logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Sport mashqining tamoyillari

Sport mashqining tamoyillari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.6181640625 KB
Ko'chirib olish
Sport mashq ining tamoyillari . Reja 1. Yuksak ko’rsatkichlarga intilish. 2. Sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi. 3. Sport mashqi jarayonining uzluksizligi. 4. Sport mashqi yuklamalarni asta-sekin ortib borishi. 5. Sport mashqi yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi. 6. Sport mashqi jarayonining davriyligi (siklligi). Tamoyillarning sport mashqi qonuniyatlari ekanligi, yuksak ko’rsatkichlarga intilish, sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi, sport mashqi jarayonining uzluksizligi, sport mashqi yuklamalarni asta-sekin ortib borishi.Sport mashqi yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi.Sport mashqi jarayonining davriyligi (siklligi).Sport mashqi tamoyillarining o’zaro aloqadorligi va h.k. Sport mashqi barcha jarayonlar kabi o’zining qonuniyatlarini (vazifasi)ni bajaruvchi tamoyillariga ega. Bu tamoyillar sport mashqini ko’p yillar jarayonida o’rganilishi, to’plangan tajribalarni tahlili va jahonda sportda erishilgan yutuqlarni shakllanish jarayonlarini asoslarini ilmiy tahlil qilishning natijalaridan kelib chiqqan xulosalar deb hisoblash mumkin. Anashularga tayanib, sport mashqi qo’yidagi asosiy tamoyillardan iborat. Yuksak ko’rsatkichlarga intilish Sport yuksak ko’rsatkichlarga intilish va ularni doimo yaxshilab borish vazifasini nazarda tutadi. Jismoniy mashqlardan sport maqsadisiz foydalanilganda natijalar imkon boricha yuqori darajada bo’lishi nazarda tutilmaydi. Sport faoliyatida esa, eng yuqori natijaga erishish turli sportchilar uchun turlichadir. Umumiylik esa, ularning har biri sport kamoloti yo’lida mumkin qadar ko’proq natija sari intilishdadir. Sport yutuqlari albatta shunchaki o’zicha muhim bo’lmay, balki kuch- quvvat, qobiliyat, mahorat taraqqiyotining aniq belgili ifodasi sifatida muhimdir. Yuksak sport natijalariga intilish shu munosabat bilan ulkan ijtimoiy-pedagogik ahamiyat kasb etadi, chunki u insonning eng muhim hayotiy qobiliyatlarini eng yuqori darajada takomillashtirishga intilish degan ma’noni bildiradi. Bunday intilish sport faoliyatining barcha tashkiliy tomonlari va shart-sharoitlari bilan, jumladan, sport musobaqalari tizimi va obro’ ortiruvchi rag’batlantirish choralari bilan (boshlang’ich sport razryadi berilishidan to chempionlik oltin medaligacha va yuksak sport ko’rsatkichlari uchun umumhalq olqishiga sazovor bo’lishigacha) qo’llab-quvvatlab boriladi. (m: Muhammadqodir Abdullayev, Abdullo Tangriyev va b.) Yuksak ko’rsatkichlarga intilish sport mashqini shunga moslab tashkil qilish, eng ta’sirli (mashqni ko’proq foyda keltirishi ma’nosida) vosita va uslubiyatlardan foydalanish, nihoyat darajada chuqur ixtisoslanish yo’li bilan amalga oshiriladi. Eng yuqori natijaga intilishda sport mashqining o’ziga xos belgilari: - mashqlarni yuksak darajada bo’lishi, yuklama va dam olishning davriylikdan iborat bo’lib almashib turishi va hokazolar – mavjud bo’lishini talab etadi. Sport mashqining yuqorida aytib o’tilgan qonuniyatlari sportdagi ko’p yillik kamolot bosqichlariga bog’liq tarzda turlicha namayon bo’ladi. Dastlabki bosqichlarda sport bilan umumiy tayyorgarlik yo’lida o’tkaziladi, bunda trenirovka jarayoni sport ixtisoslashtirilishining yorqin ifoda etilgan belgilarga ega bo’lmaydi – oliy ko’rsatkichlarga intilish uzoq kelajak xarakteriga ega bo’ladi. Organizmning yosh jihatdan shakllana borishi va mashq darajasining yuksala borishiga qarab, bunday intilish to kishi faoliyatini cheklab qo’yadigan yosh ulg’ayishiga bog’liq va boshqa omillar sodir bo’lmaguncha to’liq ravishda amalga oshirilib boradi. Yuqoridagi aytilganlardan ko’rish mumkinki, orta borishning umumiy tamoili sport mashqi sohasida alohida mazmun kasb etar ekan. Uni sportning ma’lum turida imkoniyat boricha maksimal darajada kamol topishni ta’minlash talabi sifatida tushunish kerak. Bu esa chuqur ixtisoslashtirish zaruriyatini anglatadi. Sportda ixtisoslashish sport faoliyati jarayonida vaqt va kuch-g’ayrat sarflashning shunday taqsimlanishi bilan xarakterlanadiki, bu sportning tanlangan mazkur turini takomillashtirish uchun g’oyat qo’lay bo’lgani holda, sportning boshqa turlari uchun bunday bo’lmaydi. Shu munosabat bilan sport mashqini uyushtirishda shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish g’oyatda muhimdir. Sportchining shaxsiy moyilligiga muvofiq ravishda o’tkaziladigan ixtisoslashtirish uning sport sohasidagi iste’dodini mumkin qadar to’laroq namoyon etishga hamda sport qiziqishlarini qondirishga imkon beradi. (m: Muxammadqodir Abdullayev, M.Safin). Aksincha ixtisosning xatto sportchining shaxsiy fazilatlariga mos kelmaydigan bo’lishi sportchi va ustozlarning ko’pgina harakatlarini yo’qqa chiqaradi. Sportda yuksak ko’rsatkich faqat ijodiy izlanish sharoitidagina erishilish mumkin. Yangi sport yutug’i hamisha u yoki bu darajada kashfiyotdir, sportchi imkoniyatlardan foydalanishning yangi usullarini sport mashqining yangi uslubiyatlarini kashf etishdir. Shuning uchun sportchidan ishga shunchaki ongli munosabatda bo’lishigina emas, balki uning mohiyatiga chuqur tushunib yetish va shunchaki faollik emas, balki doimiy, ijodiy tashabbus talab qilinadi. Shuning uchun sport mashqiga rahbarlik qilishda onglilik va faollilikning umumiy pedagogik tamoyili alohida ahamiyat kasb etishi tushunarlidir. SPORTChINING UMUMIY VA MAXSUS TAYYORGARLIGINING BIRLIGI Sportda ixtisoslashish sportchining har tomonlama rivojlanishini inkor etmaydi. Aksincha organizmning funksional imkoniyatlarini umumiy yuksaltirish, jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish asosidagina tanlangan sport turida mumkin qadar ko’proq yutuqqa erishiladi. Sport amaliyotidagi butun tajriba ham, nazariy va eksperimental tadqiqotlarning juda ko’p ma’lumotlari ham ana shuni ta’kidlaydi (A.N.Krestovnikov, G.V.Vasilyev, N.G.Ozolin, A.P.Matveyev, N.N.Yakovlev va boshqalar). Sport yutuqlari sportchining har tmonlama taraqqiy etganligiga bog’liqligining ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, organizmning ajralmas ekanligi – uning barcha a’zolari, tuzulma va funksiyalari faoliyat va taraqqiyot jarayoniga o’zaro uzviy bog’liqdir. Qaysi jismoniy sifat ko’proq, qaysisiniki kamroq rivojlanishi zarur ekani, har qaysi sport turining o’ziga xos nisbatda bo’lsa- da, biron jismoniy qobiliyatni g’oyat yuksak darajada rivojlantirishi uchun organizm funksional imkoniyatlari umuman yuksak darajada bo’lishi shart, ya’ni har tomonlama rivojlanish jarayonidagina bunga erishish mumkin, degan umumiy qonuniyat ham hamisha kuchda qoladi. Ikkinchidan turli harakat malakalari va mahoratlari o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Sportchi tomonidan o’zlashtirilgan harakat malakalari va mahoratlari doirasi qanchalik keng bo’lsa (albatta, tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq bo’lgan ma’lum me’yorda) harakat shakllarining yangi shakllarini yaratish va ilgari o’zlashtirilganlarini takomillashtirish uchun shunchalik qulay asos mavjud bo’ladi. Yangi harakat shakllari ilgari tarkib topgan shakllar asosida paydo bo’ladi va ularning u yoki bu unsurlarini o’z ichiga oladi. Xilma-xil harakat koordinasiyalarini qiyinchiliklarni yenga borish natijasida harakat faoliyatini yana ham takomillashtirish qobiliyati, mashqlanishni rivojlanishi yana ham muhimroqdir. Demak, sportda takomil topishning obyektiv qonunlari sport mashqining chuqur ixtisoslashtirilgan jarayon bo’lishi bilan birga, har tmonlama rivojlanishga olib kelishini talab qiladi. Shunga ko’ra sport mashqida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik bir-biriga mahkam qo’shib olib boriladi. Shu narsa muhimki, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikning organik hamohangligi faqat sport takomilining qonuniyatlariga javob beribgina qolmay, balki hamma narsa insonni har tomonlama o’stirishga qaratilgan tarbiya tizimining umumiy qonuniyatlariga ham mos keladi. Shuning uchun umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik birligini shaxsni har tomonlama rivojlantirishning umumiy tamoyilini sport mashqida aniq ifoda etadigan sport maktabining eng muhim tamoyili deb qarash zarur. Sportchini umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi degan so’z sport yutuqlariga erishishga hamda oqibat natijada sportdan tarbiya vositasi sifatida foydalanishga ziyon yetkazmay turib, bu birlikning qaysidir tomonini sport mashqidan olib tashlab bo’lmaydi, demakdir. Umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi, shuningdek, ular mazmunining bir-biriga bog’liq ekanligi bilan ham ifodalanadi, chunki umumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, tanlangan sport turining xususiyatlariga qarab belgilanadi, maxsus tayyorgarlikning mazmuni esa umumiy tayyorgarlik natijasida paydo bo’lgan shart-sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini dialektik tarzda qarama-qarshi birlik sifatida tushunmoq kerak. Mashq qilish vaqtida bu birlik tomonlarining har xil nisbati ishga birdek foyda keltiravermaydi. Har bir aniq holatda ma’lum me’yor mavjud bo’lib, uning buzilishi sportda taraqqiyotga erishishga halaqit berdi. Bu me’yor tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga hamda boshqa bir qator shart-sharoitlarga bog’liq. Amalda mashq jarayonining ayrim bosqichlarida umumiy tayyorgarlikka yetarli baho bermaslik hollarini ham, unga haddan tashqari ko’p o’rin berib yuborish hollarini ham kuzatish mumkin. Bu yana shu bilan murakkablashadiki, umumiy va maxsus tayyorgarlikning optimal nisbati doimiy bo’lib qolmay, balki sport takomilining turli bosqichlarida qonuniy sur’atda turlicha o’zgarib turadi. Hozircha bu muammo garchi to’liq hal etilmagan bo’lsa- da mazkur o’zgarishlarning asosiy tendensiyalari aniqlab chiqilgan. Mazkur muammoning qanday hal etilishini bir yillik va ko’p yillik mashqni tuzilishiga xarakteristika berilishi munosabati bilan maxsus ishlab chiqiladi. MAShQ QILISh JARAYONINING UZLUKSIZLIGI Sport mashqi jarayonining uzluksizligi qo’yidagi asosiy holatlar bilan tavsiflanadi: 1) sportda mashq qilish jarayoni tanlangan sport turida kamolotga erishish maqsadida butun yil va ko’p yillar mobaynida surunkasiga davom etadi: 2) navbatdagi har bir mashq mashg’ulotining ta’siri bundan ilgarisining «izi» ustiga boradi: 3) mashg’ulotlar o’rtasidagi dam olish oralig’i ish qobiliyatini tiklash va o’stirishning umumiy tendensiyasini kafolatlaydigan darajada bo’lib, goho ish qobiliyati qisman tiklanib ba’zan yetmay turib mashg’ulot o’tkazishga ham yo’l qo’yildi. So’ngi ikki holat ayrim ma’noda bahsli bo’lib, shuning uchun izoh talab qiladi. Navbatdagi har bir mashq mashg’ulotining ta’siri ilgarisining «izi» ustiga qo’shilishi haqida gapirlganda «izi» so’zini organizmda mashq mashg’ulotlari natijasida yuzaga keladigan va oqibat natijada sportchi organizimining ish qobiliyati yuksalishda, uning fazilatlari, malakalari va mahoratlarining rivojlanishida o’z ifodasini topadigan ijobiy o’zgarishlar (fiziologik, bioximik va morfologik o’zgarishlar) deb umumiylashgan ma’noda tushunish kerak. Demak, ikkinchi holatning ma’nosi mashq, mashg’ulotlari haddan tashqari uzaytirib yuborishlariga yo’l qo’ymasliklari ilgarigi ta’sir etishlar natijasi saqlana borishini ta’min etishdan va shu yo’l bilan sport faoliyatida uzluksiz yuksalish uchun shart- sharoitlar yaratishdan iboratdir. Uchinchi holatning ahamiyati yuqorida muntazamlilikning umumiy tamoyilini tahlil etilishi munosabati bilan yo’l-yo’lakay tushuntirib o’tilgan edi. Bunda, sport mashqi vaqtida, yuklama bilan dam olishni almashtirib turish tizimining o’ziga xos tomonlarini ta’kidlab o’tish kerak. Gap shundaki, sportchining trenirovka mashg’ulotlari, hamma vaqt faqat ish qobiliyati to’la tiklangan va «o’ta tiklangan» sharoitda o’tkazilavermaydi. Vaqti-vaqti bilan ish qobiliyati ham to’la tiklanmagan sharoitda, bir necha trenirovka mashg’ulotlari samarasini jamlashga yo’l qo’yiladi. Buning ma’nosi organizmga alohida yuksak talab qo’yish va natijada navbatdagi dam olish vaqtida ish qobiliyatini yuksak darajaga ko’tarishdir. Keyingi yillardagi sport amaliyoti va olib borilgan ilmiy tadqiqotchilar hamda tajribalarning ma’lumotlari, sport mashqida yuklamalarning bunday rejimi ma’lum sharoitlarda rasional hisoblanish mumkin ekanligidan dalolat beradi. Bunda charchoqni tamomila qondirish uchun, yetarli darajada dam olish sportchining oldindan mashq ko’rganligining yuqori bo’lishi bilan birgalikda tibbiy va puxta pedagogik nazoratlarni muntazam o’tkazib turish albatta shartdir. Shunday qilib, umumiy qoida-navbatdagi har bir mashq mashg’ulotini ish qobiliyatini to’la tiklab va «o’ta talab» bo’lgandan keyin boshlash – sport mashqida maxsus xususiyatda bo’ladi. Bu yerda mazkur qoida har bir mashg’ulotga alohida tatbiq etilishi shart bo’lmay, balki bir necha mashg’ulotlardan iborat mashg’ulotlar shodasiga tatbiq etiladi. Bu ana shu shodalar jamlangan ulkan bitta yuklama hisoblanadi. Bu shodadagi mashg’ulotlarning miqdori va ular o’rtasidagi oraliqlarning kattaligi ko’pgina shart-sharoitlarga, jumladan mashqning davr va bosqichlariga bog’liqdir. Mashq jarayonini bunday zichlash tufayli mashg’ulotlarning umumiy miqdori anchagina ortib, ayrim vaqtlarda (yetarli darajada yuksak malakali sportchilarda) haftasiga 6 ta, va undan ortiq martaga yetadi. Albatta bunda barcha mashg’ulotlar asosiy emas va nagruzka jihatidan teng bo’lmaydi. Ularning ba’zilari olg’a tomon odimlashga, ya’ni sportchilarning yangi marralarni egallashlariga xizmat qilib, ularga eng yuksak mashq talablari qo’yiladi. Boshqa ba’zi mashg’ulotlar esa qo’shimcha ahamiyatga ega bo’ladi. Asosiy mashqlar agar ular chidamlilikni tarbiyalashga ko’proq qaratilgan bo’lmasa, odatda umumiy ish qobiliyati tiklangan va ortgan sharoitda olib boriladi. Qo’shimcha mashg’ulotlar esa g’oyat xilma-xil sharoitlarda o’tkazilishi mumkin. Chunki ularning ma’lum qismidan hatto dam olishning faol shakli sifatida ham foydalaniladi. SPORT MAShQI YuKLAMALARINING ASTA-SEKIN ORTIB BORIShI Inson taraqqiyotini boshqarish jarayonida funksional yuklamalarni doimiy suratda yuksaltirib borish zaruriyati to’g’ilishi yuqorida ko’rsatilib o’tilgan edi. Tug’ilgan buzoq misoli bu sport mashqi uchun nihoyatda to’g’ridir, chunki sport yutuqlarining darajasi (boshqa sharoitlar teng bo’lganda) mashq talablari darajsi mutanosibdir. Sport mashqi jarayonida jismoniy yuklamalar ham, texnik, taktik va iroda tayyorgarligi sohasidagi talablar ham ortib boradi. Sportchining tobora mukammalroq va murakkabroq malaka va ko’nikmalarni egallab borishga, jismoniy va ma’naviy kuch-quvvatini tobora ko’proq namayon qilishga safarbar etadigan vazifalarni izchillik bilan bajarilishi ana shundan dalolat beradi. Sport mashqida, jismoniy tarbiyaning boshqa turlaridan farqli o’laroq, yuklanishlar faqat asta-sekingina emas, balki maksimal suratda ham o’sib boradi. «Maksimum» eng yuqori so’zini bu yerda sport bilan ko’p yillar davomida shug’ullanilganda yuklamaning istiqboli ko’paya borishi ma’nosida ham, sport taraqqiyotining har bir yangi bosqichida eng ko’p yuklamalardan muntazam ravishda foydalanib borish ma’nosida ham tushunmoq kerak. Sport mashqining mazkur xususiyati, uning ilmiy prinsipi sifatida birinchi marta A.N.Krestovnikov tomonidan ta’riflangan. Mashq yuklamalarining ta’siri ostida organizmda sodir bo’ladigan o’zgarishlarning miqdori ish qobiliyati «o’ta tiklanishi»ga bog’liq ekanligining topilishi, bu tamoyilini tasdiqlangan eng muhim omil bo’ladi. «Maksimal yuklama» deganda ko’pincha «haddan tashqari ko’p», batamom charchatib tashlaydigan yuklama tushuniladi. Uni organizmning funksional qobiliyatlari chegarasidagi, hyech qachon uning moslashuv (adaptasion) imkoniyatlaridan tashqari chiqmaydigan yuklama deyish to’g’riroq bo’ladi. Agar sportchi mashq qila turib, o’zining moslashuv imkoniyatlari me’yoridan chiqib, «haddan tashqari charchab qolsa» va buning natijasida o’ta mashq ko’rganlik holatiga tushib qolsa, unda mazkur yuklama maksimal emas, balki haddan tashqari yuklama bo’ladi. Maksimal yuklama esa, organizmga uning fiziologik me’yorlariga to’la mos tushadigan talablarni qo’yib, mashq ko’rganlikni eng yuqori darajaga ko’taruvchi omil hisoblanadi. Maksimal yuklamaning aniq miqdor o’lchami, tabiiyki, sportchining oldindan qay darajada mashq ko’rganligiga, uning shaxsiy xususiyatlariga hamda sport turining xususiyatlariga bog’liq. Masalan, yugurishga endi o’rganayotgan stayer uchun bir mashg’ulotda 10-15 kilometr atrofida yugurish maksimal hisoblansa, yuksak malakali stayerlar bir mashg’ulotda 60 kilometr va undan ortiq masofani bemalol bosib o’tadilar, kichik razryadli shtangachilarning trenirovka mashg’ulotlari vaqtida maksimal nagruzka kamdan-kam 10 tonnaga boradi, eng kuchli og’ir atletikachilar esa bu miqdorni 20-30 tonnaga va undan ortiq darajaga (og’irlik toifasiga qarab) yetkazadilar. Bunda shtanganing o’rtacha og’irligi 130- 180 kilogramm va undan ortiq bo’ladi. Hozirgi zamon sport amaliyoti mashq yuklamalarining risional miqdori haqidagi ilgarigi tasavvurlarni ancha o’zgartirib yubordi. Insonning imkoniyatlari va ularning taraqqiy etish darajasi eng dadil taxminlardan ham yuksakroq bo’lib chiqdi. Shu munosabat bilan oshirilgan mashq yuklamalari amalda tobora kengroq va dadil qo’llanilmoqda, yuklamalar miqdori ayrim mashq mashg’ulotlarida ham, haftalik, oylik, yillik jami mashg’ulotlar ma’nosida ham ortib bormoqda. Yaqindagina faqat yetakchi sportchilar ishlatib kelgan yillik yuklma hajmi endilikda o’rta malakali sportchilar uchun me’yor bo’lib qolmoqda. Yuklamani oshirishda asta-sekinlik va maksimal yuklamani qo’llash, garchi ular o’rtasida qarama-qarshiliklar bo’lishi mumkin bo’lsada, bir-birini inkor etmaydi. Maksimal yuklamalardan foydalanish dastlabki tayyorgarlik jarayonida ularning asta-sekin yuksala borishining natijasi bo’lmog’i kerak. Aks holda maksimal yuklamalar salomatlikni mustahkamlash va sport yutuqlarini o’stirish ishiga qarama-qarshi bo’lib chiqadi. Yuklamaning chegarasi har doim organizmning mazkur taraqqiyot bosqichidagi imkoniyatlariga muvofiq ravishda belgilanishi kerak. Sport mashqi natijasida organizmning ishlash qobiliyati va moslashuv imkoniyatlarining osha borishiga qarab yuklamaning maksimumi asta- sekin ortib boradi: oldingi bosqichda maksimal bo’lgan ko’rsatkich undan keyingi bosqichda oddiy nagruzka bo’lib qoladi. Misol: Uchinchi razryadli shtangachi uchun 90 kg maksimal bo’lsa, sport ustasi uchun u oddiy yuklama bo’ladi. SPORT MAShQI YuKLAMALARINING TO’LQINSIMON O’ZGARIShI Mashq yuklamalarining ortib borishi jarayonida, yuqorida aytib o’tilgandek, ularning hajmi va shiddatligi o’zgaradi. Lekin ularning o’sa borishi barcha bosqichlarda birdek parallel ravishda bo’lmaydi. Ma’lum bosqichlarda hajm ko’proq yuksalsa, boshqalarida shiddatlik ortadi. Bu nisbatan uncha katta bo’lmagan mashq jarayonlari uchun ham, ko’p yillik sport faoliyat uchun ham xarakterlidir. Biroq sportchi butun umri davomida yuklamani cheksiz orttirib bora olmaydi. O’zbekiston sportchisining asosiy faoliyati – yaratuvchi mehnat. Ana shu mehnat bilan sport mashg’uloti muvofiqlashmog’i kerak. Yosh o’tishi bilan tana a’zolarining ish qobiliyatlari va imkoniyatlarining tabiiy suratda pasayib borishini ham hisobga olmoq kerak. Bularning hammasi mashq yuklamalarini parametr (ko’rsatkich)larining maksimal qiymati odatda bir-biriga mos kelmaydi. O’rtacha va ayniqsa, katta «to’lqin»larda dastlab hajm ko’rsatkichlari (bir hafta va bir oy ichidagi mashq ishlarining umumiy miqdori) apogey (eng yuqori nuqta)ga yetadi, keyin hajm sokinlashadi va kamaya boradi, ana shu holatda esa, shiddatlikning har bir ko’rsatkichlari (mashg’ulotlarning harakat zichligi, harakatlarning tezkorlik va kuch-quvvat tavsifi va boshqalar) eng yuqori qiymatga yetadi. Kichik «to’lqin»larda eng yuqori yuklamalarning aksini ko’ramiz: dastlab tezkorlik – kuch xarakteridagi (ya’ni shiddatliroq) mashg’ulotlar, keyinroq esa hajmi ko’proq mashg’ulotlar o’tkaziladi. Bu umumiy tendensiyalar mashq jarayonidagi u yoki bu mashqlarning o’rni va roliga qarab turlicha namoyon bo’ladi. Sport mashqidagi yuklamaning to’lqinsimon o’zgarishining sabablari ilgari jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillarining bayon etilishi munosabati bilan qisman tushuntirib o’tilgan edi. Bunda kichik «to’lqin»lar avvalo charchash va kuch-quvvatni tiklash jarayonlarining o’zaro aloqasi natijasida paydo bo’lishini hisobga olish kerak. Bu jarayonlar sportchi organizmida mashq ta’siri ostida hosil bo’ladi va mikrosiklarda nagruzka hamda dam olishni almashtirib turish, shuningdek, yuklama miqdori va xarakterini o’zgartira borish zaruratini ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda hayot va faoliyatning umumiy rejimi, fiziologik jarayonlarning tabbiy ritmi tufayli organizm funksional holati vaqt-vaqti bilan o’zgartirib turishi ham muhim rol o’ynaydi. Katta va o’rta «to’lqin»lar avvalo kechikib sodir bo’ladigan transformasiya qonuniyatlari tufayli paydo bo’ladi. Organizmdagi turli organlar va sistemalarning moslashuv o’zgarishlari trenirovka nagruzkalari dinamikasidan orqada qolib ketayotgandek yuz beradi. Shuning uchun organizm funksional imkoniyatlarini mutanosib orttirish maqsadida, yuklamalarni sistematik o’zgartirib turish zarur bo’lib qoldi, kechikib sodir bo’ladigan transformasiyani, jumladan, yuklamaning oylik hajmlari dinamikasi bilan sport natijalari dinamikasini solishtirib, keltirganidek tashqi ko’rinishda kuzatish mumkin. Natijalarning eng ko’p yuksala borishi yuklama hajmining eng ko’paygan davriga mos kelmaydi – qilingan ish hajmi sport natijalarini yuksaltirishga o’tishga qadar anchagina vaqt o’tishi talab etiladi. Shu misolning o’zida yuklamalar shiddatligining dinamikasi sport natijalari dinamikasi bilan ko’proq bevosita aloqador ekani ham ko’rinib turibdi: natijaning o’zgarishi deyarli shu zahoti shiddatlikning xuddi shu yo’nalishda o’zgarishini aks ettiradi. Biroq bunday holatda yuklama hajmi kamroq rol o’ynaydi, degan xulosa chiqmasligi kerak. Sport natijasi pirovardida hajmga ham, shiddatlikka ham birdek, lekin turlicha nisbatda bog’liqdir. Yuklamalar hajmining o’sib borishi keyingi yutuqlar uchun poydevor yaratishda ko’proq rol o’ynaydi, shiddatlikning o’sib borishi esa, o’zlashtirilgan hajmlar bazasida sport yutuqlarini amalga oshirish ishida yetakchi rol o’ynaydi. Mashq yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi, ular hajmi bilan shidatligi o’rtasidagi qarama-qarshilikni eng yaxshi hal etish imkonini beradi. Bunday dinamika hajmi «to’lqin» apogeyi bilan shiddatlik «to’lqin»i apogeyini vaqt jihatidan bir-biridan ajratib, yuklamani barcha ko’rsatkichlarining qiymati eng katta bo’lishiga erishishi imkonini beradi. Shu bilan birga u monelik ham qiladi, chunki yuklamani nisbatan kamaytirib turishni muntazam o’z ichiga oladi va shu bilan ish qobiliyatini to’liq tiklab olish uchun ham mashq ko’rganlik to’xtovsiz o’sa borishi uchun ham zarur shart-sharoitini ta’min etadi. Amalda yuklamalar dinamikasidan u yoki bu «to’lqin»larning «tushib qolish» hodisasini kuzatish mumkin. Buni barcha hollarda mashq qonuniyatlaridan chekinish, deb bo’lmaydi. Mashq jarayoni ba’zi bir bo’laklarida kichik va o’rta «to’lqin» larni yuklamalar dinamikasining boshqa shakllari «bosqichli», «to’g’ri chiziqli» bilan almashtirilishi ham mumkin. Biroq bunga faqat ayrim xol sifatida yo’l qo’yiladi. Umumiy tendensiyada esa, yuklamalar dinamikasi, albatta, to’lqinsimon yoki shunga o’xshash shaklga kiradi, «to’lqin»larning turli elementlari orasidagi nisbat esa, sport mashqining bosqich va davrlariga qarab o’zgarib turadi. Mashq yuklamlari dinamikasining to’lqinsimon xarakteri sport mashqining yuqorida ko’rib chiqilgan boshqa qonuniyatlari bilan, ularning oliy ko’rsatkichlarga yo’naltirilganligi, mashq talablarining asta-sekin va ayni vaqtda maksimal orta borishi, yuklamalar uzluksizligi va dam olishi bilan, rasional suratda almashinib turishi bilan bevosita aloqador. Mana shu qonuniyatlarning barcha sport mashqini tashkil etishning eng muhim asosi sifatida ayniqsa, muntazamlik hamda rivojlana borish tamoyillari munosabati bilan doimo hisobga olib turilishi kerak. SPORT MAShQI JARAYONINING DAVRIYLIGI Davriylik, ya’ni ma’lum mashg’ulotlarning, bosqichlarning, davrlarning nisbatan to’la takrorlanib turishi sport mashqi jarayonining butun strukturasi uchun xarakterlidir. Sport mashqining katta (mekro, yillik va yarim yillik) o’rta (mezo) hamda kichik (mikrosikl) davrlari bo’ladi. (Bu haqda sport mashqining davrlanishi movzusida kengroq to’xtalamiz). Mikrosiklar bir necha kun, ko’pincha bir hafta davom etadi. Ularning strukturasiga ta’sir etadigan juda ko’p shart-sharoitlardan eng muhimlarini ko’rsatib o’tamiz. Bulardan birinchisi yuklamalar dinamikasining kichik «to’lqin»larini hosil qiladigan faktorlarning o’zidir. Ikkinchidan o’zaro optimal aloqada bo’lgan turli yo’nalishdagi mashqlarni takror tatbiq etish zaruriyatidir. Sport mashqida nimagadir ortiqroq qaratilgan turli mashqlar bir qancha mashqlardan foydalinadi, bunda ularning mashg’ulotlarda qanday to’plangani va bir-biri bilan qanday tartibda almashinib turishiga ham aslo befarq qarab bo’lmaydi. Masalan. Tezkorlik mashqlarini ko’p hollarda chidamlilik mashqlari bilan bir mashg’ulotda bajarish to’g’ri bo’lmaydi. Ular turli mashg’ulotlarda to’plangan bo’lsa, tezkorlikni rivojlantirishga mo’ljallangan mashqlar bajariladigan mashg’ulotlar asosan chidamlilikka ahamiyat beriladigan mashg’ulotlardan oldin bo’lsa, eng yaxshi samara beradi. Boshqa mashg’ulotlarga nisbatan ham shu kabi ma’lum navbat tartibi saqlanishi kerak. Bular bari mikorsikllar strukturasida o’z ifodasini topadi. Asosiy adabiyotlar. 1. A.Abdullayev. Sh.Xonkeldiyev. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 u 2. R.S.Salomov. Sport mashg'ulotlarining nazariy asoslari. T. 2005 yil 3. Maxkamdjonov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi. T. 2008. 4. R.S.Salomov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. T. 2014 y. 5. R.S.Salomov. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. (II-jild) T. 2015 y. 6. R.S.Salomov, Y.Y.Aripov. Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi uslubiyati asoslari. T. “Molya” 2011 y. 7. U.S.Do’sanov. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi . O’quv qo’llanma Tashkent 20 19 y

Sport mashq ining tamoyillari . Reja 1. Yuksak ko’rsatkichlarga intilish. 2. Sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi. 3. Sport mashqi jarayonining uzluksizligi. 4. Sport mashqi yuklamalarni asta-sekin ortib borishi. 5. Sport mashqi yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi. 6. Sport mashqi jarayonining davriyligi (siklligi).

Tamoyillarning sport mashqi qonuniyatlari ekanligi, yuksak ko’rsatkichlarga intilish, sportchi umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi, sport mashqi jarayonining uzluksizligi, sport mashqi yuklamalarni asta-sekin ortib borishi.Sport mashqi yuklamalarining to’lqinsimon o’zgarishi.Sport mashqi jarayonining davriyligi (siklligi).Sport mashqi tamoyillarining o’zaro aloqadorligi va h.k. Sport mashqi barcha jarayonlar kabi o’zining qonuniyatlarini (vazifasi)ni bajaruvchi tamoyillariga ega. Bu tamoyillar sport mashqini ko’p yillar jarayonida o’rganilishi, to’plangan tajribalarni tahlili va jahonda sportda erishilgan yutuqlarni shakllanish jarayonlarini asoslarini ilmiy tahlil qilishning natijalaridan kelib chiqqan xulosalar deb hisoblash mumkin. Anashularga tayanib, sport mashqi qo’yidagi asosiy tamoyillardan iborat. Yuksak ko’rsatkichlarga intilish Sport yuksak ko’rsatkichlarga intilish va ularni doimo yaxshilab borish vazifasini nazarda tutadi. Jismoniy mashqlardan sport maqsadisiz foydalanilganda natijalar imkon boricha yuqori darajada bo’lishi nazarda tutilmaydi. Sport faoliyatida esa, eng yuqori natijaga erishish turli sportchilar uchun turlichadir. Umumiylik esa, ularning har biri sport kamoloti yo’lida mumkin qadar ko’proq natija sari intilishdadir. Sport yutuqlari albatta shunchaki o’zicha muhim bo’lmay, balki kuch- quvvat, qobiliyat, mahorat taraqqiyotining aniq belgili ifodasi sifatida muhimdir. Yuksak sport natijalariga intilish shu munosabat bilan ulkan ijtimoiy-pedagogik ahamiyat kasb etadi, chunki u insonning eng muhim hayotiy qobiliyatlarini eng yuqori darajada takomillashtirishga intilish degan ma’noni bildiradi. Bunday intilish sport faoliyatining barcha tashkiliy tomonlari va shart-sharoitlari bilan, jumladan, sport musobaqalari tizimi va obro’ ortiruvchi rag’batlantirish choralari bilan (boshlang’ich sport razryadi berilishidan to chempionlik oltin medaligacha va yuksak sport ko’rsatkichlari uchun umumhalq olqishiga sazovor bo’lishigacha) qo’llab-quvvatlab boriladi. (m: Muhammadqodir Abdullayev, Abdullo Tangriyev va b.)

Yuksak ko’rsatkichlarga intilish sport mashqini shunga moslab tashkil qilish, eng ta’sirli (mashqni ko’proq foyda keltirishi ma’nosida) vosita va uslubiyatlardan foydalanish, nihoyat darajada chuqur ixtisoslanish yo’li bilan amalga oshiriladi. Eng yuqori natijaga intilishda sport mashqining o’ziga xos belgilari: - mashqlarni yuksak darajada bo’lishi, yuklama va dam olishning davriylikdan iborat bo’lib almashib turishi va hokazolar – mavjud bo’lishini talab etadi. Sport mashqining yuqorida aytib o’tilgan qonuniyatlari sportdagi ko’p yillik kamolot bosqichlariga bog’liq tarzda turlicha namayon bo’ladi. Dastlabki bosqichlarda sport bilan umumiy tayyorgarlik yo’lida o’tkaziladi, bunda trenirovka jarayoni sport ixtisoslashtirilishining yorqin ifoda etilgan belgilarga ega bo’lmaydi – oliy ko’rsatkichlarga intilish uzoq kelajak xarakteriga ega bo’ladi. Organizmning yosh jihatdan shakllana borishi va mashq darajasining yuksala borishiga qarab, bunday intilish to kishi faoliyatini cheklab qo’yadigan yosh ulg’ayishiga bog’liq va boshqa omillar sodir bo’lmaguncha to’liq ravishda amalga oshirilib boradi. Yuqoridagi aytilganlardan ko’rish mumkinki, orta borishning umumiy tamoili sport mashqi sohasida alohida mazmun kasb etar ekan. Uni sportning ma’lum turida imkoniyat boricha maksimal darajada kamol topishni ta’minlash talabi sifatida tushunish kerak. Bu esa chuqur ixtisoslashtirish zaruriyatini anglatadi. Sportda ixtisoslashish sport faoliyati jarayonida vaqt va kuch-g’ayrat sarflashning shunday taqsimlanishi bilan xarakterlanadiki, bu sportning tanlangan mazkur turini takomillashtirish uchun g’oyat qo’lay bo’lgani holda, sportning boshqa turlari uchun bunday bo’lmaydi. Shu munosabat bilan sport mashqini uyushtirishda shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish g’oyatda muhimdir. Sportchining shaxsiy moyilligiga muvofiq ravishda o’tkaziladigan ixtisoslashtirish uning sport sohasidagi iste’dodini mumkin qadar to’laroq namoyon etishga hamda sport qiziqishlarini qondirishga imkon beradi. (m: Muxammadqodir Abdullayev, M.Safin). Aksincha ixtisosning xatto sportchining shaxsiy fazilatlariga mos

kelmaydigan bo’lishi sportchi va ustozlarning ko’pgina harakatlarini yo’qqa chiqaradi. Sportda yuksak ko’rsatkich faqat ijodiy izlanish sharoitidagina erishilish mumkin. Yangi sport yutug’i hamisha u yoki bu darajada kashfiyotdir, sportchi imkoniyatlardan foydalanishning yangi usullarini sport mashqining yangi uslubiyatlarini kashf etishdir. Shuning uchun sportchidan ishga shunchaki ongli munosabatda bo’lishigina emas, balki uning mohiyatiga chuqur tushunib yetish va shunchaki faollik emas, balki doimiy, ijodiy tashabbus talab qilinadi. Shuning uchun sport mashqiga rahbarlik qilishda onglilik va faollilikning umumiy pedagogik tamoyili alohida ahamiyat kasb etishi tushunarlidir. SPORTChINING UMUMIY VA MAXSUS TAYYORGARLIGINING BIRLIGI Sportda ixtisoslashish sportchining har tomonlama rivojlanishini inkor etmaydi. Aksincha organizmning funksional imkoniyatlarini umumiy yuksaltirish, jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish asosidagina tanlangan sport turida mumkin qadar ko’proq yutuqqa erishiladi. Sport amaliyotidagi butun tajriba ham, nazariy va eksperimental tadqiqotlarning juda ko’p ma’lumotlari ham ana shuni ta’kidlaydi (A.N.Krestovnikov, G.V.Vasilyev, N.G.Ozolin, A.P.Matveyev, N.N.Yakovlev va boshqalar). Sport yutuqlari sportchining har tmonlama taraqqiy etganligiga bog’liqligining ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, organizmning ajralmas ekanligi – uning barcha a’zolari, tuzulma va funksiyalari faoliyat va taraqqiyot jarayoniga o’zaro uzviy bog’liqdir. Qaysi jismoniy sifat ko’proq, qaysisiniki kamroq rivojlanishi zarur ekani, har qaysi sport turining o’ziga xos nisbatda bo’lsa- da, biron jismoniy qobiliyatni g’oyat yuksak darajada rivojlantirishi uchun organizm funksional imkoniyatlari umuman yuksak darajada bo’lishi shart, ya’ni har tomonlama rivojlanish jarayonidagina bunga erishish mumkin, degan umumiy qonuniyat ham hamisha kuchda qoladi. Ikkinchidan turli harakat malakalari va mahoratlari o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Sportchi tomonidan o’zlashtirilgan

harakat malakalari va mahoratlari doirasi qanchalik keng bo’lsa (albatta, tanlangan sport turining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq bo’lgan ma’lum me’yorda) harakat shakllarining yangi shakllarini yaratish va ilgari o’zlashtirilganlarini takomillashtirish uchun shunchalik qulay asos mavjud bo’ladi. Yangi harakat shakllari ilgari tarkib topgan shakllar asosida paydo bo’ladi va ularning u yoki bu unsurlarini o’z ichiga oladi. Xilma-xil harakat koordinasiyalarini qiyinchiliklarni yenga borish natijasida harakat faoliyatini yana ham takomillashtirish qobiliyati, mashqlanishni rivojlanishi yana ham muhimroqdir. Demak, sportda takomil topishning obyektiv qonunlari sport mashqining chuqur ixtisoslashtirilgan jarayon bo’lishi bilan birga, har tmonlama rivojlanishga olib kelishini talab qiladi. Shunga ko’ra sport mashqida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik bir-biriga mahkam qo’shib olib boriladi. Shu narsa muhimki, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikning organik hamohangligi faqat sport takomilining qonuniyatlariga javob beribgina qolmay, balki hamma narsa insonni har tomonlama o’stirishga qaratilgan tarbiya tizimining umumiy qonuniyatlariga ham mos keladi. Shuning uchun umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik birligini shaxsni har tomonlama rivojlantirishning umumiy tamoyilini sport mashqida aniq ifoda etadigan sport maktabining eng muhim tamoyili deb qarash zarur. Sportchini umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi degan so’z sport yutuqlariga erishishga hamda oqibat natijada sportdan tarbiya vositasi sifatida foydalanishga ziyon yetkazmay turib, bu birlikning qaysidir tomonini sport mashqidan olib tashlab bo’lmaydi, demakdir. Umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi, shuningdek, ular mazmunining bir-biriga bog’liq ekanligi bilan ham ifodalanadi, chunki umumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, tanlangan sport turining xususiyatlariga qarab belgilanadi, maxsus tayyorgarlikning mazmuni esa umumiy tayyorgarlik natijasida paydo bo’lgan shart-sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini dialektik tarzda qarama-qarshi birlik sifatida tushunmoq kerak. Mashq qilish vaqtida bu birlik tomonlarining har

O'xshashlar

Sport mashqining vositalari va metodlari.
Futbol sport turi sifatida
TA’LIM TAMOYILLARI VA METODLARI.
HARAKAT SIFATLAR RIVOJLANISHI TAMOYILLARI
JAMOADA SHAXSNI TARBIYALASHNING YETAKCHI TAMOYILLARI