minlashga siyosiy partiyalarning o‘rni.

1.O‘zbekistonda siyosiy partiyalar nazorat funsiyalarini siyosiy va huquqiy sharoitlarini yaratilishi. Demokratik taraqqiyot yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda mustaqillik yillarida ko‘p partiyaviylik tizimi shakllanib bormoqda. Siyosiy partiyalarning nazorat funsiyalarini amalga oshirishlari uchun siyosiy va huquqiy sharoitlar yaratilmoqda. O‘zbekistonda 2018 yil 12 aprelda qabul qilingan “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonun nazorat tizimi faoliyatini takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy tartibning o‘rnatilishi nazorat tizimiga bog‘liq bo‘lganligi uchun nazorat faoliyatiga bag‘ishlangan tadqiqotlar bugungi kunimizning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Nazorat tizimi bir qancha elementlarning yaxlitligidan iborat bo‘lib, ularning tarkibida siyosiy partiyalar va deputatlar guruhi asosiy o‘rinni egallaydilar. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li ham nazorat faoliyatini takomillashtirishni taqozo etadi. Chunki demokratiya faqat hokimiyatni shakllantirishnigina emas, balki hokimiyatni nazorat qilishni ham anglatadi. Lekin buning uchun jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyati demokratiya talablariga javob bera olishi kerak. Siyosiy va huquqiy madaniyatning shakllanishi va rivojlanishi, eng avvalo, bilim va ma’naviyatning rivojlanishiga bog‘liq. Shuning uchun donishmandlar jamiyatda tartib o‘rnatishga qodir bo‘lgan nazorat tizimini shakllantirishni bilim va ma’naviyatning yuksalishi bilan bog‘lashgan. Buyuk donishmandlar, ya’ni Platon, Aristotel, Farobiy va boshqalar o‘z asarlarida ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan omillarni topishga intilishgan. Aytaylik, Platon o‘zining “Davlat” nomli asarida jamiyatda tartib o‘rnatish uchun jamiyatni intellektual elita, ya’ni bilim boshqarishi kerakligini ta’kidlaydi. Agar jamiyatni bilim boshqarmasa, o‘z-o‘zidan jamiyatni pul boshqara boshlaydi va pul boshqargan jamiyatda tartib bo‘lmaydi va bunday jamiyat oxir- oqibatda barbod bo‘ladi. Xo‘sh, nima uchun jamiyatda tartib bo‘lishi uchun jamiyatni bilim boshqarishi kerak? Chunki bilim insonga oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini beradi. Oldindan ko‘ra bilgan odam xatodan o‘zini asraydi va to‘g‘ri harakat qiladi. Shu o‘rinda mashhur faylasuf O.Kontning “Bilishdan maqsad

oldindan ko‘ra bilish, oldindan ko‘ra bilish esa harakat qilish” 1 deb aytgan dono so‘zlarini yana bir bor eslash lozim. Insoniyat jamiyatida bilim va ma’naviyatning o‘rni naqadar muhimligini jamiyatda tartib o‘rnatishga xizmat qiladigan ijtimoiy regulyatorni, ya’ni huquq va axloqning o‘ylab chiqilganidan ham ko‘rish mumkin. Chunki huquq va axloq paydo bo‘lishining o‘zi ham bilim va ma’naviyatning rivojlanishi mahsulidir. Ijtimoiy regulyatorlar odamlar o‘rtasidagi munosabatni murosaga solish va kelishtirish orqali jamiyatda tartib o‘rnatishi uchun nazorat tizimi takomillashgan bo‘lishi lozim. Agar odamlar o‘rtasidagi munosabat huquq va axloq vositasida murosaga solinmasa, jamiyat son-sanoqsiz ziddiyat va qarama-qarshiliklar va urushlardan iborat bo‘lib, bunday jamiyat oxir-oqibatda xalok bo‘ladi. Chunki, odamlarning manfaatlari, qiziqishlari xilma-xil bo‘lib, ularni qondirish jarayonida tabiiy ravishda ziddiyatlar kelib chiqadi. Insoniyatni bunday ayanchli oqibatlardan himoya qilish va asrash uchun ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qodir bo‘lgan nazorat tizimi shakllangan bo‘lishi kerak. Nazorat tizimining muhim elementlari bo‘lgan siyosiy partiya va deputatlar guruhi asosiy e’tiborni huquq va axloq me’yorlarining ishlab turishi va ularga rioya qilishni amalda ta’minlashga qaratishi kerak. Jamiyatni ilm asosida boshqargan taqdirdagina huquq va axloqqa rioya qilish ta’minlanishi mumkin. Chunki unga rioya qilish uchun mukammal nazorat tizimi shakllangan bo‘lishi kerak. Bunday nazorat tizimining shakllanishi ham ilmiy asosda ta’minlanishi mumkin. Jamiyatda shunday nazorat tizimi shakllanishi kerakki, u huquq va axloqqa rioya qilishni amalda ta’minlashga qodir bo‘lsin. O‘zbekiston Birinchi Prezidenti I.A.Karimov yangi shakllangan Oliy Majlisning qo‘shma majlisida (2010 yil 26 yanvar) “Mamlakatni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish – ustuvor maqsadimiz” mavzusida ma’ruza qilib, asosiy e’tiborni ijroiya hokimiyat ustidan nazorat tizimini takomillashtirishga qaratib: “Parlamentimiz va mahalliy vakillik organlari – Kengashlar oldida turgan ikkinchi g‘oyat muhim vazifa – bu qabul qilingan 1 Мухаев Р.Т. Политология. Москва. 1997 й., 393-бет.

qonunlarni ijro etuvchi hokimiyat, ya’ni hukumat tomonidan markazda, hokimlar tomonidan esa joylarda qanday bajarayotgani ustidan qat’iy parlament nazoratini, deputatlik nazoratini o‘rnatishdan iboratdir”, 2 deb ta’kidlagan edi. Bu esa, o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti jamiyatni ilmiy asosda boshqarishga intilganligidan dalolat beradi. Shu o‘rinda jahon moliyaviy inqirozining O‘zbekistonda nisbatan yumshoqroq o‘tayotganligining sababi davlat boshlig‘i ilmiy salohiyatining natijasi ekanligini anglab olish muhim ahamiyatga ega. Birinchi Prezidentimizning jahon moliyaviy inqirozi tahliliga bag‘ishlangan asarining birinchi qismi “Jahon moliyaviy inqirozining O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uning oqibatlarining oldini olish va yumshatishga asos bo‘lgan omillar” deb nomlanishi ham uning ilmiy salohiyati darajasini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Boshqacha qilib aytganda, asar muallifi iqtisodiy-moliyaviy hayotga ilmiy asosda yondashganligi tufayli oldindan ko‘ra bilish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarini ilmiy asosda boshqarish jamiyatdagi voqea-hodisalarni oldindan ko‘ra bilish imkoniyatini berib, xato qilmasdan to‘g‘ri harakat qilishni ta’minlaydi. Eng muhimi, jamiyatda tartib o‘rnatishga xizmat qiladigan nazorat tizimining samarali ishlashini ta’minlaydi. Chunki ilm jamiyat taraqqiyotining muhim sharti tartib ekanligini va tartib o‘rnatish uchun esa nazorat tizimi uzluksiz ishlab turishi kerakligini anglab olish imkoniyatini beradi. Ilmi bor odam nazoratsiz jamiyatda tartib o‘rnatib bo‘lmasligini anglab olgan bo‘ladi. Siyosiy partiya va depututlarning nazorat faoliyatini yo‘lga qo‘yish uchun , eng avvalo , nazorat to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish kerak. Nazorat deganda jamiyatda tartib o‘rnatadigan mexanizm faoliyati tushuniladi. Bu mexanizm jamiyatda huquq va axloq asosida qabul qilingan cheklovlarga, shartlarga rioya etishni ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday shartlarga, cheklovlarga rioya qilishnng buzulishi ijtimoiy tizim faoliyatiga zarar yetkazadi. Ijtimoiy nazoratning ob’ektlari huquq va axloq bo‘lganligi uchun siyosiy partiyalar va deputatlar o‘zlarining nazorat faoliyatlarida aynan ana shu huquq va axloq me’yorlariga rioya qilishni ta’minlashga qaratishlari lozim. Nazorat tizimini takomillashtirish nazorat va 2 Халқ сўзи. 2010 йил 27-январ, 3-бет.

nazorat tizimi degan tushunchalarni chuqurroq anglab olishni talab etadi. Nazorat mazmuniga ko‘ra ichki va tashqi, shakliga ko‘ra esa yuqoridan va quyidan bo‘ladi. Ichki nazorat har bir odam o‘z xulqini o‘zi nazorat qilishini anglatadi va bu ma’naviyat orqali ta’minlanadi. Ma’naviyati yuksak odamda ichki nazorat kuchli bo‘ladi. Shu o‘rinda yuksak ma’naviyat – ye ngilmas kuch ekanligini anglab olish mumkin. Buning uchun qanday hokimiyat eng kuchli hokimiyat degan savolga javob topish lozim. Eng kuchli hokimiyat – bu insonning o‘z ustidan bo‘lgan hokimiyatidir. Hokimiyat bu kuch. Kuch esa ma’naviyat orqali shakllanadi. Ma’naviyat inson irodasini kuchli qilib, ichki nazoratni mustahkamlaydi. Ma’naviyati yuksak odamda o‘zini nazorat qilish imkoniyati kuchli bo‘ladi. Shuning uchun ham ma’naviyat – yengilmas kuch deb ta’rif berilgan. Nazorat tizimi deganda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bir qancha nazorat vositalar i ning yaxlitligini tushunish lozim. Agar shu tizimdagi biror-bir element yoki mexanizm ishlamasa, bu tizimning buz i lishiga yoki ishlamasligiga olib keladi. Hozirgi kunda respublikamizda uchta asosiy nazorat vositasi deputatlar korpusi, siyosiy partiyalar va fuqarolik jamiyati institutlari, mahallalar shakllanib, ular bir-biri bilan bog‘liq yaxlit bir tizimni tashkil qilmoqda. Ushbu nazorat vositalarining ishlashi, eng avvalo, quyida nazoratning mavjudligi bilan belgilanadi. Agar quyida, ya’ni boshlang‘ich partiya tashkilotlarida, mahallalarda nazorat funksiyasi amalga oshirilmasa, boshqa bo‘g‘inlarda ham nazorat zaiflasha boradi. Bu boradagi asosiy muammo odamlardagi befarqlik kayfiyatidir. Demak, odamlarda daxldorlik hissining shakllanishi nazorat tizimi takomillashuvining muhim sharti hisoblanadi. Siyosiy partiyalar o‘z nazorat funksiyalarini amalga oshirishlari uchun respublikamizda barcha huquqiy asoslar yaratilgan. Aytaylik, 2008 yilning birinchi yanvaridan kuchga kirgan “ Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida ” gi Konstitutsiyaviy qonunning kuchga kirishi siyosiy partiyalarning nazorat funksiyasini amalga oshirishda huquqiy asos hisoblanadi.