TA’LIM METODLARI VA VOSITALARI .
![TA’LIM METODLARI VA VOSITALARI .
R E J A :
1) Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif.
2) Ta’lim metodlarni klassifikasiyasi.
3) Ta’lim metodlarini tanlash.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_1.png)
![Ta’lim metodlari . «Metod» so’zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul,
maqsadga erishish yo’li» kabi ma’nolarni anglatadi. Filofosiya lug’atida ushbu
tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari» deya sharhlangan.
Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga berilgan
ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo’lish mumkin.
Shuningdek, ta’lim metodlarining o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro
hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to’g’risidagi fikrlar ham
mavjud.
«Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo’nalishdagi
faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo’ladi. Mazkur loyiha
amaliyotga o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining o’zaro tutashuvi, o’qitish va
o’qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy
etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo’lmaydi, buning boisi ta’lim metodi
o’zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi».
Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to’laqonli yorituvchi ta’rifni
aniqlashga bo’lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari
surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan
turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o’zaro yaqinlashtiruvchi
umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o’quvchilarning o’quv-
bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak,
ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo’llanilib, uning samarasini ta’minlovchi
usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u
yordamida ta’lim mazmunini o’zlashtirish yo’llari ifoda etiladi, o’qituvchi va
o’quvchilarning o’zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi.
Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon
bo’lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o’qish faoliyatini amalga oshirish sharti
hisoblanadi.
Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o’qish vositalari yordamida joriy etiladi,
shu bois ularning o’zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_2.png)
![Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o’qituvchining dars
boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o’qituvchi va
o’quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi,
ushbu jarayonda aniq maqsadga yo’naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim
tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh halqa aynan qanday va qaysi
mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish
mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi.Bu funksiyalar ta’lim metodini qo’llash
jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-
biriga o’zaro singib ketadi. Misol uchun, tashhisli funksiya o’qituvchining bir qator
metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi.
«Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko’p hollarda «metodik usul»
(sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo’llaniladi. U
ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi
alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini
chog’ishtirish orqali joriy etiladi.
Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari
esa birmuncha samarasiz bo’lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud
emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan
foydalanish mumkin.
Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi:
- didaktik maqsad asosida;
- ta’lim mazmuni asosida;
- o’quvchilarning o’quv ko’nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida;
- o’qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida.
Ta’lim metodlaridan foydalanish ko’lami, holati o’qituvchining kasbiy
tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog’liq holda o’zgaradi.
Didaktikada munozaralarga sabab bo’layotgan yana bir muhim obyekt ta’lim
metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari
bo’yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o’nlab ta’lim metodlari
ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlasy fikrini quyidagicha davom](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_3.png)
![ettiradi, - «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g’oya yagona va
o’zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga
yordam beradi. O’qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar
tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo’shqin bo’lishi, metodlarni
qo’llash amaliyotidagi doimiy o’zgarishlarni hisobga olishi kerak» 1
.
1. Materialni og’zaki bayon qilish (hikoya, tushuntirish, maktab ma’ruzasi) .
O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish o’qituvchining tushuntirishini faol
qabul qilish va puxta o’ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi
sifatida o’qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda o’qituvchining
o’quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo’yish, rejani e’lon qilish, o’quvchilar
faoliyatini boshqarishdan iborat bo’ladi.
2. Suhbat . O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayoni: ular
e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va
tajribani safarbar qilish, savolga oid obyektlarni o’zaro taqqoslash, puxta o’ylash
va savollarga to’g’ri javob tayyorlashdan iborat.
O’qituvchining rahbarligi: mavzuni qo’yish, savollarni ifodalash, berilgan
javoblarni tuzatish, to’ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo’ladi.
Suhbat metodi yordamida bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchilar mavjud
bilimlari va tajribalariga tayanadilar.
3. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash,
ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi).
Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib bosma matn xizmat qiladi.
O’qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash,
o’quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o’rgatish, o’zlashtirilgan
bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko’rinishlarda
aks etadi.
4. O’qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan,
sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda).
1](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_4.png)
![O’quvchilarning o’quv predmetlari bo’yicha o’zlashtirish holati va hodisalarni
kuzata borib, turli fan o’qituvchilarining ko’rsatmalari bo’yicha ularni qismlarga
taqsimlab har bir o’quvchining o’ziga xos, o’xshash va muhim jihatlarini
aniqlashga yo’naltiriladi.
Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba,
model, xaritalar xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini
belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, obyektni belgilash, umumiy
rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va
umumlashtirishdan iboratdir.
5. Laboratoriya ishlari . Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya’ni, ma’lum sharoitda
muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O’quvchilar hodisalarni kechish
jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar.
Bilimlar manbai kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir.
O’qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o’quvchilarni nazariy bilimlar bilan
qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo’llari hamda yakuniy
xulosa chiqarishni o’rgatadi.
6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O’quvchilar tomonidan bilimlarni
o’zlashtirish jarayonining o’ziga xosligi, nazariy asoslar o’zlashtirilgach, ayrim
materiallardagi o’xshash harakatlarning ko’p bora takrorlanishi kuzatiladi.
Bilimlar manbai: o’zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi.O’qituvchi
mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni
bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy
natijalarni tekshiradi.
7. Ijodiy mashq . Ushbu metod o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, o’ziga xoslik
masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil
yondashish, dalillarni saralash va o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy
bajarish jarayonida bilimlarni qo’llash va kengaytirish kabi holatlar bilan
tavsiflanadi.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_5.png)
![Bilimlar manbai va materiali sifatida avval egallangan ijodiy ishlar tajribasi,
mavjud bilimlar, kuzatuvlar, shaxsiy tajriba, o’qilgan hikoya, ijtimoiy-foydali
ishlarni boshqarish kabilar qayd etiladi.
O’qituvchining rahbarligi: nazariy materiallarni o’zlashtirilishini ta’minlash,
mavzuni ifodalash, ijodiy ishlar xarakterini belgilash, ularning bajarilishini nazorat
va tahlil qilish, sintezlash, xatoni ko’rsatish hamda to’g’rilashdan kabi holatlarda
namoyon bo’ladi 1
.
Keltirilgan tasnif «bilimlar manbai» bo’yicha tizimlashtirilgan metodlar –
og’zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o’zida
mujassamlashtiradi. Biroq, M.A.Danilov va B.P.Yesipovlar asosiy e’tiborni
«ta’lim metodini to’g’ri tanlash»ga qaratishadi. Gap shundaki, sobiq Sho’ro
umumta’lim maktablarining o’quv jarayonida metodlarning cheksiz ko’pligi, hatto
ularni bir necha tasnif bilan ham qamrab olish mumkin emasligi, shu boisdan ham
o’quv-tarbiyaviy ishlar muvaffaqiyatining bosh omili va eng muhimi to’g’ri,
asoslangan metodni tanlash hisoblangan, Ana shu «g’oya» mohiyat jihatidan
noto’g’ri bo’lishiga qaramay, o’n yillar davomida didaktika «rivoji»da muhim
o’rin tutib keldi. Nihoyat, har ikki tasnif bilimlar manbai bo’yicha ham, didaktik
maqsadlar bo’yicha aniqlangan ta’lim metodlari tizimi maktab amaliyotining
asosiy muammosini hal eta olmasligiga tanqidiy yondashildi, ularni qo’llash ta’lim
sifatining yuqori darajasini ta’minlaganligi anglab yetildi va bu boradagi
izlanishlar davom ettirildi. O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab o’quvchilarning
bilish faoliyati xarakteriga mos ta’lim tasnifi yaratildi.
Izohli-tasvirli ta’lim metodlari (boshqa nomlanishi axborotli-repsepsiya)ning
mohiyati: odatda nazariy bilimlar tayyor holda uzatiladi, o’quvchilar esa ularni
qabul qiladilar (repsepsiya). Bu yo’lda turli ta’lim vositalari (shu jumladan,
ko’rgazmali vositalar)dan foydalaniladi. O’qituvchi faoliyati bunda nafaqat
axborotlarni uzatish, balki ularning o’quvchilar tomonidan qabul qilinishini ham
tashkil etishdan iborat bo’ladi.
1](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_6.png)
![Izohli-tasvirli metoddan ta’lim jarayonida foydalanishda quyidagi holatlar
yuzaga keladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi
- Tushuntirish;
- Harakatni ko’rsatish;
- Dalillardan xabardor qilish;
- o’quvchining materialni anglab
yetishini rag’batlantirishga yo’naltiruvchi
usullar;
- turli didaktik materiallardan
foydalanish - axborotlarni qabul qilish;
- o’quv materialini tushunib
olishga intilish va dastlabki
ma’lumotlarni yodda saqlash;
- o’quv materialini tushunish
Reproduktiv ta’lim metodlari yuqorida keltirilgan metodlardan quyidagi
unsurlarning mavjudligi bilan farqlanadi: o’qituvchining bilimlarni tushuntirishi,
ularni o’quvchilarning yodida saqlanishini ta’minlashi va qayta ishlab chiqishi
(reproduksiya). O’zlashtirilgan bilimlarning mustahkam bo’lishiga ularni ko’a
marta takrorlash evaziga erishiladi. Mazkur metod ta’limning barcha bosqichlari,
asosan, boshlang’ich sinflarda o’qish va yozish, arifmetik harakatlarni amalga
oshirish ko’nikmalarini o’zlashtirishda muhim o’rin tutadi.
Reproduktiv metoddan foydalanishda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan
quyidagi harakatlar tashkil etiladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi
- avval o’zlashtirilgan mavzu, paragraf
yoki
bob bo’yicha so’rov;
- o’quvchilar uchun turli mashqlarni
saralash
va taklif qilish;
- masalalarni yechishdagi o’quv
harakatlarining namunasi va
algoritmini namoyish qilish; - turli konteksda bilimlarni
- qayta ishlash;
- namuna bo’yicha topshiriqlarni
- bajarish;
- mashqlarni bajarish;
- namunaviy masalalarni yechish
- usullarini egallash;
- namunaviy masalalarni yechish
- algortmini egallash.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_7.png)
![- -o’quv harakatlari ko’nikmasi va
malakasini shakllantirish.
Evristik ta’lim metodini qo’llashda o’qituvchi tomonidan turli vositalar
yordamida yangi bilimlarni izlab topish talab etiladi. O’qituvchi bilimlarning bir
qismini o’quvchilarga ma’lum qiladi, qolganini esa o’quvchilar bilish
topshiriqlarini yechish jarayonida savollarga javoblar topish asosida o’zlashtiradi,
o’zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O’qituvchi tomonidan qo’yilgan masalani
bir necha qarashlarga ajratilishi, ularni bajarishda o’quvchilarning ketma-ketlikka
rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi. Shu bois mazkur metod qisman
izlanuvchan metod ham deb ataladi.
Evristik metodni qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar tomonidan quyidagi
harakatlar amalga oshiriladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi
- o’quvchilarni masalaning mohiyatini
o’rganishga jalb etish;
- yechim rejasini aniqlashda mulohaza
yuritish namunasini ko’rsatish;
- masalani bosqichlarga ajratish;
- evristik suhbat - evristik suhbatda qatnashish;
- masalani yechish rejasini olg’a
surish;
- izlanuvchan harakat usullarini
egallash;
- masalalar yechish yo’llarini
izlab topish.
Muammoli metod ning mohiyati mashg’ulotlar jarayonida muammoli
vaziyatlarni yaratish va yechishdan iborat bo’lib, uning asosida didaktik ziddiyatlar
yotadi. Ziddiyatlarni bartaraf etish nafaqat ilmiy bilish yo’li shu bilan birga o’quv
yo’li xamdir.
Muammoli ta’lim konsepsiyasining asosiy tushunchalari «muammoli
vaziyat», «muammo», «muammoni topish» kabilar hisoblanadi. Chizmadan
anglanadiki, muammoli vaziyat bu metodning dastlabki ko’rinishi hisoblanib,
o’zida subyektning aniq yoki qisman tushunib yetilgan muammoni ifodalaydi, uni
bartaraf etish yangi bilimlar, usullar va harakat ko’nikmalarini o’zlashtirishni
taqozo etadi. Agar o’quvchida qiyinchiliklarni yo’qotish yo’llarini izlab topish](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_8.png)
![uchun boshlang’ich ma’lumotlar bo’lmasa, shubhasiz, muammoli vaziyat
yechimini u qabul qilmaydi, ya’ni, muammoning yechimi uning ongida aks
etmaydi. Fikrlash muammo mohiyatini tushunib yetilishi, ifodalanishi, mavjud
bilim va ko’nikmalar majmuasi va izlanish tajribasi asosida muammoli vaziyatni
qabul qilish bilanoq boshlanadi. Bu holda muammoli vaziyat muammoga aylanadi.
Har bir muammo muammoli vaziyatni o’zida namoyon etadi, biroq, barcha
muammoli vaziyat muammoga aylanavermaydi.
Mazkur metoddan foydalanish jarayonida muammo yechimini topishga
yordam beruvchi yo’nalishlar ko’rsatilmaydi va chegaralanmaydi. Bu xususiyat
muammoli masalaga xosdir. Muammoda yechimning qandaydir parametrlari
ko’rsatilsa, u muammoli masala hisoblanadi. Har qanday muammoli topshiriq
ma’lum muammoni, demak, muammoli vaziyatni ham qamrab oladi. Biroq,
yuqorida ta’kidlanganidek, barcha muammoli vaziyat muammo bo’la olmaydi.
Inson har doim muammoli masalalarni hal yetadi. Agar uning oldida muammo
paydo bo’lsa, uni muammoli masalaga aylantiradi, ya’ni, uning yechimi uchun
o’zidagi bilimlar tizimiga tayanadi va ma’lum ko’rsatishlarni belgilab oladi.
Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda u boshqa ko’rsatkichlarni qidiradi va shu
muammo bo’yicha yangi variantlardagi masalalarni loyihalaydi.
Ta’lim jarayonida muammoli metodni qo’llashda o’qituvchi va o’quvchilar
tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_9.png)
![- o’quv materialiga oid
tafovutlarni taklif etilishi;
- muammoli vaziyatlarni tuzish;
- muammoning mavjudligini
aniqlab berish;
- muammoli topshiriqlarni
loyihalash. - o’quv materiali mohiyatining
anglab yetilishi;
- muammoli vaziyat yuzasidan
fikrlash;
- mavjud bilimlar va tajribani
qayta tiklash;
- muammoli masalaga o’tkazish;
- topshiriqni bajarish.
Tadqiqotchilik o’qitish metodi ni qo’llashda o’qituvchi o’quvchilar bilan
hamkorlikda hal etilishi zarur bo’lgan masalani aniqlab oladi, o’quvchilar esa
mustaqil ravishda taklif etilgan masalani tadqiq etish jarayonida zaruriy bilimlarni
o’zlashtirib oladilar va uning yechimi bo’yicha boshqa vaziyatlar bilan
taqqoslaydi. O’rnatilgan masalani yechish davomida o’quvchilar ilmiy bilish
metodlarini o’zlashtirib tadqiqotchilik faoliyatini olib borish ko’nikmasi, tajribasini
egallaydilar.
Ta’lim jarayonida tadqiqotchilik o’qitish metodini qo’llashda o’qituvchi va
o’quvchilar tomonidan quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
O’qituvchi faoliyatining tuzilmasi O’quvchi faoliyatining tuzilmasi
- o’quvchilarga o’quv
muammosini
taklif etish;
- o’quvchilar bilan hamkorlikda
tadqiqot masalasini o’rnatish;
- o’quvchilarning ilmiy
faoliyatini tashkil etish. - o’quv muammolari mohiyatini anglab
olish;
- tadqiqot muammosini o’qituvchi va
o’quvchilar bilan birgalikda o’rnatishda
faollik ko’rsatish;
- ularni yechish usullarini topish;
- tadqiqiy masalalarni yechish
usullarini o’zlashtirish.
Evristik va tadqiqotchilik metodlari o’quvchilardan ijodiy xususiyat kasb
etuvchi yuqori darajadagi bilish faoliyatini tashkil eta olish ko’nikma va](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_10.png)
![malakalariga ega bo’lishni taqozo etadi. Buning natijasida o’quvchilar mustaqil
ravishda yangi bilimlarni o’zlashtira oladilar. Ular odatda yuqori sinf
o’quvchilarining o’zlashtirish darajalarini hisobga olgan holda ma’lum holatlarda
qo’llaniladi. Ushbu metodlardan boshlang’ich sinflarda foydalanish amaliyotchi-
o’qituvchilarning fikrlariga ko’ra bir muncha murakkab hisoblanadi. Biroq
uzluksiz ta’lim tizimiga shaxsga yo’naltirilgan ta’limni faol joriy etishga
yo’naltirilgan ijtimoiy harakat amalga oshirilayotgan mavjud sharoitda ushbu
yo’nalishdagi loyihalarni tayyorlash o’ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo’lib
bormoqda.
Shunga qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan
va pedagogik hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan. Shuningdek, buyuk didakt
I.Ya.Lerner asarlari asosida ilmiy tadqiqot 1
ham amalga oshirilgan.
Didaktikada ta’lim metodlarining binar (ikki)li va ko’pbinarli omil asosida
tizimlashtirishga bo’lgan urinishlarni ham kuzatish mumkin.
Shuningdek, V.F.Palamarchuk va V.I.Palamarchuklar ta’lim metodlarining
uch o’lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbai, o’quvchilarning
bilish faolligi va mustaqillik darajasi hamda o’quv-bilishning mantiqiy yo’li yaxlit
tarzda chog’ishtiriladi.
S.G.Shopavalenko ta’lim metodlari tasnifini to’rt belgi asosida asoslovchi
quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi:
1) mantiqiy-mazmunli;
2) manbali;
3) mazmunli;
4) tashkiliy boshqaruvchi.
I.P.Podlasy birmuncha keng tarqalgan ta’lim metodlari tasnifiga yaqinlashar
ekan, quyidagi fikrni ta’kidlaydi: «Boshqa bir qator ta’lim metodlari tasnifi ham
mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinberg ta’lim jarayonida metodlarni
hamkorlik shakllari bilan uyg’unlashtirishga alohida urg’u beradi» 1
va quyidagi
metodlarni ko’rsatadi:
1
1](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_11.png)
![Monologik metodlar Hamkorlik shakllari Diologik metodlar
Ma’ruza Individual Suhbatlar
Hikoya Guruhli Intervyu
Namoyish Frontal -
- Jamoaviy -
Ta’lim metodlari turli shakllar hamda xilma-xil ta’lim vositalari yordamida
joriy etiladi.
Ta’lim shakllari ta’lim jarayonining tashkiliy-tuzilmaviy ko’rinishidir.
Bugungi kunda ta’lim muassasalarida quyidagi ta’lim shakllaridan samarali
foydalanib kelinmoqda: ma’ruza, seminar, amaliy mushg’ulot, uchrashuv,
taqdimot, sayohat, o’quv konferensiyasi va boshqalar.
Ta’lim jarayonida ta’limning samaradorligini ta’minlovchi muhim
elementlardan biri sifatida ta’lim vositalari e’tirof etiladi. Ta’lim vositalari sirasiga
quyidagilar kiradi: texnik hamda axborot qurilmalari (dioproyektor, kinedoskop,
uskunalar, radio, televideniye, kompyuter, audio hamda video magnitofonlar),
laboratoriya jihozlari (kolbalar, probirkalar, kimyoviy reaktivlar, mikroskop),
xarita, maketlar, diagrammalar, plakatlar, rasmlar, chizmalar va hokazolardan
foydalaniladi.
Shunday qilib, taqdim etilayotgan ta’lim metodlari tizimi nazariy-amaliy
jihatdan asoslangan va mazkur tizim yaxlit o’quv-tarbiya jarayonini qamrab oladi.
Ushbu tizim bir qarashda akademik Yu.K.Babanskiy tomonidan asoslangan ta’lim
metodlari tizimiga o’xshash. Biroq, Yu.K.Babanskiy tasnifi 1
ga ko’ra ta’lim
jarayoniga nisbatan kibernetik yondashuv maqsadga muvofiq, unga ko’ra har
qanday murakkab faoliyat, shu jumladan, ta’limiy faoliyat ham quyidagi uchta
tarkibiy qismdan iboratdir:
1) tashkiliy;
2) rag’batlantiruvchi;
3) nazorat.
Ana shu asosida ta’lim metodlari quyidagicha guruhlanadi:
1](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_12.png)
![1. O’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va bajarish metodlari.
2. O’quv-bilish faoliyatini rag’batlantirish va motivlash metodlari.
3. Nazorat va o’z-o’zini nazorat metodlari.
Didaktik jarayon nazariyasi asosida ko’rilgan o’qish metodlarining tasnifi
kichik guruhlar tarkibi, soni va unga kiritilgan metodlar nomenklaturasi hamda
funksiyalari bilan kibernetik yondashuvli tizimdan tubdan farqlanadi va o’quv-
tarbiya jarayonining metodik jihatdan birmuncha yuqori darajasini ta’minlaydi 1.
1.
Ta’lim metodlarining mohiyati va mazmuni. Qayd etib o’tilganidek,
ta’lim metodlari tizimida og’zaki bayon qilish metodlari muhim o’rin tutadi.
Og’zaki mashqlardan ta’lim jarayonida keng foydalaniladi. Ular
o’quvchilarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlashi hamda bilish qobiliyatini
rivojlantirish bilan bog’liqdir. Shuningdek, og’zaki mashqlarning nutq boyligini
oshirish va xorijiy tillarni o’rganishdagi ahamiyati beqiyos.
Hikoya – o’qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqyealarning
yaxlit yoki qismlarga bo’lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo’li
bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi. Metodning samarasi ko’p jihatdan
o’qituvchining nuqt mahorati, so’zlarni o’z o’rnida, ifodali bayon qilishi,
shuningdek, o’quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda
yondashuviga bog’liq. Shu bois hikoya mazmuni o’quvchilarning mavjud
bilimlariga tayanishi, ularni kengaytirishga xizmat qilishi zarur. Hikoyaning
axborotlar bilan boyitilishi maqsadga muvofiqdir.
Hikoya qilinayotgan materialni maxsus reja asosida amalga oshiriladi.
O’qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq belgilab oladi, undagi asosiy
tushunchalarga alohida urg’u berishga e’tiborni qaratadi. Hikoya qisqa (5-10
daqiqa), shu bilan birga o’quvchilarda his-hayajon va mavzuga nisbatan qiziqishni
uyg’otishi kerak. Bu holat hikoyani boshqa ta’lim metodlari (xususan, namoyish
yoki muammoli bayon etish va hokazolar) bilan birga solishtirganda ro’y berishi
mumkin.
1.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_13.png)
![Suhbat – savol va javob shaklidagi dialogik ta’lim metodi bo’lib, u fanga
qadimdan ma’lum, hatto undan o’z faoliyatida Suqrot ham mohirona foydalangan.
Suhbat ta’lim jarayonida ko’p funksiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot
madaniyati va boshqa sifatlarni shakllantiradi) bajaradi, ammo asosiysi o’quvchida
faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o’qituvchi fikriga mos harakat qilish, natijada
yangi bilimlarni bosqichma-bosqich egallashga imkon beradi.
Suhbat – faoliyatini endigina boshlagan o’qituvchi uchun murakkab ta’lim
metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini
ta’minlash ko’p vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o’quvchilarning
diqqatini jalb etish talab qilinadi. O’qituvchi oddiy savollar berishi, o’quvchilarga
ular yuzasidan batafsil o’ylash uchun vaqt ajratishi, o’quvchilarning javoblarini esa
diqqat bilan tinglashi, zarur o’rinlarda ularni sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda
bilish deduktiv yoki induktiv yo’l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat
o’quvchilarga oldindan ma’lum bo’lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar,
jarayonlar asosida tashkil etilib, o’quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga
keladilar. Suhbatning induktiv shaklida alohida dalillar, tushunchalarning tahlil
asosida umumiy xulosaga kelinadi.
Suhbat ko’proq o’quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, bilimlarni
tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish hamda o’zlashtirilgan
bilimlarni tashhislashda ijobiy natijalarni beradi. Suhbat turli ko’rinishlarda, ya’ni,
kirish, yakuniy, individual va guruhli suhbat tarzida tashkil etiladi.
Kirish suhbati o’quv ishlarining boshida tashkil etiladi. Uni tashkil etishdan
ko’zlangan maqsad hal etilishi zarur bo’lgan ishlar mohiyatining o’quvchilar
tomonidan anglab yetilganligini tekshirib ko’rishdan iborat. Bunday suhbatlar
o’quvchilarning o’quv salohiyatini aniqlash, loyihalashtirish ishlarini tashkil etish
hamda yangi bilimlarni o’zlashtirishga kirishish oldidan uyushtiriladi.
Yakuniy suhbat o’quvchilar tomonidan egallangan bilimlarni umumlashtirish
va tizimlashtirish maqsadida amalga oshiriladi.
Katexizism (qisqa bayonli) suhbat – o’quvchilarning boshlang’ich bilim
darajasi hamda ularning yangi o’quv metodikasini o’zlashtirishga tayyorgarligini](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_14.png)
![aniqlash uchun tajribali o’qituvchilar tomonidan dars avvalida yohud o’rganilgan
materialni mustahkamlash uchun dars so’nggida qo’llaniladi.
Evristik suhbat yangi bilimlarni muammoli tarzda egallashga yo’naltiriladi.
Bunda savollar shunday ketma-ketlikda berilishi zarurki, natijada ularga «ha» yoki
«yo’q» tarzidagi javoblarni olish emas, aksincha, o’quvchilarni mustaqil fikrlash,
ularda faollikning yuzaga kelishini ta’minlash, ularni tahlil qilishga undash,
dalillarni ilgari surishga erishish imkoniyati yaratilsin.
Demak, evristik suhbat jarayonida o’quvchilar bilimlarni o’zlarining
tirishqoqliklari va mustaqil fikr yuritish layoqatiga egaliklari bois o’zlashtira
olsinlar.
Tushuntirish o’quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma,
taqqoslash asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga nisbatan birmuncha keng
qo’llaniladi. Undan odatda nazariy materiallar hamda murakkab masalalarni
o’rganishda foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o’quv materialining bir qadar
qiyin unsurlari ko’zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati ochib
beriladi. Tushuntirish samarasi ko’p hollarda o’qituvchining ko’rgazmali
vositalardan oqilona foydalanishiga bog’liq bo’ladi.
Ma’ruza – yirik hajmdagi o’quv materialini og’zaki bayon qilish metodi
sanalib, uning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: qat’iy mantiqiy
ketma-ketlik, uzatilayotgan axborotlarning ko’pligi, bilimlar bayonining tizimliligi.
Maktab ma’ruzasi mazmunini murakab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar,
ularning sababli-oqibatli bog’lanishlari, qonun va qoidalar tashkil etadi. Shu bois
ma’ruza maktab sharoitida yuqori sinflardagina qo’llaniladi. Chunki u butun dars
jarayonini qamrab olishi mumkin. Ma’ruza metodi tushuntirish va suhbatning
asta-sekin kengayib borishidan vujudga keladi va bir vaqida o’quvchilarni
qisqacha yozib olish (konspektlash)ga o’rgata boradi.
Maktab ma’ruzasining samaradorligini ta’minlash shartlari 1
quyidagilardan
iborat:
- o’qituvchi tomonidan eng maqbul ma’ruza rejasining tuzilishi;
1](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_15.png)
![- rejadan o’quvchilarni xabardor etish, ularni ma’ruza mavzusining maqsadi va
vazifalari bilan tanishtirish;
- rejada aks etgan barcha bandlarning mantiqiylik va ketma-ketlikda bayon
etilishi;
- rejaning har bir bandi yoritilgach, ular yuzasidan qisqacha umumlashma
asosida xulosalanishi;
- ma’ruzaning bir qismidan ikkinchisiga o’tishda ular o’rtasidagi mantiqiy
aloqalarning o’rnatilishini ta’minlash;
- bayon qilishning muammoli va emosional xususiyat kasb etishi;
- jonli til, o’z vaqtida misollar, aniq dalillar va qiyoslashlardan foydalanish;
- auditoriya, muloqot jarayoni, shuningdek, o’quvchilarning aqliy faoliyatlarini
mohirlik bilan boshqarish;
- ma’ruzaning muhim jihatlarini turli tomondan ochib berilishi;
- ma’ruzaning asosiy qismlarini o’quvchilar tomonidan qayd etib (yozib)
borilishiga imkon beradigan holatda bayon qilinish tezligi;
- zarur (yozib olinadigan) o’rinlarni oldindan ajratib qo’yish;
- o’rganilayotgan holatlarni yozib olish asosida qabul qilish va ularning
mohiyatini aniqlashtirish maqsadida ko’rgazmalar (namoyish, illyustrasiya,
videofilm va boshqalar)dan foydalanish;
- alohida holatlarni chuqur muhokama qilishda ma’ruzani seminar, amaliy
mashg’ulotlar bilan uyg’unlashtirish.
Ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda ko’rgazmali metodlar ham
alohida ahamiyatga ega. bu metodlardan foydalanish zaruriyati ko’rsatmalilik
tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligida ko’rinadi. Inson miyasining
30 foiz hajmini ko’rishni, faqat 3 foizigina eshitishni ta’minlovchi neyronlar
tashkil etadi. Pedagogik-psixologik yo’nalishda olib borilgan tadqiqotlar
natijalaridan ma’lum bo’ladiki, shaxs tomonidan o’zlashtirilayotgan bilimlarning
85 foizi ko’rish reseptorlari yordamida o’zlashtiriladi. Demak, o’zbek xalqi
tomonidan ko’p bora qo’llaniladigan «Yuz marta eshitgandan bir marta ko’rgan
yaxshi» maqoli ilmiy asosga ega ekan.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_16.png)
![Namoyish metodi o’rganilayotgan obyekt harakat dinamikasini ochib
berishda qo’l keladi va ayni chog’da predmetning tashqi ko’rinishi va ichki
tuzilishi haqida to’laqonli ma’lumot berishda keng qo’llaniladi. Tabiiy obyektlarni
namoyish qilishda odatda uning tashqi ko’rinishi (shakli, hajmi, miqdori, rangi,
qismlari, ularning o’zaro munosabatlari)ga e’tibor qaratiladi, so’ngra ichki tuzilishi
yoki alohida xususiyatlarini o’rganishga o’tiladi. Ko’rsatish ko’p holatlarda
o’rganilayotgan obyektlarning subyekti yoki chizmasi yordamida kuzatiladi.
Tajribalar namoyishi esa sinf taxtasiga chizish yoki o’qituvchining maxsus jihozlar
yordamida ko’rsatib berishi hisobiga amalga oshadi, bunda ushbu tajriba asosida
yotuvchi tamoyillarni tushunish osonlashadi.
Predmetlar, hodisa yoki jarayonlarni tabiiy holatda namoyish qilish yanada
ko’proq didaktik samara beradi, biroq, bunday namoyishni amalga oshirish har
doim ham mumkin bo’lavermaydi. Shu bois o’qituvchilar tabiiy predmetlarni
namoyish qilishda sun’iy muhitga murojaat qilishadi (masalan, hayvonlar bilan
hayvonot bog’ida, turli o’simliklar bilan esa issiqxonalarda tanishish) yoki sun’iy
ravishda yaratilgan obyektlar (maket, model, mulyaj, skelet va boshqalar)dan
foydalaniladi.
Bu metod yordamida o’qituvchi o’quvchilarni mustaqil ravishda obyektlarni
o’rganish, zaruriy o’lchov ishlarini olib borish, aloqadorlikni o’rnatish,
shuningdek, hodisalarning mohiyatini anglab yetishga bir so’z bilan aytganda faol
bilish jarayoniga yo’naltirishi lozim. Namoyish samarasi ko’p jihatdan
o’qituvchining bilish jarayoni mohiyatan o’quvchilarning yoshiga mos holda
to’g’ri tanlanishi hamda mumkin qadar ularning diqqatini namoyish etilayotgan
predmetning muhim jihatlariga yo’naltirishiga bog’liqdir.
Tasvir (illyustratsiya ) metodi namoyish metodiga chambarchas bog’liq
bo’lsada, didaktikada alohida o’rganiladi. Illyustrasiya narsa, hodisalar va
jarayonlarni ularning ramziy ko’rinishlari – chizma, port, rasm, fotosurat, yassi
modellar va boshqalar yordamida ko’rsatishni taqozo etadi.
Namoyish va tasvir metodlari o’zaro bog’liqlikda bir-birini to’ldirgan holda
qo’llaniladi. Agar hodisa va jarayonni o’quvchi yaxlit holda qabul qilishi zarur](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_17.png)
![bo’lsa namoyishdan foydalanish, agar hodisa mohiyati hamda uning unsurlari
o’rtasidagi bog’lanishlarni anglash talab etilsa illyustrasiyaga murojaat qilinadi.
Tasvirning samarasi ko’pincha o’qituvchi tomonidan ko’rsatuv
texnologiyasi qay darajada o’zlashtirilganligiga bog’liq bo’ladi. Ko’rsatmalardan
foydalanishning bilish jarayonidagi didaktik ahamiyati o’rganilayotgan obyekt
mohiyatini to’laqonli yorita olishi bilan belgilanadi. Aslida illyustrasiyalar
oldindan tayyorlanib, dars jarayonida zarur o’rinlarda kerakli hajmda ko’rsatiladi,
aks holda ular sonining oshib ketishi o’quvchilarni hodisa mohiyatini anglashda
chalg’itadi. Ayrim hollarda tarqatma materiallar (fotosurat, jadval, tabiiy obyektlar
va boshqalar) yoki texnik vositalar xizmatidan foydalanishga to’g’ri keladi.
Ko’rgazmali metodlardan foydalanishda samaradorlikka erishish uchun
quyidagi shartlarga amal qilish maqsadga muvofiqdir:
- ko’rgazmalilikning o’quvchilar yoshi va rivojlanish darajasiga mos kelishi;
- namoyish etilayotgan obyektlar barcha o’quvchilarga yaxshi ko’rinib turishi;
- namoyishda uning boshlang’ich bosqichi va asosiy jarayon (holat)larning
ajralib turishi;
- tajribalar namoyishi maket, jihoz, qurollar yoki tajriba sxemasini chizib
ko’rsatish asosida tashkil etilishi;
- namoyish va illyustrasiya o’quv materialining mazmuni bilan uyg’un bo’la
olishi lozim.
Amaliy ishlar metodlari o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan nazariy
bilimlar yordamida ularda amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilishda alohida
ahamiyat kasb etadi.
Amaliy ishlar metodi – o’zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar yechimini
topishga yo’naltirilgan jarayonda qo’llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni
amaliyotda qo’llash ko’nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy
sharoitlar – maktab yer maydoni, issiqxona, geografik maydonlarda amalga
oshiriladi. Ularni amalga oshirishda sodir etiladigan harakatlar o’qituvchi
tomonidan nazorat qilinadi va zarur hollarda yo’riqnoma yoki maxsus ko’rsatmani
o’quvchilar e’tiboriga havola etadi.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_18.png)
![Qayd etilganidek, ushbu metodlar o’quvchilarda amaliy ko’nikma va
malakalarni shakllantirishga yordam beradi. Aynan amaliy faoliyat jarayonida
nazariy bilimlar harakatdagi shaklga ega bo’ladi.
Mashq - aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko’nikmalarini
egallash yo’lidagi ko’p marta takrorlanishlar bo’lib, mashqsiz ko’nikma hamda
malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og’zaki, yozma, grafikaviy
(texnik jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa
turlarga bo’linadi.
Yozma mashq lar – ta’limning tarkibiy qismi sifatida zaruriy ko’nikma va
malakalarni shakllantirish hamda mustahkamlash maqsadida qo’llaniladi. Diktant,
insho, masala, misol, shuningdek, referat yozish va tajriba mohiyatini yoritish ham
yozma mashqlar sirasiga kiradi.
Grafikaviy ishlar ham yozma ishlar bilan o’xshash jihatlarga ega bo’lib,
ulardan asosan texnik jarayonlar (jumladan, geografiya, fizika, matematika,
chizmachilik, rasm hamda texnologik ta’lim)da keng ko’lamda foydalaniladi.
Mashqlarning bajarilish samarasi quyidagi shartlar hisobga olinganda
birmuncha yuqori bo’ladi:
- mashqlarni bajarishga nisbatan ongli yondashish;
- bajarish qoidasini bilish;
- vaqt bo’yicha takrorlanishning to’g’ri taqsimlanishi.
Mashqni bajarishni tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat:
- o’qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi;
- topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko’rsatishi;
- o’qituvchi nazorati ostida o’quvchilar tomonidan o’quv harakatining dastlabki
bajarilishi;
- zarur ko’nikma va malakalar shakllanganicha o’quv harakatlarning ko’p bora
takrorlanishi.
Ayrim holatlarda o’quvchilar ovoz chiqarib o’quv harakatlarini
takrorlashlari va bajarishlari lozim bo’ladi. Ular izohli mashqlar deb nomlanadi va](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_19.png)
![bajariladigan harakatlarning mohiyatini anglagan holda ko’nikma va malakalarni
egallashga imkon beradi.
Laboratoriya ishlari o’quvchilarning jihoz, maxsus uskuna, qurol hamda turli
texnikaviy qoliplardan foydalangan holda tajribalarni o’tkazish metodlari bo’lib,
ular ko’proq tabiiy fanlar asoslarini o’rganishda qo’llaniladi. Bu metod
o’quvchilarning asbob-uskunalar bilan ish ko’rish, o’lchash ishlarini amalga
oshirish va ularning natijalariga ishlov berish kabi ko’nikmalarini tezkor
shakllantirishga imkon beradi. Laboratoriya ishlarini bajarish maxsus qurilma va
jihozlar, shuningdek, materiallar hamda vaqtni sarflash, ularni ishga tayyor holatga
keltirishni talab etadi. Biroq bu harakatlar o’quvchilarning yuqori darajadagi
faolligi asosida mustaqil ravishda tajriba va o’lchash ishlarini tashkil etish bilan
takomillashtirilib boriladi.
Laboratoriyadan amaliy ishlarning farqi shundaki, bu metod o’quvchilarning
mavjud nazariy bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo’naltirilgan
faoliyatini tashkil etishga xizmat qiladi. U o’quvchilarning bilimlarini
chuqurlashtirish, bilish faoliyatini nazorat qilish hamda yo’l qo’yilgan
kamchiliklarni tuzatish borasidagi ko’nikmalarini shakllantirish kabi funksiyalarni
bajaradi.
Amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilarning bilish faoliyati quyidagi besh
bosqichda tashkil etiladi:
1. O’qituvchining tushuntirishi, faoliyat mohiyatini nazariy jihatdan anglash
bosqichi.
2. Ko’rsatma, yo’l– yo’riq berish bosqichi.
3. Sinov bosqichi (bu bosqichda ikki-uch nafar o’quvchi amaliy harakatlarni
bajaradi, qolgan o’quvchilar esa ularning faoliyatini kuzatadi).
4. Faoliyat (harakat)ni bajarish (har bir o’quvchi topshiriqni mustaqil
ravishda bajaradi, ayni o’rinda topshiriqni bajarishga qiynalgan o’quvchilarga
alohida e’tibor qaratilib, ularga yordam ko’rsatiladi).
5. Nazorat bosqichi (bu bosqichda o’quvchilarning ishlari qabul qilinadi va
baholanadi; ishning sifati, materialning maqsadga muvofiq tanlanganligi, vaqt](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_20.png)
![nuqtai nazardan tezkorlik, topshiriqni bajarish tizimining to’g’riligi va
samaradorligi kabi holatlarga alohida e’tibor beriladi).
Zamonaviy ta’lim tizimida o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan nazariy
bilimlar negizida amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishda didaktik
o’yinlar dan foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
6. Didaktik o’yin o’rganilayotgan obyekt, hodisa va jarayonlarni
modellashtirish asosida o’quvchining bilishga bo’lgan qiziqishi va faollik
darajasini rag’batlantiruvchi o’quv faoliyati turi. Ayni vaqtda o’yin ham ijtimoiy
faoliyat ko’rinishi sanaladi.
Hozirgi vaqtda o’qituvchilar qo’lida barcha o’quv fanlari bo’yicha didaktik
o’yinlarning ishlanmalari mavjud, ayniqsa, boshlang’ich ta’lim bo’yicha yaratilgan
o’quv dasturlarda turli didaktik o’yinlarning ro’yxati yetarli darajada ko’rsatilgan.
Ta’limning globallashuvi ta’limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va
yo’nalishi jihatidan xilma-xil bo’lgan kompyuter o’yinlarining maktab amaliyotiga
jadal kirib kelishini ta’minlamoqda. Didaktik o’yinlar o’quvchilarga ijtimoiy-
foydali mehnat hamda o’qish ko’nikmalarini faol o’zlashtirishda muhim
ahamiyatga ega. Didaktik o’yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki
jarayonning mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O’yinlar bolalarni
ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli
psixologik zo’riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o’yinlardan foydalanilganda
o’quvchilarning manfaatdor bo’lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan taqdirdagina
ularni taqdirlash mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda
shunchaki tashkil etilgan o’yin ijobiy natija bermaydi.
Ta’lim metodlarini tanlash. Pedagogika fanida o’qituvchilarning amaliy
tajribasini o’rganish va umumlashtirish asoida ta’lim metodlarini tanlashga o’quv-
tarbiya jarayoni kechayotgan shart-sharoitlar va aniq holatlarga bog’liq muayyan
yondashuvlar vujudga keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda quyidagi holatlar
inobatga olinishi lozim:
- zamonaviy didaktikaning yetakchi g’oyalari, ta’lim, tarbiya va
rivojlantirishning umumiy maqsadlari;](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_21.png)
![- o’rganilayotgan fan mazmuni va metodlari, mavzularining o’ziga xosligi;
- xususiy fanlar metodikasining o’ziga xosligi va umumdidaktik metodlarni
saralashga qo’yiluvchi talablarning o’zaro aloqadorligi;
- muayyan dars materialining maqsadi, vazifalari va mazmuni;
- u yoki bu mavzuni o’rganishga ajratilgan vaqt;
- o’quvchilarning yosh xususiyati, bilish imkoniyatlari, darajasi;
- o’quvchilarning darsga tayyorgarlik darajasi;
- o’quv muassasalari, auditoriyalarning moddiy ta’minlanganlik darajasi,
jihozlar, ko’rsatmali qurollar, texnik vositalarning mavjudligi;
- o’qituvchining imkoniyatlari, nazariy va amaliy jihatdan kasbiy tayyorgarlik
darajasi, pedagogik mahorati, shaxsiy sifatlari;
- o’quv muassasalarida fanlararo hamkorlikning o’rnatilganligi.
O’qituvchi bu holatlarni inobatga olib, u yoki bu ketma-ketlikda og’zaki,
ko’rgazmali yoki amaliy metodlarni, reproduktiv yoki mustaqil ishlarni boshqarish
metodlarini nazorat va o’z-o’zini nazorat metodlarini tanlash borasida aniq
yechimlar qabul qiladi.
Adabiyotlar :](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_22.png)
![1. Babanskiy Yu.K. Metod obucheniya v sovremennoy obщyeobrazovatelnoy
shkole. – Moskva, Prosveщyeniye, 1985. – 205 s.
2. Lerner I.Ya. Didakticheskiye osnov metodov obucheniya. – Moskva,
Pedagogika, 1981. – 186 s.
3. Okan V. Vvedeniye v obщuyu didaktiku. – Moskva, Vo’sshaya shkola, 1990.
– 382 s.
4. Pedagogika Ucheb. posobiye dlya studentov pedagogicheskix vuzov i
pedagogichskix kolledjey. Pod red. P.I.Pidkasistogo. – Moskva,
Pedagogicheskoye obщyestvo Rossii, 200. – 640 s.
5. Rjkov V.N. Didaktika. – Moskva, YuNITI-DANA, 2004. – 318 s.
6. Sayidaxmedov N.S. Metod obucheniya shkolnikov mexanizirovannomu trudu
v xlopkovodstve. – Tashkent, O’qituvchi, 1991, - 112 s.
7. Sayidahmedov N.S. Yangi pedagogogik texnologiyalar. – Toshkent, Moliya,
2003. – 172 b.](/data/documents/53f041a6-8a58-4d3f-a3eb-a96ed75cc269/page_23.png)
TA’LIM METODLARI VA VOSITALARI . R E J A : 1) Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. 2) Ta’lim metodlarni klassifikasiyasi. 3) Ta’lim metodlarini tanlash.
Ta’lim metodlari . «Metod» so’zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo’li» kabi ma’nolarni anglatadi. Filofosiya lug’atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari» deya sharhlangan. Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo’lish mumkin. Shuningdek, ta’lim metodlarining o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to’g’risidagi fikrlar ham mavjud. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo’nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo’ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining o’zaro tutashuvi, o’qitish va o’qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo’lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o’zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi». Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to’laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo’lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o’zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar «ta’lim metodlari o’quvchilarning o’quv- bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo’llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u yordamida ta’lim mazmunini o’zlashtirish yo’llari ifoda etiladi, o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo’lsa, boshqa tomondan, boshqariluvchan o’qish faoliyatini amalga oshirish sharti hisoblanadi. Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o’qish vositalari yordamida joriy etiladi, shu bois ularning o’zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz.
Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o’qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o’qituvchi va o’quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo’naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh halqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi.Bu funksiyalar ta’lim metodini qo’llash jarayonida bir-biridan ajratilgan holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir- biriga o’zaro singib ketadi. Misol uchun, tashhisli funksiya o’qituvchining bir qator metodlardan yaxlit foydalanishi evaziga bajariladi. «Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko’p hollarda «metodik usul» (sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo’llaniladi. U ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam sifatida ta’riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini chog’ishtirish orqali joriy etiladi. Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish, qolganlari esa birmuncha samarasiz bo’lishi mumkin. Universal ta’lim metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki ularning majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi: - didaktik maqsad asosida; - ta’lim mazmuni asosida; - o’quvchilarning o’quv ko’nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida; - o’qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko’lami, holati o’qituvchining kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog’liq holda o’zgaradi. Didaktikada munozaralarga sabab bo’layotgan yana bir muhim obyekt ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning ma’lum belgilari bo’yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda o’nlab ta’lim metodlari ma’lum», - ekanligini ta’kidlagan holda I.P.Podlasy fikrini quyidagicha davom
ettiradi, - «Biroq bugungi kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g’oya yagona va o’zgarmas metodlar majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam beradi. O’qitish – favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo’shqin bo’lishi, metodlarni qo’llash amaliyotidagi doimiy o’zgarishlarni hisobga olishi kerak» 1 . 1. Materialni og’zaki bayon qilish (hikoya, tushuntirish, maktab ma’ruzasi) . O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish o’qituvchining tushuntirishini faol qabul qilish va puxta o’ylash evaziga amalga oshiriladi. Bilimlarni uzatish vositasi sifatida o’qituvchi nutqi muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda o’qituvchining o’quvchilar faoliyatiga rahbarligi mavzuni qo’yish, rejani e’lon qilish, o’quvchilar faoliyatini boshqarishdan iborat bo’ladi. 2. Suhbat . O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayoni: ular e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid obyektlarni o’zaro taqqoslash, puxta o’ylash va savollarga to’g’ri javob tayyorlashdan iborat. O’qituvchining rahbarligi: mavzuni qo’yish, savollarni ifodalash, berilgan javoblarni tuzatish, to’ldirish va umumlashtirish kabi holatlarda namoyon bo’ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga tayanadilar. 3. Darslik (umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi). Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib bosma matn xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini belgilash, o’quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o’rgatish, o’zlashtirilgan bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi ko’rinishlarda aks etadi. 4. O’qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan, sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda). 1
O’quvchilarning o’quv predmetlari bo’yicha o’zlashtirish holati va hodisalarni kuzata borib, turli fan o’qituvchilarining ko’rsatmalari bo’yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o’quvchining o’ziga xos, o’xshash va muhim jihatlarini aniqlashga yo’naltiriladi. Bilimlarni o’zlashtirish manbai bo’lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O’qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash, uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, obyektni belgilash, umumiy rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va umumlashtirishdan iboratdir. 5. Laboratoriya ishlari . Mazkur jarayonda aniq vazifa, ya’ni, ma’lum sharoitda muayyan hodisalarni kuzatish yuklanadi. O’quvchilar hodisalarni kechish jarayonini kuzatadilar va tahlil qiladilar. Bilimlar manbai kuzatilayotgan hodisalar va ularning kechish jarayonidir. O’qituvchi vazifa mohiyatini ifodalaydi, o’quvchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantiradi, umumiy jarayon va bosqichlarni kuzatish yo’llari hamda yakuniy xulosa chiqarishni o’rgatadi. 6. Mashq (aqliy va faoliyatli mashqlar). O’quvchilar tomonidan bilimlarni o’zlashtirish jarayonining o’ziga xosligi, nazariy asoslar o’zlashtirilgach, ayrim materiallardagi o’xshash harakatlarning ko’p bora takrorlanishi kuzatiladi. Bilimlar manbai: o’zlashtirilgan bilimlar va xususiy tajriba sanaladi.O’qituvchi mashqni bajarish uchun joy hamda vaqtni belgilaydi, topshiriqni ifodalaydi, uni bajarish bosqichlarining borishini nazorat qiladi, boshqaradi, shuningdek, yakuniy natijalarni tekshiradi. 7. Ijodiy mashq . Ushbu metod o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, o’ziga xoslik masalaning mohiyatini chuqur anglash, uni bajarishga nisbatan mustaqil yondashish, dalillarni saralash va o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqni ijodiy bajarish jarayonida bilimlarni qo’llash va kengaytirish kabi holatlar bilan tavsiflanadi.