TA’LIM TAMOYILLARI VA METODLARI.
![TA’LIM TAMOYILLARI VA METODLARI.
R E J A :
1) T a’lim qonuniyatlari va tamoyillari.
2) Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif.
3) Ta’lim metodlarni klassifikasiyasi.
4) Ta’lim metodlarini tanlash.](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_1.png)
![T a’lim qonuniyatlari va tamoyillari . O’quv jarayonida amal qiluvchi barcha
qonuniyatlar umumiy va xususiy tarziga ikki guruhga ajratiladi. Amal qilinishiga
ko’ra yaxlit didaktik tizimni qamrab oladigan qonuniyatlar umumiy , amal
qilinishiga ko’ra faqat alohida tarkibiy qismlariga taalluqli bo’lgan qonuniyatlar
esa xususiy (aniq) deb ataladi.
I.P.Podlasy 1
ta’lim jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlarini ajratib
ko’rsatadi:
1. Ta’lim maqsadi quyidagilarga bog’liq: jamiyatning rivojlanish sur’ati va
darajasi, jamiyatning talablari va imkoniyatlari hamda pedagogika fani va
amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari darajasi.
2. Ta’lim mazmuni quyidagilarga bog’liq: ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va
maqsadlari, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati, o’quvchilarning yoshi
imkoniyatlari, ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi, shuningdek,
o’quv yurtining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlari.
3.Ta’lim sifati (samaradorligi) quyidagilarga bog’liq: avvalgi bosqich
mahsuldorligi va mazkur bosqichda erishilgan natijalar, o’rganilayotgan material
xususiyati va hajmi, o’quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta’sir ko’rsatish hamda
o’quvchilarning bilim olishga qobiliyatlari va ta’lim vaqti.
4. Ta’lim metodlari samaradorligi quyidagilarga bog’liq: metodlarni
qo’llashda bilimlari va ko’nikmalari, ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni,
o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlari, moddiy-texnik ta’minot
hamda o’quv jarayonini tashkil etish.
5. Ta’limni boshqarish mahsuldorligi quyidagilarga bog’liq: ta’lim tizimida
qayta aloqalarning intensivligi va tuzatish, ta’sir ko’rsatishlarning asoslanganliligi.
6. Ta’limni rag’batlantirish samaradorligi quyidagilarga bog’liq: ta’limning
ichki rag’batlari (sabablari) hamda tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik)
rag’batlari.
Zamonaviy fanga aniq qonuniyatlar ko’plab soni ma’lumdir. Ular qatoriga
quyidagilar kiradi:
1](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_2.png)
![1. Didaktik qonuniyatlar.
2. Gnoseologik qonuniyatlar.
3. Psixologik qonuniyatlar.
4. Kibernetik qonuniyatlar.
5. Sosiologik qonuniyatlar.
6. Tashkiliy qonuniyatlar.
Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv jarayonining umumiy
maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va
metodlarini belgilovchi boshlang’ich qoidalardir.
Tamoyil (yunoncha «principium») – biror-bir nazariyaning asosi, negizi,
asosiy boshlang’ich qoidasi; boshqaruvchi g’oya, faoliyatning asosiy qoidasi;
umumlashtirilgan talab.
Ta’lim tamoyillari . Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv
jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga ko’ra tashkil etiluvchi ta’lim
jarayonining tashkiliy shakl va metodlari, asosiy qoidalari mohiyatini belgilovchi
mazmundir. Ta’lim tamoyillarida ta’limning aniq, tarixiy tajribaga asoslanuvchi
me’yoriy asoslari (qoidalari) o’z ifodasini topgan. Ta’lim tamoyillarini bilish o’quv
jarayonini uning qonuniyatlari asosida tashkil etish, uning maqsadlarini asosli
ravishda belgilash va o’quv materialini mazmunini tanlab olish, maqsadga muvofiq
ta’lim shakli va metodlarini tanlash
imkonini beradi. Shu bilan birga bu tamoyillar o’qituvchilar va o’quvchilarga
yaxlit jarayonning bosqichlariga amal qilish, o’zaro aloqalar va hamkorlikni
amalga oshirishga imkon beradi.
Ta’lim tamoyillari o’zida tarixiylik xususiyatini namoyon etadi. Ta’lim
nazariyasi va amaliyoti rivojlanib borgani, ta’lim jarayonining yangi qonuniyatlari
kashf etilishi bilan ta’limning yangi tamoyillari ham shakllanadi, eski ko’rinishlari
o’zgardi. Bu ishlar bugungi kunda ham davom etadi. O’qitish va tarbiyalash
qonuniyatlarini aks ettiradigan yaxlit pedagogik jarayonning umumiy tamoyillarini
keltirib chiqarishga urinishlar ko’zga tashlanmoqda.](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_3.png)
![Tamoyillar ta’lim jarayonining mohiyati, qoidalar esa uning alohida
tomonlarini aks ettiradi.
Ta’limni mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillari dan tashkil topgan tizim
sifatida e’tirof etish mumkin:
I. Ta’limning mazmunli tamoyillari . Ular ta’lim mazmunini tanlash bilan
bog’liq bo’lgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi g’oyalarni ifodalaydi:
- fuqarolik;
- ilmiyligi;
- tarbiyalovchi ta’lim;
- fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi (ta’limning hayot bilan,
nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi);
- tabiat bilan uyg’unligi;
- madaniyat bilan uyg’unligi;
- insonparvarligi.
Fuqarolik tamoyili. Unga ko’ra ta’lim mazmunini shaxsning subyektivligini
rivojlantirish, uning ma’naviyligi va ijtimoiy yetukligiga yo’naltirishda namoyon
bo’lishi kerak. U ta’lim mazmunini insonparvarlashtirishni nazarda tutadi va
fuqarolikni anglash, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzilishi
haqidagi tasavvurlar tizimi, o’zbek xalqi madaniyati psixologik xususiyatlari,
uning mentalitet xususiyatlari, milliy siyosati va madaniyati kabi dolzarb masalalar
haqidagi tasavvurlarining shakllanishi bilan bog’liq.
Ta’limning ilmiyligi tamoyili ta’lim mazmunini zamonaviy fan va texnika
rivojlanish darajasi, jahon sivilizasiyasi to’plagan tajribaga mos kelishini
ifodalaydi. Bu tamoyil ta’lim vaqtida va o’qishdan tashqari vaqtda amalga
oshiriladigan ta’lim mazmuni o’quvchilarni obyektiv ilmiy dalillar, hodisalar,
qonunlar, zamonaviy yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ochib berishga
yaqinlashtirib, u yoki bu sohaning asosiy nazariya yoki konsepsiyalari bilan
tanishtirishga yo’naltirilgan bo’lishini talab etadi.
Ta’limning tarbiyalovchilik tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda ta’lim va
tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil ta’lim jarayonida](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_4.png)
![barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishni ko’zda tutadi. Ta’lim jarayonida
tarbiyalashning samarali kechishi shaxsning intellektual rivojlanishi, birinchi
navbatda, o’quvchilarning qiziqishlari, idrok etish hamda individual
qobiliyatlarining hisobga olinishi bilan bog’liq.
Ta’limning fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi tamoyili umumiy o’rta
ta’lim maktablaridayoq o’quvchilar chuqur nazariy va amaliy tayyorlikdan
o’tadilar. Mazkur holat an’anaviy didaktikada ta’limning hayot bilan, nazariyaning
amaliyot bilan bog’liqligi kabi ifoda etiladi.
O’qishda fundamentallik bilimlarning ilmiyligi, to’la va chuqur bo’lishini
ko’zda tutadi. U odamdan yuksak intellektual salohiyat, fikrlash layoqatining
tadqiqotchilik ko’rinishda bo’lishi, bilimlarini doimiy ravishda to’ldirib borish
istagi va malakalarini talab etuvchi zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga
asoslangan. Fundamental bilimlar aniq bilimlariga qaraganda sekin eskiradi,
shuningdek, inson va xotirasiga emas, ko’proq uning fikrlash layoqatiga bog’liq
bo’ladi. Ta’limning fundamentalligi bilimlar mazmunining muntazamligi, nazariy
va amaliy jihatdan o’zaro nisbatda bo’lishni talab etadi.
Ta’limning tabiat bilan uyg’unligi tamoyili. Ya.A.Komenskiy o’zining
tabiatga uyg’un bo’lishi g’oyasini ifoda etib, tabiatda hayot bahordan boshlangani
kabi ta’lim olish jarayoni uchun eng qulay davr bolalik ekanligini ta’kidlaydi.
Ertalabki soatlar mashg’ulotlarni bajarish uchun juda qulay hisoblanadi.
O’quvchilarga ularning yosh davrlarini inobatga olgan holda bilimlarning berilishi
ushbu bilimlarning ular uchun tushunarli bo’lishini ta’minlaydi. Demak, tabiat
bilan uyg’unlik g’oyasi asta-sekinlik, ketma-ketlik va mustaqil faoliyat kabi ta’lim
tamoyilining asosi hisoblanadi.
O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878-1934 yillar) ta’lim va
tarbiyani yo’lga qo’yishda tabiatga uyg’un bo’lishi g’oyasining davomchisi
bo’lgan. O’zining “Turkiy guliston yohud axloq” nomli asarida bola shaxsining
tabiiy mukammalligiga ishonch bildiradi. A.Avloniy bola tabiatan go’zallik va
mehribonlik bilan uyg’unlikda tug’iladi deb yozadi. Allomaning fikricha, ta’lim va](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_5.png)
![tarbiyaning vazifasi bola shaxsining rivojlanishi uchun yordam beruvchi
sharoitlarni yaratishdan iborat.
Abdulla Avloniy bolani milliy madaniyat, vatanga muhabbat asosida
tarbiyalash g’oyasining tarafdori bo’lgan, bu xususida allomaning asarlarida
quyidagi fikrlar o’z ifodasini topgan: “.... odam tug’ilgan va o’sib ulg’aygan
shaharni va shu shahar joylashgan mamlakatni bu odamning Vatani deb aytadilar.
Biz turkistonliklar o’zimizning quyoshli diyorimizni jonimizdan ham ortiq yaxshi
ko’rishimiz kabi arablar o’z Arabistonini, ... eskimoslar esa o’zlarining Shimolini
yaxshi ko’radilar” deb yozadi. A.Avloniyning fikricha, xalqparvarlikka asoslangan
ta’lim va tarbiya yoshlarga vatanparvarlik namunalarini ko’rsatishga undashi
kerak.
Ta’limda insonparvarlik tamoyili ni bolaning shaxs sifatidagi qadr-qimmati,
uning erkinligi hamda baxtli hayot kechirishini ta’minlash, uni rivojlantirishi,
ijodiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi, unga hayotda o’z o’rnini topishda
yordam ko’rsatishi va hokazolarni nazarda tutadi.
“Insonparvarlik” va “odamiylik” so’zlari yunoncha humanus “odamiylik”
bir so’zdan kelib chiqqan. Insonparvarlik, odamiylik ma’naviy-axloqiy
tushunchalardir. Insonparvarlik g’oyasi antik davr faylasuflari (Suqrot, Aflotun,
Arastu va boshqalar) qarashlarida ilk bor ko’zga tashlanadi. Markaziy Osiyoda
insonparvarlik g’oyalari Sharq Uyg’onish davrida keng rivojlandi. Abu Nasr
Forobiyning fikricha, bolani eng avval o’qimishli, saxovatli inson qilib tarbiyalash
kerak, zero, salbiy nuqsonlar bolalikdan paydo bo’ladi. Shu bois oilada tarbiyani
yo’lga qo’yishda xato qilmaslik zarur.
O’zbekiston Respublikasida huquqiy, demokratik jamiyat barpo etilayotgan
mavjud sharoitda uzluksiz ta’lim tizimi oldida barkamol, har tomonlama
rivojlangan, erkin, mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalash vazifasi turibdi. Mazkur
vazifa ta’lim va tarbiya jarayonida bolalarga nisbatan insonparvarlik munosabatida
bo’lish orqali ijobiy hal etiladi. Bolalarga nisbatan insonparvarlik munosabatida
bo’lish ularning taqdiri haqida qayg’urish, uning qobiliyatini ko’ra olish, unga](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_6.png)
![ishonish, shuningdek, bolaning xatoga yo’l qo’yish, shaxsiy nuqtai nazarga ega
bo’lish huquqini qadrlashni nazarda tutadi.
Ta’limning tashkiliy–metodik tamoyillari. Ta’limni tashkil etish
metodikasi ta’lim mazmunini shakllantirish kabi erkin tanlanishi mumkin emas. Bu
borada muayyan ijtimoiy, psixologik va pedagogik talablarni inobatga olish zarur.
Bunday talablar t a’limning tashkiliy-metodik tamoyillari deb yuritiluvchi
tamoyillar mazmunida o’z ifodasini topgan:
- ta’limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi;
- ta’limda onglilik va ijodiy faollik;
- ta’limda ko’rgazmalilik;
- ta’limning samaradorligi va ishonchliligi (mustahkamligi);
- ta’limning tushunarliligi;
- guruhli va individual ta’lim birligi;
- ta’limning o’quvchilar yoshi va individual xususiyatlariga mos kelishi;
- oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning muvofiqlikligi;
- pedagogik hamkorlik.
Ta’limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamoyili bilish
bosqichlarining obyektivligini anglatadi.
Izchillik ta’lim mazmuni, uning shakli va usullari, o’quv jarayoni
ishtirokchilari bo’lgan subyektlarning o’zaro munosabatlariga taalluqli. U alohida
parsial (yunoncha partialis - qisman) va xususiy o’quv vaziyatlari, predmet va
hodisalar o’rtasidagi bog’liqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini asta-sekin o’zlashtirish
asosida ularni yagona yaxlit o’quv jarayoniga birlashtirishga imkon beradi.
Izchillik ta’lim jarayonining ma’lum tizim va ketma-ketlik asosida bo’lishini
nazarda tutadi, zero, murakkab masalalarni oddiy masalalarni o’rganmay turib hal
etib bo’lmaydi.
Muntazamlik va ketma-ketlik u yoki bu o’quv materialini o’zlashtirish
sur’ati, uning elementlari o’rtasidagi o’zaro mosligini tahlil qilishga imkon beradi.
Ta’limning muntazamlikligi va ketma-ketligi ma’lum fanlar bo’yicha bilim,
ko’nikma va malakalarini shakllantirish, borliqni yaxlit idrok etish o’rtasidagi](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_7.png)
![qarama-qarshilikni hal etishga imkon beradi. Ushbu holatlar birinchi navbatda
dastur va darsliklarni muayyan tizimda yaratish, fanlararo hamda fanlar ichidagi
bog’liqlikni ta’minlash evaziga namoyon bo’ladi.
Onglilik va ijodiy faollik tamoyili . Uning asosini fanni o’rganishda muhim
ahamiyatga ega bo’luvchi qoidalar majmuini shakllantirish tashkil etadi. Bilimlarni
ongli ravishda o’zlashtirish quyidagi omil va shartlarga bog’liq: ta’lim motivlari,
o’quvchilarning faollik darajasi, o’quv-tarbiyaviy jarayonning samarali tashkil
etilishi, o’qituvchi tomonidan qo’llanuvchi ta’lim metodlari va vositalarining
samaradorligi va boshqalar. O’quvchilarning faolliklari reproduktiv va ijodiy
xarakterga ega bo’lishi mumkin. Mazkur tamoyil o’quvchilarning
tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi.
Ko’rgazmalilik tamoyili ta’lim jarayonini tashkil etish asosida yotuvchi
muhim qoidalardan biri hisoblanadi. Ya.A.Komenskiy uni didaktikaning “oltin
qoidasi deb atagan. Unga binoan ta’limda inson sezgi organlaridan foydalanish
kerak. “Agarda biz o’quvchilarda haqiqiy va aniq bilimlar paydo qilishni istasak,
unda biz umuman hamma narsaga shaxsiy kuzatish va sezib ko’rish bilan Ta’limga
intilishimiz kerak – deb ta’kidlaydi u – agarda qandaydir predmetni baravariga bir
necha sezgi organlari bilan qabul qilish mumkin bo’lsa, mayli ular baravariga bir
necha sezgilari bilan o’rganilsin”.
Tajribalar asosida o’rganilayotgan narsani namoyish etish va jarayon
mohiyatini hikoya qilib berish o’zlashtirish darajasini birmuncha oshiradi.
Xususan, axborotlarni eshitib qabul qilish samarasi 15 foiz, ko’rib qabul qilish esa
– 25 foizni tashkil etadi. Ta’lim jarayonida ularni bir vaqtda ishtirok etishi
natijasida ma’lumotlarni qabul qilish samaradorligi 65 foizgacha ortadi.
Ko’rgazmalilikdan o’quv jarayoni barcha bosqichlarida foydalanish
mumkin: yangi materialni o’zlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil
qilish hamda o’quvchilarning dastur materiallarini o’zlashtirishlarini tekshirish va
baholashda.
Ta’limning samaradorligi va ishonchliligi tamoyili . An’anaviy didaktikada
u mustahkamlik tamoyili kabi ifoda etiladi. Agarda o’qitish jarayoni ta’lim](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_8.png)
![maqsadlariga erishishni ta’minlamasa, u holda ushbu jarayonni tashkil etish
zaruriyati yuzaga kelmaydi. Shu bois ta’lim samarali, shuningdek, rivojlantiruvchi
va tarbiyalovchi xususiyatga ega bo’lishi kerak.
Ta’limning ishonchliligi va mustahkamlikligini ta’minlash uchun
o’quvchilar o’qish jarayonida o’quv-o’rganish harakatlarining quyidagi to’la siklini
o’zlashtira olishlari zarur: o’rganilayotgan materiallarni dastlabki qabul qilish, uni
chuqurroq anglab yetish, eslab qolish, o’zlashtirilgan bilimlarini qo’llash bo’yicha
ma’lum faoliyatni amalga oshirish, ularni takrorlash va tizimlashtirish.
Ta’limning chuqurligi va mustahkamligi talabi didaktikada an’anaviy
hisoblanadi va u yuzakilikka qarama-qarshi qo’yiladi. Chuqur, mustahkam
bilimning asosiy belgisi eng fundamental g’oyalar, qoidalar, tushuncha,
kategoriyalarni tushunish, chuqur o’zlashtirish, o’rganilayotgan materiallar
mazmunini puxta anglashdan iborat.
Ta’limning tushunarliligi tamoyili o’quvchilarning mavjud imkoniyatlarini
hisobga olish, jismoniy va psixik sog’lig’iga yomon ta’sir etuvchi intellektual va
emosional qiyinchiliklardan voz kechishni talab etadi. Ta’limning tushunarli
bo’lishi o’quvchilarning yoshi, bilish imkoniyatlarini hisobga olib o’qishning
mazmunini to’g’ri aniqlash demakdir, ya’ni, har bir o’quv fani bo’yicha
o’quvchilar egallab olishi zarur bo’lgan bilim, amaliy ko’nikma va malakalari
hajmini to’g’ri aniqlashdir. Bu tamoyil o’quv jarayonini o’quvchilarda
qiyinchiliklarni yengish istagini hosil qiluvchi va shaxsiy muvaffaqiyatlarining
natijalaridan quvonish tuyg’usini yuzaga keltirishga yo’naltirilganligini ifodalaydi.
Bu bolalarda ko’zga tashlanuvchi qattiq hayajonlanish, shuningdek, o’quv
masalalarini yechishdagi ishonchsizlikni yo’qotishga yordam beradi.
Guruhli va individual ta’limning birligi tamoyili shaxsning, bir tomondan
atrofdagilar bilan munosabatda bo’lish, ijtimoiy aloqalarni yo’lga qo’yishga
intilishi, ikkinchi tomondan esa, yakka holda ta’lim olishga bo’lgan xohishini aks
ettirishga xizmat qiladi. Muomala faoliyatning alohida turi bo’lib, uni tashkil etish
jarayonida boshqalar haqidagi tasavvur va tushuncha yuzaga keladi. Atrofdagilar
bilan munosabatni yo’lga qo’yish o’zaro aloqalarning hosil bo’lishi va](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_9.png)
![rivojlanishini, alohida bo’lish esa shaxsning ijtimoiylashuvi hamda rivojlanishini
ta’minlaydi.
An’anaviy ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra guruhli hisoblanadi, zero, u 30-40
nafar o’quvchilardan iborat o’quv guruh(yoki sinf)larida tashkil etiladi. 100-200
nafar talabalardan iborat kurslarda esa ta’limga sarflanadigan harakatlarni
kamaytirish maqsadida ma’ruzalar o’qish tashkil etiladi. Guruhli ta’lim munozara,
muzokara tashkil etish uchun qulay sharoitga ega bo’lib, o’quv masalalarini
yechishning eng samarali yo’llarini birgalikda izlashni ta’minlaydi, o’zaro yordam
ko’rsatish uchun sharoit yaratadi, o’quvchilarning mas’uliyat hissini oshiradi.
O’quv muassasalarida guruhli ta’limni tashkil etish jamoani shakllantirishning
asosiy shakli sanaladi.
Ta’limning o’quvchilarning yoshi va individual xususiyatlariga mos kelishi
tamoyili o’quvchilarning yoshiga ko’ra va individual yondashuvni
anglatadi.Yoshiga muvofiq yondashish o’quvchilarning psixik xususiyatlari,
shaxsiy rivojlanganlik darajasi, ma’naviy-axloqiy sifatlari, ijtimoiy yetukligini
baholay olishni nazarda tutadi. Agarda qo’yilayotgan talablar yoki ta’limning
tashkiliy tuzilishi o’quvchilarning yoshi imkoniyatlaridan ortda qolsa yoki ilgarilab
ketsa, o’quv faoliyatining samarasi pasayadi. Individual yondoshish
o’quvchilarning murakkab ichki dunyosini o’rganish, yuzaga kelgan munosabatlar
tizimini tahlil qilish va shaxs shakllanishi sodir bo’ladigan ko’p turdagi sharoitlarni
aniqlashni talab etadi.
Oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning birgaligi tamoyili
pedagog tarbiyalanuvchini shaxs sifatida hurmat qilishi zarur. Oqilona talabchanlik
maqsadga muvofiq bo’lsa, ta’lim-tarbiya jarayoni, shaxsning to’liq va barkamol
rivojlanishini ta’minlay olsa samarasi ancha yuqori bo’ladi. O’quvchilarga
nisbatan talabchanlik ularni tartibli, intizomli bo’lish, burchlarni o’z vaqtida
bajarish ko’nikmalariga ega bo’lishlarini ta’minlashi lozim. Shaxsga hurmat
insondagi ijobiy xislatlariga tayanishni ko’zda tutadi.
Hamkorlik tamoyili ta’lim jarayonida shaxsning ustuvor mavqyeini
ta’minlash, uning o’z-o’zini anglashini anglatadi. Bu tamoyil o’zaro munosabatlar](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_10.png)
![jarayonida subyektlar o’rtasidagi aloqalarning dialog shakli, shaxslararo
munosabatlar mazmunida esa empatiya (yunoncha «empathlia» – birgalikda
tashvishlanish, ya’ni, boshqa odamning tashvishlarini tushunish)ning ustunligiga
erishishni talab etadi.](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_11.png)
![Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida/ Karimov I.A 2011yil
“O‘zbekiston” nashriyoti. 440b
2. Mavlonova R., To‘raeva O, Holiqberdiev K. Pedagogika / Kasb-hunar
kollejlari uchun darslik. Ikkinchi nashr. – Toshkent: O‘qituvchi, 2001.
3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy
o‘quv yurtlari uchun darslik. M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy tahriri ostida. –
Toshkent: “ Iqtisod-moliya”, 2007.
4. Pedagogika / O‘quv qo‘ll. J.Hasanboev va boshq. – Toshkent: “Fan”,
2006.
5. Hasanboeva O., Hasanboev J., Homidov X. Pedagogika tarixi / O‘quv
qo‘ll. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 1997.
6. Hashimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi / Darslik. – Toshkent:
“Istiglol” nashriyoti, 2005.
7. Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Hasanov R. Pedagogika tarixi /
O‘quv qo‘ll. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 1996.
8. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. II-qism / Darslik. –
Toshkent: A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2005.](/data/documents/3b72223f-9ea2-42dc-aee5-2efea03355c2/page_12.png)
TA’LIM TAMOYILLARI VA METODLARI. R E J A : 1) T a’lim qonuniyatlari va tamoyillari. 2) Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. 3) Ta’lim metodlarni klassifikasiyasi. 4) Ta’lim metodlarini tanlash.
T a’lim qonuniyatlari va tamoyillari . O’quv jarayonida amal qiluvchi barcha qonuniyatlar umumiy va xususiy tarziga ikki guruhga ajratiladi. Amal qilinishiga ko’ra yaxlit didaktik tizimni qamrab oladigan qonuniyatlar umumiy , amal qilinishiga ko’ra faqat alohida tarkibiy qismlariga taalluqli bo’lgan qonuniyatlar esa xususiy (aniq) deb ataladi. I.P.Podlasy 1 ta’lim jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlarini ajratib ko’rsatadi: 1. Ta’lim maqsadi quyidagilarga bog’liq: jamiyatning rivojlanish sur’ati va darajasi, jamiyatning talablari va imkoniyatlari hamda pedagogika fani va amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari darajasi. 2. Ta’lim mazmuni quyidagilarga bog’liq: ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati, o’quvchilarning yoshi imkoniyatlari, ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi, shuningdek, o’quv yurtining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlari. 3.Ta’lim sifati (samaradorligi) quyidagilarga bog’liq: avvalgi bosqich mahsuldorligi va mazkur bosqichda erishilgan natijalar, o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi, o’quvchilarga tashkiliy-pedagogik ta’sir ko’rsatish hamda o’quvchilarning bilim olishga qobiliyatlari va ta’lim vaqti. 4. Ta’lim metodlari samaradorligi quyidagilarga bog’liq: metodlarni qo’llashda bilimlari va ko’nikmalari, ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlari, moddiy-texnik ta’minot hamda o’quv jarayonini tashkil etish. 5. Ta’limni boshqarish mahsuldorligi quyidagilarga bog’liq: ta’lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va tuzatish, ta’sir ko’rsatishlarning asoslanganliligi. 6. Ta’limni rag’batlantirish samaradorligi quyidagilarga bog’liq: ta’limning ichki rag’batlari (sabablari) hamda tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik) rag’batlari. Zamonaviy fanga aniq qonuniyatlar ko’plab soni ma’lumdir. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: 1
1. Didaktik qonuniyatlar. 2. Gnoseologik qonuniyatlar. 3. Psixologik qonuniyatlar. 4. Kibernetik qonuniyatlar. 5. Sosiologik qonuniyatlar. 6. Tashkiliy qonuniyatlar. Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgilovchi boshlang’ich qoidalardir. Tamoyil (yunoncha «principium») – biror-bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy boshlang’ich qoidasi; boshqaruvchi g’oya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab. Ta’lim tamoyillari . Didaktik tamoyillar (didaktika tamoyillari) o’quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga ko’ra tashkil etiluvchi ta’lim jarayonining tashkiliy shakl va metodlari, asosiy qoidalari mohiyatini belgilovchi mazmundir. Ta’lim tamoyillarida ta’limning aniq, tarixiy tajribaga asoslanuvchi me’yoriy asoslari (qoidalari) o’z ifodasini topgan. Ta’lim tamoyillarini bilish o’quv jarayonini uning qonuniyatlari asosida tashkil etish, uning maqsadlarini asosli ravishda belgilash va o’quv materialini mazmunini tanlab olish, maqsadga muvofiq ta’lim shakli va metodlarini tanlash imkonini beradi. Shu bilan birga bu tamoyillar o’qituvchilar va o’quvchilarga yaxlit jarayonning bosqichlariga amal qilish, o’zaro aloqalar va hamkorlikni amalga oshirishga imkon beradi. Ta’lim tamoyillari o’zida tarixiylik xususiyatini namoyon etadi. Ta’lim nazariyasi va amaliyoti rivojlanib borgani, ta’lim jarayonining yangi qonuniyatlari kashf etilishi bilan ta’limning yangi tamoyillari ham shakllanadi, eski ko’rinishlari o’zgardi. Bu ishlar bugungi kunda ham davom etadi. O’qitish va tarbiyalash qonuniyatlarini aks ettiradigan yaxlit pedagogik jarayonning umumiy tamoyillarini keltirib chiqarishga urinishlar ko’zga tashlanmoqda.
Tamoyillar ta’lim jarayonining mohiyati, qoidalar esa uning alohida tomonlarini aks ettiradi. Ta’limni mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillari dan tashkil topgan tizim sifatida e’tirof etish mumkin: I. Ta’limning mazmunli tamoyillari . Ular ta’lim mazmunini tanlash bilan bog’liq bo’lgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi g’oyalarni ifodalaydi: - fuqarolik; - ilmiyligi; - tarbiyalovchi ta’lim; - fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi (ta’limning hayot bilan, nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi); - tabiat bilan uyg’unligi; - madaniyat bilan uyg’unligi; - insonparvarligi. Fuqarolik tamoyili. Unga ko’ra ta’lim mazmunini shaxsning subyektivligini rivojlantirish, uning ma’naviyligi va ijtimoiy yetukligiga yo’naltirishda namoyon bo’lishi kerak. U ta’lim mazmunini insonparvarlashtirishni nazarda tutadi va fuqarolikni anglash, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzilishi haqidagi tasavvurlar tizimi, o’zbek xalqi madaniyati psixologik xususiyatlari, uning mentalitet xususiyatlari, milliy siyosati va madaniyati kabi dolzarb masalalar haqidagi tasavvurlarining shakllanishi bilan bog’liq. Ta’limning ilmiyligi tamoyili ta’lim mazmunini zamonaviy fan va texnika rivojlanish darajasi, jahon sivilizasiyasi to’plagan tajribaga mos kelishini ifodalaydi. Bu tamoyil ta’lim vaqtida va o’qishdan tashqari vaqtda amalga oshiriladigan ta’lim mazmuni o’quvchilarni obyektiv ilmiy dalillar, hodisalar, qonunlar, zamonaviy yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ochib berishga yaqinlashtirib, u yoki bu sohaning asosiy nazariya yoki konsepsiyalari bilan tanishtirishga yo’naltirilgan bo’lishini talab etadi. Ta’limning tarbiyalovchilik tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda ta’lim va tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil ta’lim jarayonida
barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishni ko’zda tutadi. Ta’lim jarayonida tarbiyalashning samarali kechishi shaxsning intellektual rivojlanishi, birinchi navbatda, o’quvchilarning qiziqishlari, idrok etish hamda individual qobiliyatlarining hisobga olinishi bilan bog’liq. Ta’limning fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi tamoyili umumiy o’rta ta’lim maktablaridayoq o’quvchilar chuqur nazariy va amaliy tayyorlikdan o’tadilar. Mazkur holat an’anaviy didaktikada ta’limning hayot bilan, nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi kabi ifoda etiladi. O’qishda fundamentallik bilimlarning ilmiyligi, to’la va chuqur bo’lishini ko’zda tutadi. U odamdan yuksak intellektual salohiyat, fikrlash layoqatining tadqiqotchilik ko’rinishda bo’lishi, bilimlarini doimiy ravishda to’ldirib borish istagi va malakalarini talab etuvchi zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga asoslangan. Fundamental bilimlar aniq bilimlariga qaraganda sekin eskiradi, shuningdek, inson va xotirasiga emas, ko’proq uning fikrlash layoqatiga bog’liq bo’ladi. Ta’limning fundamentalligi bilimlar mazmunining muntazamligi, nazariy va amaliy jihatdan o’zaro nisbatda bo’lishni talab etadi. Ta’limning tabiat bilan uyg’unligi tamoyili. Ya.A.Komenskiy o’zining tabiatga uyg’un bo’lishi g’oyasini ifoda etib, tabiatda hayot bahordan boshlangani kabi ta’lim olish jarayoni uchun eng qulay davr bolalik ekanligini ta’kidlaydi. Ertalabki soatlar mashg’ulotlarni bajarish uchun juda qulay hisoblanadi. O’quvchilarga ularning yosh davrlarini inobatga olgan holda bilimlarning berilishi ushbu bilimlarning ular uchun tushunarli bo’lishini ta’minlaydi. Demak, tabiat bilan uyg’unlik g’oyasi asta-sekinlik, ketma-ketlik va mustaqil faoliyat kabi ta’lim tamoyilining asosi hisoblanadi. O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy ham (1878-1934 yillar) ta’lim va tarbiyani yo’lga qo’yishda tabiatga uyg’un bo’lishi g’oyasining davomchisi bo’lgan. O’zining “Turkiy guliston yohud axloq” nomli asarida bola shaxsining tabiiy mukammalligiga ishonch bildiradi. A.Avloniy bola tabiatan go’zallik va mehribonlik bilan uyg’unlikda tug’iladi deb yozadi. Allomaning fikricha, ta’lim va