Interfaol ta’lim metodlari
![Interfaol ta’lim metodlari
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda.
O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka
erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash
maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini
faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi
o’sishiga olib keladi.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini
kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini
tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari
hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan
metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib,
ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun
moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib
tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni
amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan.
Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim
oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirib
turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy
hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn,
loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil
bajarishga undash talab etiladi.
Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahs-munozarada
fikrlash asnosida, hamjixdtlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat
o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi.
O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchilarning soni va
imkoniyatlari, o’quv muassasasining o’quv-moddiy sharoiti, ta’limning davomiyligi,
o’qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi.
Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga
undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu
metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim
oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning
foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi:
ta’lim samarasi yuqoriroqbo’lgan o’qish-o’rganish;
ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi;
ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi;
ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va extiyojlariga muvofiqlashtirilishi;
ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab-quvvatlanishi;
amalda bajarish orqali o’rganilishi;
ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.
Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish o’ziga xos
xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaol metodni sinchiklab](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_1.png)
![o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda
muammoning to’g’ri echimini topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning
ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar
orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari kengayishi va
chuqurlashishiga erishiladi.
Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish va shu asosda ularni
tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala yuzasidan umumiy mulohazalarni
keltiramiz.
Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol
grafik organayzerlarga ajratish mumkin.
Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi:
1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blist-so’rov”,
“Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b.
2. Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”,
“Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va k. Interfaol ta’lim
metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil
qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategikyondashuvga qiyoslanishiga asoslaniladi.
Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib,
ularning orasida boshqa farqlar yo’q.
3. Interfaol grafik organayzerlar : “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn
diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. Interfaol
grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik
shakllarda yozma ko’rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar
bilan ishlash ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning
orasida boshqa farqlar yo’q.
Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari
bilan bir vaqtda qo’llanmokda. Bu metodlarni qo’llash mashg’ulot ishtirokchilarining
faolliklarini oshirib, ta’lim samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi.
Shu munosabat bilan yuqoridagi tasnif bo’yicha hozirgi ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli
shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi shartli ravishda
quyidagi 8-jadvalda keltirildi.
Bu jadvaldagi ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari
texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi bir muncha shartli va aslida muayyan o’quv
mashg’ulotlari texnologiyalari bilan boshqa yana ko’p interfaol metodlarni aniq maqsadlar
yo’lida qo’llash mumkin ekanligini alohida ta’kidlash zarur.
1-jadval
Ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari
texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi
O’quv mashg’ulotlari
texnologiyasi Interfaol metodlar va
ta’lim strategiyalari Grafik organayzerlar
Ma’ruza mashg’ulotlari
ta’lim texnologiyasi. Erkin yozish.
Asoslangan esse va b. Klaster.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_2.png)
![B-B-B chizmasi T-
chizma va b.
Seminar mashg’ulotlari
ta’lim texnologiyasi. Aqliy hujum FSMU
Blist-so’rov. Blist-
o’yin va b. Venn diagrammasi.
Konsteptual jadval va b.
Amaliy mashg’ulotlar
ta’lim texnologiyasi. O’qitish bo’yicha
qo’llanma.
Yozma va ogzaki davra
suhbati va b. Insert jadvali.
“Nima uchun”
chizmasi. “Qanday?”
diagrammasi va b.
Mustaqil ta’lim
texnologiyasi. Tushunchalarni
aniqlash va b. Baliq skeleti va b.
Keys-stadi ta’lim
texnologiyasi. Tushunchalar asosida
matn tuzish va b. Toifalash jadvali va b.
Loyihali ta’lim
texnologiyasi. Chalkashtirilgan
mantiqiy zanjirlar
ketma-ketligi va b. Nilufar guli va b.
Eng jiddiy didaktik muammolardan biri ta’lim metodlarini tanlash nimalarga bog’liq, degan
masaladir.
Didaktikaga oid adabiyotlarda ta’lim metodlarini to’g’ri tanlash va ularni qo’llash
samaradorligining turli omillar bilan bog’liqliklari quyidagicha qayd qilinadi:
birinchidan, o’quv mashg’ulotlarining didaktik maqsadlari va vazifalariga bog’liq;
ikkinchidan, bayon qilinadshan materialning harakteriga bog’liq;
uchinchidan, ta’lim oluvchilarning bilimi va rivojlanish darajasiga bog’liq;
to’rtinchidan, o’quv jarayonida o’rganilayotgan fan asoslarining muayyan (hozirgi)
davrdagi metodlariga bog’liq;
beshinchidan, oliy o’quv yurti yoki kafedraning sharoitlariga bog’liq;
oltinchidan, o’quv jarayonining moddiy-texnik ta’minoti bilan bog’liq;
yettinchidan, o’qituvchining pedagogik mahorati, uning tayyorgarligi va o’quv
jarayonini tashkil etish darajasi hamda o’qituvchining hozirgi zamon metodlari bo’yicha
bilimlariga bog’liq.
Shunday qilib, oliy ta’lim muassasalaridagi kasbiy ta’lim jarayoni o’qitishning zamonaviy shakl
va metodlariga muvofiq tashkil etiladigan ko’pqirrali yaxlit tizim doirasida amalga oshiriladi.
Bunda har bir shakl o’z oldiga qo’ygan vazifalarni bajaradi, lekin shakl va metodlar to’plami
yagona didaktik majmuani hosil qiladi. Bu didaktik majmuaning amalga oshirilishi esa, o’quv
jarayonining psixologik-pedagogik qonuniyatlari bilan belgilanadi.
Keyingi maqolalarda hozir amalda ko’p qo’llanayotgan interfaol ta’lim metodlaridan ayrimlariga
doir ma’lumotlar keltiriladi.
Yelpig’ich (VEER) METODI](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_3.png)
![Bu metod murakkab, ko’p tarmoqli, ko’pincha muammoli xarak terga ega bo’lgan
mavzularni o’rganishga qaratilgan. Metodning mohiyati shundan iboratki, unda
mavzuning barcha jihatlari (masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik va kamchiliklari,
foyda va zararlari, boshqa fazilatlari) to’g’risida bir yo’la sharh beriladi. Ayni paytda
ularning har biri alohida belgilanadi va tegishlicha muhokama etiladi.
Bu interfaol metod o’quvchi talabalarda tanqidiy, tahliliy, aniq, mantiqiy fikrlashning
muvaffaqiyatli rivojlanishiga hamda o’z g’oyalari, fikrlarini yozma va og’zaki shaklda
ixcham bayon etish, himoya qilish qobiliyatini rivojlantirishga imkoniyat yaratadi.
Yelpig’ich metodi umumiy mavzuning ayrim jihatlarini alohida muhokama qiluvchi kichik
guruhlarning hamda har bir ishtirokchining va shu bilan birga, butun guruhning faol
ishlashini tashkil qilishga yo’naltirilgan.
Yelpig’ich metodini mavzuni o’rganishning turli bosqichlarida qo’llash mumkin:
boshlanishida: o’quvchi-talabalarning bilimlarini erkin faollashtirish;
mavzuni o’rganish jarayonida: uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab yetish;
yakunlash bosqichida: olingan bilimlarni tartibga solish.
Bu metodni qo’llashda mavzu bo’yicha quyidagi asosiy tushunchalar o’rganiladi:
mavzuga tegishli tushunchalar, nuqtayi nazarlar, predmet, hodisalar;
afzallik – biror narsa bilan qiyoslagandagi ustunpik, imtiyoz;
nuqson—nomukammallik, qoidalarga, mezonlarga nomuvofiqlik;
fazilat – ijobiy sifatlar;
xulosa – muayyan bir fikrga, mantiqiy qoidalar bo’yicha dalildan natijaga kelish.
Yelpig’ich metodi ta’lim maqsadidan tashqari tarbiyaviy xarakterdagi quyidagi vazifalarni
amalga oshirish imkonini ham beradi:
jamoa, guruhlarda ishlash mahorati;
muammolar, vaziyatlarni turli nuqtayi nazardan muhokama qilish mahorati;
murosali qarorlarni topa olish mahorati;
o’zgalar fikriga hurmat;
xushmuomalalik;
ishga ijobiy yondashish;
faollik;
muammoga diqqatini jamlay olish mahoratini shakllantirish va mustahkamlash.
“Qor bo’ron” metodi
“Qor bo’ron” metodi
Ikkiga ajratilgan guruh talabalari bir muammo yuzasidan eng ko’p to’g’ri javoblar topish
maqsadida birgalikda muhokama yuritishadi. Har bir to’g’ri javob yumaloqlangan qor
ko’rinishida o’sha guruh hisobiga yozib qo’yiladi; to’plangan umumiy ballar miqdori
asosida guruhlar baholanadi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_4.png)
![Muammo bitta guruhda yoki ikki kichik guruhlarda muhokama qilinadi. Bunda
topshiriqlar har xil yoki butun guruhga bitta bo’lishi mumkin. Guruhlar qo’yilgan
muammoni ma’lum muddat muhokama etib, natijani boshqalarga ma’lum qilishadi.
Muammo yechimining eng yaxshi varianti tanlab olinadi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_5.png)
![Umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey o‘quvchilari, tarix fanidan olimpiada
ishtirokchilari, abituriyentlar hamda tarix fani o‘qituvchilari uchun maxsus qo‘llanma
«Tarixdan 8 bosqichli tizim» qo’llanmasining 33 ta foydali jihatlari:
Siz pedagogmisiz?
Maktabdagi va tayyorlov darslaringiz qiziqarli va sifatli bo’lishini xohlaysizmi? Ushbu
qo’llanma sizga yordam beradi.
Sizga taklif etilayotgan 6-sinf tarix darsligini mukammal o‘rganish bo‘yicha 8 bosqichli
tizimning afzalliklari quyidagicha:
1. Tarix fanining 100% oʼzlashtirilganini tekshirish imkoniyati mavjudligi;
2. 1 kunda 5 ta mavzuni tez va mustahkam o’zlashtira olish imkoniyatini taqdim etadi;
3. Kuniga kamida 20 ta atamalarni tez yodlash ko’nikmasini shakllantirishga yordam beradi;
4. 6-sinf qadimgi dunyo tarixi fanining har bir mavzusi yuzasidan 8 bosqichli tizim asosida
shakllantirilgan topshiriqlar 100% darslikni qamrab olganligi bois umumiy o‘rta ta’lim
maktablari, akademik litsey o‘quvchilari, tarix fanidan olimpiada ishtirokchilari, abituriyentlar
tarix fanini mukammal o‘rganish uchun juda katta amaliy yordam beradi;
5. Darslikda berilgan har bir mavzu yuzasidan oddiy va murakkab testlar mavjudligi;
6. Darslikda berilgan bo’limlar yuzasidan takrorlash uchun oddiy va murakkab testlar mavjudligi;
7. Darslikda berilgan har bir mavzu yuzasidan savol-javoblar mavjudligi;
8. Darslikda berilgan yillar, sanalar hamda atamalar ishtirokidagi boshqotirmalar mavjudligi;
9. Innovatsion progressiv metodlar asosida topshiriqlar mavjudligi;
10. Tarixiy voqealar qaysi davrda yuz berganligini izohlay olish ko‘nikmasini shakllantiradi;
11. Tarix fani o‘qituvchilari tarix darslarida har bir o‘quvchiga guruh doirasida yoki individual ishlash
uchun kerak bo‘ladigan xilma-xil topshiriqlar bosqichma-bosqich mavjudligi;
12. Xatolarni topib, to’g’rilay olish qobiliyatini shakllantiradi;
13. Tarix fanini mukammal o’rganuvchilar bilan sog’lom raqobatlashish uchun zamin hozirlaydi;
14. Oliy o’quv yurtiga kirish uchun mo’ljallangan DTM testlarning mavjudligi ( O’quvchi xuddi o’zini
imtihonda test topshirayotgan abiturientdan his qiladi)
15. Qiziqarli boshqotirmalardan iborat bo‘lgan “Raqamli tarix” ta’limiy o‘yinining topshiriqlari orqali
tarix fanini o‘rganishning eng murakkab tomonlaridan biri hisoblangan sanalar va statistik
ma’lumotlarni o‘quvchilarni qiziqtirgan holda ularning xotirasida saqlab qolishida yordam beradi;
16. Yillar va raqamli ma’lumotlarni eslab qolish ( tarixiy sana , tarixiy yillar)
17. Topshiriqlar soddadan murakkabga qarab yo’naltirilganligi;
18. Kitobni tez o’qish usullaridan foydalanib tuzilgan topshiriqlar
19. Maktab o’qituvchilarining o’z o’quvchilarini «Bilimlar bellashuvi», «Fan olimpiada» lariga kam
energiya sarflab, yuqori natijaga erishish imkoniyati;
20. Tarixiy rasmlarni, tarixiy xaritalarni eslab qolish ko’nikmasini shakllantiradi;
21. Qo’llanma bir vaqtning o’zida ham maktab o’quvchilari, ham akademik litsey o’quvchilari va
abituriyentlarga mo’ljallanganligi;
22. Qisqa xotirani kuchaytirish;
23. O’quvchining uyda mustaqil tayyorlana olishini ham hisobga olgan holda qo’llanma
tayyorlanganligi;
24. Voqealarni tahlil qilishni o’rgatadi;
25. Dunyoqarashni kengaytiradi;
26. E’tibor va ziyraklikni oshiradi;
27. Aqliy salohiyatni oshiradi;
28. Ma’lumotlarni tez va uzoq vaqtga eslab qolishi uchun zamin hozirlaydi;
29. 12 yoshdan yuqori bo’lgan barcha yoshdagi kitobxonlar uchun mo’ljallanganligi;](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_6.png)
![30. Oliy o‘quv yurtiga kirish uchun olinadigan test sinoviga tayyorgarlik ko‘rish davomida har xil
kitoblarni, qo‘llanmalarni izlab o‘tirmasdan hammasi bittada mujassamlashtirilgan to‘plamga ega
bo‘ladi;
31. Xotirani chiniqtirishga, fikrlash doirasini kengaytirishga, aqlni peshlashga, intellektual salohiyatni
kengaytirishga yordam beruvchi krossvordlarning mavjudligi;
32. 2019-yildan DTM test topshiriqlariga kiritilgan xaritali, rasmli hamda jadvalli testlar mavjud
33. O‘quvchilarda izlanuvchanlikni vujudga keltiradi.
Ushbu qo‘llanma orqali farzandingiz nafaqat tarix faniga oid ma’lumotlarni mukammal bilishi,
balki fikrlash qobiliyatini kengaytirishga hamda innovatsion yaratuvchanlik, ijodkorlik
qobiliyatlarini o‘stirishga amaliy yordam beradi. Bu esa kelajakda farzandingiz qaysi kasb
tanlashidan qat’iy nazar unda shakllangan innovatsion yaratuvchanlik, ijodkorlik qobiliyatlari ish
faoliyatida yuqori natijalarni zabt etib, o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishida asqotadi.
O‘quvchi har bir bosqichda berilgan topshiriqlar mavzularni mukammal o‘rganibgina
qolmasdan, turli ko‘rinishdagi boshqotirmalar orqali mantiqan fikrlash qobiliyati oshadi. Eng
muhimi, o‘quvchining bilimi chig iriqdan-chig iriqqa shakllanib boradi.ʼ ʼ
Oddiy o‘qituvchi bilan zamonaviy o‘qituvchining farqi, oddiy o‘qituvchi kitobdagi
ma’lumotlarnigina o‘rgatsa, zamonaviy o‘qituvchi mantiqan fikrlashga ham o‘rgatadi.
Farzandingizga kitob tanlashda adashmang!!!
Ushbu qo‘llanma mualliflari Shuxrat Nurgaziyev va Ilyosxo‘ja Bekmirzayevlar tomonidan
yangicha yondashuv asosida yaratilgan «Muhim so‘zlar» hamda «Raqamli tarix» o‘yini singari
ta’limiy o‘yinlarni keyingi sinflar uchun mo‘ljallab chop etiladigan qo‘llanmalarimizda berib
boramiz. Masalan: 7-sinf O‘zbekiston tarixi darsligini mukammal o‘rganish bo‘yicha chop
etiladigan qo‘llanmamizda «Egizaklar» o‘yini asosida shakllantirilgan topshiriqlarni Sizlarga
taqdim etamiz. Odam qiziqish bilan o‘rgangan narsasini bir umr unutmaydi.
O‘zbekistonda ta’lim tizimida tarix fani bo’yicha ilk bor amalga oshirilayotgan ushbu
innovatsion loyiha siz va o’quvchilaringiz uchun manzur keladi degan umiddamiz.
Ushbu qo’llanma Xalq ta’limi a’lochisi Shuhrat Nurg’oziyev va Ilyosxo’ja Bekmirzayev
tomonidan yaratilgan.
Ushbu «Ta’lim metodlari» bo’limi ta’lim tizimida zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanish,
o’quv jarayonida treninglar, yakka tartibda, juftlikda, kichik guruhlar va jamoada ishlashni
tashkil qilgan holda ilg’or ta’lim metodlarini amaliyotga joriy qilish hamda pedagogik jarayonga
yangicha yondashuv masalalariga bag’ishlangan. «Ta’lim metodlari» bo’limida o’qituvchilarda
global tafakkur, kompetentlik, professionallikni shakllantirish, nazariy va amaliy mashg’ulotlar,
mustaqil ta’lim turlari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ulardan o’z
pedagogik faoliyatlarida samarali foydalanishlarini ta’minlash ko’zda
tutilgan.
Hozirgi ta’lim metodlarining asosiy turlari](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_7.png)
![Hozirda amaliyotda qo’llanilayotgan ta’lim metodlari xilma- xil hamda ko’p sonli bo’lib,
ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga, ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarga ega, muayyan
maqsadlarga, sharoitlarga mos ekanligi va boshqa sifatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Bundan
ko’rinib turibdiki, bu metodlarning xdr biri muayyan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlar uchun mos
bo’lib, uning o’rniga boshqa metodni qo’llash maqsadga muvofiq emas. Chunki boshqa metod
ushbu maqsad uchun mos emas ekanligi ma’lum.
Shu sababli ta’lim metodlarining kaysinisidan qaysi maqsad uchun foydalanish ko’zda tutilgan
samarani berishini bilish muhim ahamiyatga ega. Lekin bu masala hozirgacha to’liq o’rganilgan
emas. Bu masala avvalo ta’lim metodlarini ma’lum belgilariga ko’ra turlarga ajratib olish va
ularning asosiy xarakteristikalarini aniqlashni talab qiladi. Shuni hisobga olgan holda zamonaviy
ta’lim metodlarini turlarga ajratish dolzarb masaladir. Buni hal qilish uchun zamonaviy ta’lim
metodlarining turlarga ajratish uchun zarur bo’lgan asosiy belgilarini aniqlab olish lozim. Bu
belgilar quyidagilar bo’lishi mumkin:
Bajaradigan vazifasiga, ko’zda tutiladigan natijaga, ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarga,
pedagogik va psixologik yo’nalishlariga, ta’lim oluvchilarning yoshiga muvofiqligiga, ayrim
fanlarni (ijtimoiy, tillar, tabiiy, aniq, amaliy va boshqa fanlarni) o’qitishga, nazariy va amaliy
bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga, o’zlashtirishni nazorat qilishga tegishli va boshqa
belgilar.
Shu belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. Bajaradigan vazifasiga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi turlarga
ajratish mumkin:
Nazariy bilim berish metodlari.
Amaliy ko’nikma va malakalarni o’rgatish metodlari.
Amaliy mashklar bajarishni o’rgatish metodlari.
Bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash metodlari.
Bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishni nazorat qilish metodlari va boshqalar.
2. Ko’zda tutiladigan natijaga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
Mashg’ulot sifati va samaradorligini oshirish.
Ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirish.
Ta’lim oluvchilarning iqtidorlari yo’nalishlarini aniqlash.
Ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish.
Yuqori o’zlashtirishlariga erishish:
Bilimlarni o’zlashtirishlariga erishish.
Amaliy ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishlariga erishish.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_8.png)
![Faolliklarini oshirishga erishish..
Qiziqishlarini orttirishga erishish..
3. Ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Mustaqil fikrlashga o’rgatish.
Mustaqil qarorlar qabul qilishga o’rgatish.
Vazifalarni mustaqil bajarishga o’rgatish.
Ta’lim jarayoni ishtirokchilarini faollashtirish.
Tanqidiy fikrlashga o’rgatish.
4. Pedagogik va psixologik yo’nalishlariga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Interfaol ta’lim metodlari
Didaktik uyinlar metodlari
Muammoli ta’lim metodlari
O’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan ta’lim metodlari
Differenstial ta’lim metodlari
Yakka (individual) ta’lim metodlari
Evristik ta’lim metodlari
Dogmatik ta’lim metodlari
Reproduktiv ta’lim metodlari
Produktiv ta’lim metodlari
Ijodiy ta’lim metodlari.
Badiiy ta’lim metodlari.
Estetik tarbiya va ta’lim metodlari.
Jismoniy tarbiya va sport ta’limi metodlari.
Mehnat ta’limi va tarbiyasi metodlari.
Maxsus ta’lim metodlari.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_9.png)
![Katta yoshdagilar ta’limi metodlari va boshqalar.
5. Ta’lim oluvchilarning yoshiga muvofiqligiga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Oliy ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun mos metodlar.
Umumiy o’rta ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Malaka oshirish va qayta tayyorlash ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Maxsus ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
6. Ayrim fanlarni (ijtimoiy, tillar, tabiiy, aniq, amaliy va boshqa fanlarni) o’qitishga
tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Ijtimoiy fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Tillarni o’qitishga mos metodlar.
Tabiiy fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Aniq fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Amaliy fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Texnika fanlarini o’qitishga mos metodlar va boshqalar.
7. Nazariy va amaliy bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga tegishli belgilariga ko’ra
ta’lim metodlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Nazariy bilimlarni o’rgatishga mos metodlar.
Amaliy bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga mos metodlar.
Har turli texnika vositalaridan foydalanish, ularni boshqarishni o’rgatishga mos metodlar.
Axborot-kommunikastiya texnologiyalaridan foydalanishni o’rgatishga mos metodlar.
Kasb-hunarlarni o’rgatishga mos metodlar va boshqalar.
8. O’zlashtirishni nazorat qilishga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
Yozma ishlar bajarish: diktant, bayon, insho va sh.k.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_10.png)
![Nazorat ishlarini bajarish: joriy, oraliq, yakuniy nazorat ishlari.
Mashqlar bajarish.
Masalalar echish.
Mustaqil ishlar bajarish.
Og’zaki so’rov (savol-javoblar), imtixon, sinov.
Test sinovlari va boshqalar.
Yuqorida keltirilgan ta’lim megodlarining turlari ma’lum darajada shartli bo’lib, bu esa, har bir
ta’lim metodi bir vaqtda bir nechta sifat va xususiyatlarga ega ekanligi bilan bog’liq. Shu sifat va
hususiyatlarning eng umumiy belgilari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
So’zlash va tinglashga asoslangan metodlar.
So’zlash, tushuntirish va tinglashga asoslangan metodlar.
So’zlash, ko’rgazmali vositalardan foydalanib tushuntirish va ko’rish, tinglashga
asoslangan metodlar.
Monologik ma’ruza metodi.
Suhbat metodi.
Savol-javoblar metodi.
Bahs, munozaralar metodi.
Ishchanlik o’yinlari metodi.
Rolli o’yinlar metodi.
Didaktik o’yinlar metodi.
Hamkorlikda ishlash metodi va boshqalar.
Ta’lim metodlarining ushbu umumiy belgilari so’zlash- tinglash, ko’rsatish-kuzatish,
tushuntirish-fikrlash, mustahkamlash-takrorlash jarayonlaridan iborat bo’lib, bu belgilar aslida
har bir metod uchun xosdir. Bunday umumiylik ta’lim metodlarini amalda qo’llashda birmuncha
keng imkoniyatlar berishi tabiiy. Bu esa, ta’lim metodlarini ma’lum maqsad bo’yicha tanlashda
hisobga olinishi zarur omildir.
“Yozma bahslar” metodi
Bu metod o’quvchilarga o’quv xonasidagi tengdoshlari bilan birgalikda shu onda jamoatchilik
fikrini to’lqinlantirayotgan mavzularda muloqotlarni rejalashtirish imkonini beradi. Uslub
o’quvchilarning berilgan mavzu sohasidagi bilimlarini chuqurlashtirish sharoitini yaratish,
munozara madaniyatini o’rgatish va o’z fikrini asoslash qobiliyatini rivojlatirishga xizmat qiladi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_11.png)
![Bu metoddan foydalanishda o’qituvchi o’quvchilarni baholash uchun asos xizmatini o’tovchi
ajoyib materialga ega bo’ladi. Yozma bahslar uslubiyoti bunday muloqotlarni o’quv xonasidagi
barcha o’quvchilar ishtirokida yozma shaklda o’tkazish imkonini beradi.
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:
1. O’quvchilar bahs mavzusi bilan oldin o’tkazilgan mashg’ulotda tanishadilar. Bahs arafasida
o’qituvchi bo’lajak mavzu to’g’risida o’quvchilarga axborot berar ekan, bahslar qay yo’sinda
o’tishini qisqacha tushuntiradi (bu, albatta, bahslar birinchi marta o’tkazilayotgan bo’lsa, juda
ham muhimdir).
2. O’qituvchi guruh o’quvchilarini ikkiga ajratadi va ularni o’quv xonasining ikki tomoniga qator
qo’yilgan stollar atrofiga yuzma-yuz holatda o’tkazadi va har bir guruh qatnashchilari qaysi
nuqtayi nazarni himoya qilishlarini belgilaydi (masalan, 1 -guruh – ijobiy holat joriy qilinishi
tarafdorlari, 2-guruh – bunga qarshilar).
3. Shundan so’ng o’qituvchi O’quvchilarni juftliklarga ajratadi, har bir juftlikda qarama-qarshi
qarashlar tarafdorlari bo’lishi kerak. Juftliklarni tartib raqami yoki alifbo harflari bilan belgilanadi.
Agar o’quv xonasida o’quvchilar soni toq bo’lsa, o’qituvchi munozaraga yetishmagan sherik
huquqida qatnashishi mumkin. O’qituvchi 1-guruh o’quvchilariga (keltirilgan misolda – ijobiy
holat joriy qilinishi tarafdorlari) har bir juftning raqami (harfi yoki ramzi) bilan belgilangan katak
qog’oz varaqlarini tarqatadi
4. O’quvchilar o’quv xonasining ikki tomonida o’tirib, juftma- juft yozma muloqotni boshlaydilar. 1-
guruh o’quvchilariga o’zlari makullayotgan nuqtai nazar foydasiga bitta ochiq dalilni
shakllantirish uchun 5 daqiqa vaqt beriladi. Ular bu dalilni qog’oz varag’iga puxta tahrir qilingan
paragraf shaklida yozadilar. Bu vaqtda 2-guruh o’quvchilari o’zlari bahs jarayonida bayon
etishlari mumkin bulgan nuqtayi nazarlarini isbotlashlari mumkin.
5. Yozilgan varaqlar qarshi guruhdagi sheriklarga (ijobiy holatning joriy qilinishiga qarshi
chiquvchilarga) beriladi. Ularga juftlik bo’yicha sheriklarining dalillariga qarshi javob topish va
yozish uchun hamda o’z qarshi dalilarini bayon qilishlari uchun 8 daqiqa vaqt ajratiladi.
6. Dalillar almashishning bunday tartibi 2-3 marta takrorlanadi bunda har bir o’quvchi sherigining
dalil-isbotiga javob qaytarishi va o’zining aks dalilini keltirishi shart. O’quvchilarning bilimlarini
aniqlash uchun 3-4 raund etarlidir. Ohirgi raundda o’quvchilarga yakuniy paragrafni yozish
imkoni beriladi. Shundan so’ng yozma ish yig’ib olinadi.
7. Bahslarni samarali yakunlashning eng qulay shakli – ikkala tomonga qaratilgan savoldir: “Qarshi
tomonning eng yaxshi dalil- isbotlari qaysilar bo’ldi?” Har ikkala tomon vakillari qarshi taraf
yozgan fikrlarni o’qib yuqoridagi savolga javob beradilar.
8. O’qituvchi ishni yakkama-yakka yoki juftlik bo’yicha baholashi mumkin. Agar o’qituvchi yozma
ishni baholashni rejalashtirgan bo’lsa, bu haqda o’quvchilarni darsning boshidayoqogohlantirishi
kerak.
Ta’lim muassasalaridagi mashg’ulotlarda yozma bahslar usulidan foydalanish davomida
quyidagi jadval ko’rinishda keltirilgan tarqatma materialdan foydalanish mumkin:
1-jadval
“Yozma bahslar” metodi bo’yicha javoblarni asoslab yozish varag’i namunasi
Baxs mavzusi:
Ha · Bu javobni asoslang.
· Dalil keltiring.
yo’q · Bu javobni asoslang.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_12.png)
![· Dalil keltiring.
Masofaviy ta’lim metodlari
Masofaviy ta’lim (lotincha “distanstiya” – masofadan foydalanish) o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri, shaxsiy aloqasiz “masofadan o’qitish” imkonini yaratib beruvchi
zamonaviy axborot va telekommunikastion texnologiyalardan foydalanish bo’lib, unga ko’ra
ta’lim jarayoni yangi axborot texnologiyalari, multimedia tizimi yordamida tashkil etiladi. U
O’quv fanlari bo’yicha o’zlashtirish samaradorligini ta’minlash; idrok etish qobiliyatini
rivojlantirish kabi imkoniyatlarga ega. Kompyuter ta’limi masofaviy ta’limning o’ziga xos turi
sanaladi.
Masofaviy ta’lim metodi o’z tarkibiga birqancha ta’lim shakllarini oladi. Ulardan ayrimlarini
ko’rib chiqamiz.
Internet konferensiyalar – ta’lim metodi
Internet konferenstiyalar – bu muayyan muammoni hal qilayotgan guruh ishtirokchilarining
Internet tarmog’i orqali konferenst aloqasi yordamida o’zaro axborot almashinishi jarayonidir.
Tabiiyki, bu texnologiyadan foydalanish huquqiga shaxslar doirasi cheklangan bo’ladi.
Adabiyotlarda telekonferenstiya atamasini ko’p uchratish mumkin. Telekonferenstiya o’z ichiga
konferenstiyalarning uch turini : audio, video va kompyuter konferenstiyalarini oladi.
Kompyuter konferenstiyasi ishtirokchilari soni audio va videokonferensiyalar ishtirokchilari
sonidan ancha ko’p bo’lishi mumkin.
Audiokonferensiyalar
Ular tashkilot yoki firmaning hududiy jihatdan uzoqda joylashgan xodimlari yoki bo’linmalari
o’rtasida kommunikastiyalarii saqlab turish uchun audioaloqadan foydalanadi. Ikkitadan ko’p
ishtirokchi so’zlashuvda qatnashishini ta’minlaydigan qo’shimcha qurilmalar bilan jihozlangan
telefon aloqasi tizimi audiokonferenstiyalarni o’tkazish uchun qo’llaniladigan eng oddiy texnika
vositasi hisoblanadi. Audiokonferenstiyalarni tashkil etish kompyuter bo’lishini talab etmaydi,
faqatgina uning ishtirokchilari o’rtasida ikki tomonlama audioaloqadan foydalanishni ko’zda
tutadi. Audiokonferenstiyalardan foydalanish qarorlar qabul qilish jarayonini engillashtiradi, u
arzon ham qulay.
Videokonferensiyalar
Videokonferensiyalar ham audiokonferenstiyalar qanday maqsadlarga mo’ljallangan bo’lsa,
shunday maqsadlarga mo’ljallangan, lekin bunda videoapparatura qo’llaniladi.
Videokonferensiya – bu shunday kompyuter texnologiyasiki, u orqali foydalanuvchi shaxslar bir-
birlarini real vaqtda ko’radi, eshitadi va ma’lumotlar bilan almashadi. Videokonferensiyani
o’tkazish kompyuter va monitorlar bo’lishini talab etadi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_13.png)
![Masofadan turib muloqotning videokonferensiya shakli 1964 yilda AT&T kompaniyasi
tomonidan ishlab chiqilgan Videophone (real vaqtda ovoz va tasvirni almashish) qurilmasidan
boshlanadi. Bu qurilma yordamida ishtirokchilarning masofadan bir- birlariny real vaqtda ko’rib
turgan holda muloqotlarini tashkil qilingan.
Videokonferensiya jarayonida bir-biridan ancha uzoq masofada bo’lgan uning ishtirokchilari
ekranda o’zlarini va boshqa ishtirokchilarni ko’rib turadilar. Televizion tasvir bilan bir vaqtda
ovoz ham eshitilib turadi. Masofadan videokonferensiya tizimi – matnli axborotlar almashish,
fayllar almashish imkonini beradi. Shunisi bilan videokonferensiya shaklida masofadan turib
interfaol o’qitish tizimi Internet yoki lokal tarmoq orqali o’qitishdan hamda radio yoki
televidenie orqali ma’ruza o’qishdan farq qiladi. Videokonferensiyada tashqi elektron doskadan
foydalanilganda o’qituvchi doskaga yozadi va uni videokonferensiya aloqasi ko’magida boshqa
auditoriya tinglovchilariga ko’rsatiladi.
Elektron doskadan masofadan o’qitish tizimi foydalanuvchilari bir xil foydalanishlari mumkin,
ya’ni bir doskaga chizilgan rasm boshqa auditoriyadagi doskalarda ham ko’rsatiladi. Dars olib
borish jarayonida videokamera avtomat tarzda ma’ruza o’qiyotgan professor, talaba yoki savol
beruvchi tomonga buriladi.
Videokonferensiya o’tkazish uchun asosan ikkita shartni bajarish lozim:
a) videokonferensiyani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan kompyuter (texnik) qurilmalari;
b) videokonferensiyani o’tkazish talabiga javob beruvchi aloqa kanallaridan foydalangan holda
muloqotga chiquvchilar bilan bog’lanish.
Videokonferensiyalar transport va xizmat safari harajatlarini ancha qisqartirish imkonini beradi.
Bunda uzoqda joylashgan ta’lim oluvchilarda ta’limni o’zlashtirish samaradorligi oshadi.
FORUMLAR – TA’LIM METODI
Forum tushunchasi. Internet tarmog’ida forumlar veb-sayt ko’rinishida bo’ladi va Veb-forum
deb ataladi. Veb-forum – veb- sayt tashrif buyuruvchilarining o’zaro muloqotini tashkil etish
uchun mo’ljallangan veb-sayt sahifalari va uskunalari majmui. Qisqacha aytganda, forum bu
veb-saytning tashrif buyuruvchilari muloqot o’rnatadigan maydonchasi. Bunda ixtiyoriy
foydalanuvchi forum veb-saytiga tashrif buyurib, o’zini qiziqtirgan mavzuni o’rtaga tashlashi va
veb-saytning boshqa tashrif buyuruvchilari bilan muhokama qilishlari mumkin.
Forum muloqotning yana bir oddiy turi bo’lib, bu muloqotda ixtiyoriy vaqtda ixtiyoriy joydan
qatnashish ham mumkin. Forumni o’tkazishda biror mavzu tanlanadi va u muhokamaga
qo’yiladi. Qatnashuvchilar muzokara jarayoni bilan tanishib, o’z fikrlarini jo’natishlari mumkin.
Bu usulda siz muhokamada qatnashayotganlarni ko’rmaysiz, faqatgina ularning fikrlari bilan
tanishib chiqishingiz mumkin. Forumda turli-tuman mavzular muhokama qilinadi. Bunda siz
biror mavzuni tanlab, ularning muhokamasida ishtirok etishingiz mumkin.
Milliy va xalqaro internet forumlari. Internet forumlari alohida yo’nalishlarga ixtisoslashgan
yoki umumiy bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan Internet forumlariga medistina, dasturlash
texnologiyalari, dizayn va moda, kompyuter o’yinlari va transport vositalariga bag’ishlangan
forumlar misol bo’ladi.
Ixtisoslashgan forumlarda faqatgina mo’ljallangan sohaga oid mavzular muhokama qilinadi,
umumiy forumlarda esa, ixtiyoriy mavzuni o’rtaga tashlash mumkin.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_14.png)
![Xalqaro forumlar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
Medicinform.ru forumi — ushbu forum tibbiyot sohasiga ixtisoslashgan bo’lib, u orqali
kasalliklar va ularni davolash, dori vositalari va ularni to’g’ri qo’llash hamda tibbiyot bo’yicha
yuridik maslahat olish mumkin.
Progz.ru forumi – ushbu forum dasturlash texnologiyalaridan foydalanish, kompyuter dasturiy
vositalarini ishlab chiqish va dasturlash bilan bog’liq yuzaga kelgan muammolarni muhokama
qilishga mo’ljallangan.
Avtomobili.ru forumi – ushbu forum avtomobil ishqibozlari forumi bo’lib, unda avtomobillar
brendlari, markalari va turlari hamda ularni ta’mirlash va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq
masalalarni muhokama qilish mumkin.
Stopforum.ru forumi – bu kompyuter o’yinlari forumidir. Bunda o’yinlarning turlari, ularni
o’ynash sirlari va yuzaga kelgan muammolar muhokama qilinadi.
WildDesign.ru forumi — bu forumda dizayn, moda va tasviriy san’at ixlosmandlari va ijodkorlari
fikr almashishadi. Bundan tashqari ijodkorlar asarlaridan baxramand bo’lish mumkin.
Uforum.uz – milliy forumi. Uforum.uz milliy forum hisoblanib, u Respublikamizning axborot
texnologiyalari, ta’lim, madaniyat, moliya, sog’liqni saqlash sohalarida hamda davlat sektori va
elektron hukumat tuzilmasida ro’y berayotgan masalalar muhokamasini o’z ichiga oladi.
VEBINAR METODI
Vebinar metodi – zamonaviy axborot-kommunikastiya texnologiyalari (kompyuter, monitor,
multimedia va shu kabi vositalar) yordamida turli joylardagi ishtirokchilar bilan masofadan turib
o’tkaziladigan interfaol mashg’ulot turi. Vebinar metodi yoki “Webinar” texnologiya
tushunchasi muloqotga 1998 yilda kirib keldi.
Vebinar metodida dars masofaviy seminar yoki konferenstiya shaklida Internet orqali bir vaqtda
hozir bo’lgan talabalar bilan masofaviy ta’lim tizimida qo’llanayotgan ko’plab interfaol audio
video aloqa vositalari yordamida jonli olib boriladi. Bu darslarni kelgusida kerak darajada
foydalanish uchun yozib olish mumkin. Bu metodda olib boriladigan butun o’quv yoki kurs
jarayonidagi darslar yagona o’quv dasturidagi izchillikda o’zaro uzviy bog’lanmaydi, ular
alohida-alohida bir martalik darslardan iborat bo’ladi.
Ushbu «Ta’lim metodlari» bo’limi ta’lim tizimida zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanish,
o’quv jarayonida treninglar, yakka tartibda, juftlikda, kichik guruhlar va jamoada ishlashni
tashkil qilgan holda ilg’or ta’lim metodlarini amaliyotga joriy qilish hamda pedagogik jarayonga
yangicha yondashuv masalalariga bag’ishlangan. «Ta’lim metodlari» bo’limida o’qituvchilarda
global tafakkur, kompetentlik, professionallikni shakllantirish, nazariy va amaliy mashg’ulotlar,
mustaqil ta’lim turlari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ulardan o’z
pedagogik faoliyatlarida samarali foydalanishlarini ta’minlash ko’zda
tutilgan.
Hozirgi ta’lim metodlarining asosiy turlari](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_15.png)
![Hozirda amaliyotda qo’llanilayotgan ta’lim metodlari xilma- xil hamda ko’p sonli bo’lib,
ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga, ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarga ega, muayyan
maqsadlarga, sharoitlarga mos ekanligi va boshqa sifatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Bundan
ko’rinib turibdiki, bu metodlarning xdr biri muayyan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlar uchun mos
bo’lib, uning o’rniga boshqa metodni qo’llash maqsadga muvofiq emas. Chunki boshqa metod
ushbu maqsad uchun mos emas ekanligi ma’lum.
Shu sababli ta’lim metodlarining kaysinisidan qaysi maqsad uchun foydalanish ko’zda tutilgan
samarani berishini bilish muhim ahamiyatga ega. Lekin bu masala hozirgacha to’liq o’rganilgan
emas. Bu masala avvalo ta’lim metodlarini ma’lum belgilariga ko’ra turlarga ajratib olish va
ularning asosiy xarakteristikalarini aniqlashni talab qiladi. Shuni hisobga olgan holda zamonaviy
ta’lim metodlarini turlarga ajratish dolzarb masaladir. Buni hal qilish uchun zamonaviy ta’lim
metodlarining turlarga ajratish uchun zarur bo’lgan asosiy belgilarini aniqlab olish lozim. Bu
belgilar quyidagilar bo’lishi mumkin:
Bajaradigan vazifasiga, ko’zda tutiladigan natijaga, ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarga,
pedagogik va psixologik yo’nalishlariga, ta’lim oluvchilarning yoshiga muvofiqligiga, ayrim
fanlarni (ijtimoiy, tillar, tabiiy, aniq, amaliy va boshqa fanlarni) o’qitishga, nazariy va amaliy
bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga, o’zlashtirishni nazorat qilishga tegishli va boshqa
belgilar.
Shu belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. Bajaradigan vazifasiga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi turlarga
ajratish mumkin:
Nazariy bilim berish metodlari.
Amaliy ko’nikma va malakalarni o’rgatish metodlari.
Amaliy mashklar bajarishni o’rgatish metodlari.
Bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash metodlari.
Bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishni nazorat qilish metodlari va boshqalar.
2. Ko’zda tutiladigan natijaga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
Mashg’ulot sifati va samaradorligini oshirish.
Ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirish.
Ta’lim oluvchilarning iqtidorlari yo’nalishlarini aniqlash.
Ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish.
Yuqori o’zlashtirishlariga erishish:
Bilimlarni o’zlashtirishlariga erishish.
Amaliy ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishlariga erishish.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_16.png)
![Faolliklarini oshirishga erishish..
Qiziqishlarini orttirishga erishish..
3. Ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Mustaqil fikrlashga o’rgatish.
Mustaqil qarorlar qabul qilishga o’rgatish.
Vazifalarni mustaqil bajarishga o’rgatish.
Ta’lim jarayoni ishtirokchilarini faollashtirish.
Tanqidiy fikrlashga o’rgatish.
4. Pedagogik va psixologik yo’nalishlariga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Interfaol ta’lim metodlari
Didaktik uyinlar metodlari
Muammoli ta’lim metodlari
O’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan ta’lim metodlari
Differenstial ta’lim metodlari
Yakka (individual) ta’lim metodlari
Evristik ta’lim metodlari
Dogmatik ta’lim metodlari
Reproduktiv ta’lim metodlari
Produktiv ta’lim metodlari
Ijodiy ta’lim metodlari.
Badiiy ta’lim metodlari.
Estetik tarbiya va ta’lim metodlari.
Jismoniy tarbiya va sport ta’limi metodlari.
Mehnat ta’limi va tarbiyasi metodlari.
Maxsus ta’lim metodlari.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_17.png)
![Katta yoshdagilar ta’limi metodlari va boshqalar.
5. Ta’lim oluvchilarning yoshiga muvofiqligiga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Oliy ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun mos metodlar.
Umumiy o’rta ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Malaka oshirish va qayta tayyorlash ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
Maxsus ta’lim muassasalari uchun mos metodlar.
6. Ayrim fanlarni (ijtimoiy, tillar, tabiiy, aniq, amaliy va boshqa fanlarni) o’qitishga
tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Ijtimoiy fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Tillarni o’qitishga mos metodlar.
Tabiiy fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Aniq fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Amaliy fanlarni o’qitishga mos metodlar.
Texnika fanlarini o’qitishga mos metodlar va boshqalar.
7. Nazariy va amaliy bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga tegishli belgilariga ko’ra
ta’lim metodlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Nazariy bilimlarni o’rgatishga mos metodlar.
Amaliy bilim, ko’nikma va malakalarni o’rgatishga mos metodlar.
Har turli texnika vositalaridan foydalanish, ularni boshqarishni o’rgatishga mos metodlar.
Axborot-kommunikastiya texnologiyalaridan foydalanishni o’rgatishga mos metodlar.
Kasb-hunarlarni o’rgatishga mos metodlar va boshqalar.
8. O’zlashtirishni nazorat qilishga tegishli belgilariga ko’ra ta’lim metodlarini quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
Yozma ishlar bajarish: diktant, bayon, insho va sh.k.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_18.png)
![Nazorat ishlarini bajarish: joriy, oraliq, yakuniy nazorat ishlari.
Mashqlar bajarish.
Masalalar echish.
Mustaqil ishlar bajarish.
Og’zaki so’rov (savol-javoblar), imtixon, sinov.
Test sinovlari va boshqalar.
Yuqorida keltirilgan ta’lim megodlarining turlari ma’lum darajada shartli bo’lib, bu esa, har bir
ta’lim metodi bir vaqtda bir nechta sifat va xususiyatlarga ega ekanligi bilan bog’liq. Shu sifat va
hususiyatlarning eng umumiy belgilari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
So’zlash va tinglashga asoslangan metodlar.
So’zlash, tushuntirish va tinglashga asoslangan metodlar.
So’zlash, ko’rgazmali vositalardan foydalanib tushuntirish va ko’rish, tinglashga
asoslangan metodlar.
Monologik ma’ruza metodi.
Suhbat metodi.
Savol-javoblar metodi.
Bahs, munozaralar metodi.
Ishchanlik o’yinlari metodi.
Rolli o’yinlar metodi.
Didaktik o’yinlar metodi.
Hamkorlikda ishlash metodi va boshqalar.
Ta’lim metodlarining ushbu umumiy belgilari so’zlash- tinglash, ko’rsatish-kuzatish,
tushuntirish-fikrlash, mustahkamlash-takrorlash jarayonlaridan iborat bo’lib, bu belgilar aslida
har bir metod uchun xosdir. Bunday umumiylik ta’lim metodlarini amalda qo’llashda birmuncha
keng imkoniyatlar berishi tabiiy. Bu esa, ta’lim metodlarini ma’lum maqsad bo’yicha tanlashda
hisobga olinishi zarur omildir.
“KUNDALIK DAFTAR” METODI
Kundalik daftar yuritish metodi. Guruhning har bir a’zosiga yon cho’ntak daftarchasi
tarkatiladi. Unga, aytaylik, bir hafta davomida muhokama qilinadigan muammo bo’yicha
tug’ilgan fikrlar qayd qilib boriladi. Barcha ishtirokchilarning yozib borgan fikrlari
peshqadamlar tomonidan tahlil qilinib, tayyorlangan material ohirgi muhokamaga olib chiqiladi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_19.png)
![Bu metod quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi: birinchidan, tug’ilgan g’oya, aniq rastional taklif
o’sha guruhning fikri darajasiga ko’tariladi, ikkinchidan, turli xildagi tortishuvlar, nuqtayi
nazarlar guruh majlisigacha hal qilinadi, keskinlashgan nuqtayi nazarlar ham tekislanadi.
1-sxema](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_20.png)
![KEYS-STADI METODI
(Amaliy holatlarni o’qitish metodi)
«Ta’limning buyuk maqsadi bilim berish emas, balki hatti-harakatlarga o’rgatishdir»
G.Spenser
Bu metodning nomi inglizcha “case-study” so’zlaridan olingan. Bunda “case” – yashik, quti,
gilof, jild, “study” – o’rganish, tadqiq qilish, ilm bilan shug’ullanish, o’quv fani, saboq olish,
o’qish ma’nolarini bildiradi. Bu metod haqida inglizcha aytiladigan “case – true life” , ya’ni
“keys – haqiqiy hayot” iborasiga ko’ra keys – real hayotning «bir parchasidir» . Shunga ko’ra
bu metodni “amaliy holatlarni o’qitish metodi” deb ham ataladi.
Keys-stadi metodi bo’yicha o’rganilayotgan har bir muammo yoki mavzu yuzasidan amalga
oshiriladigan ishlar rejasi, ularni bajarish tafsiloti, natijalar va xulosalar yig’indisi alohida keysni
tashkil qiladi. Bu metod ta’lim jarayonida hayotiy vaziyatlardan foydalanishga qaratilgan. Bu
esa, hozirgi kunlarda ta’lim sohasidagi dolzarb bo’lgan muammolardan hisoblanadi. Ushbu
muammoni hal qilish imkonini berishi bu metodning alohida ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib
turibdi.
Shu sababli G’arb mamlakatlaridagi ta’lim muassasalarida keys-stadi metodidan, ya’ni
keyslardan foydalanish o’quv rejasining 25 % ini tashkil qiladi. Shu munosabat bilan ta’lim
muassasalarida hayotiy vaziyatdan foydalanishning ahamiyati haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Ta’lim jarayonida hayotiy vaziyatdan foydalanishning dolzarbligi:
Keys-stadi ta’lim metodini turli holatlarni o’rganishda qo’llash – hayotdan olingan odatdagi
vaziyatlarni o’rganishni tashkil etish yoki sun’iy yaratilgan vaziyatlarga asoslangan holda ta’lim
oluvchilardan tegishli muammolarning maqsadga muvofiq yechimlarini izlashni talab qilishga
qaratilgan ta’lim jarayonidan iborat.
Bu metod ta’lim oluvchilarga mavzuga tegishli hayotiy vaziyatni tashxis qilish, farazlarni
ifodalash, muammolarni aniqlash, qo’shimcha axborotlarni yig’ish, farazlarga aniqlik kiritish va
muammolarni echish hamda ularni bajarishning aniq bosqichlarini loyihalash bo’yicha amaliy
faoliyatlarini modellashtirish imkonini beradi.
Muayyan hayotiy vaziyatlarga bag’ishlangan keyslardan foydalanish ta’lim jarayonini haqiqiy
hayot bilan bog’laydi. Keysni ko’rib chiqishda ta’lim oluvchilar ta’lim olish jarayonini
yaratadilar. Shu jarayondagi o’zaro harakatda ularning haqiqiy fikr almashish holatlari kelib
chiqadi. Keys ta’lim oluvchilarga tahlil qilish, qiyoslash yo’llarini qidirish va muammoni echish
erkinligini beradi.
Keys-stadi ta’lim metodiga doir ayrim asosiy tushunchalar ta’rifi:](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_21.png)
![“Keys” va “keys-stadi” tushunchalarining ma’no-mazmuni ko’p qirrali bo’lib, shunga ko’ra
quyida ularning asosiy xususiyatlarini to’liqroq aks ettirish maqsadida ko’p variantli ta’riflari
berildi.
Keys –
1) ta’lim oluvchilarning ma’lum maqsadlardagi hayotiy vazifalarni bajarishlari bo’yicha
vaziyatning bayoni, uni tushunish va baholashga imkon beradigan hamda muammoni ifodalash
uchun, uning maqsadga muvofiq yechimini izlashlari uchun kerak materiallar to’plami;
2) belgilangan mavzu yoki muammo va uning yechimiga doir qo’shimcha axborotlar, audio,
video, elektron tashuvchilar, o’quv-uslubiy materiallar yig’indisi;
3) muammoni hal qilish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar, ularning natijalari na xulosalar.
Keys-stadi –
1) ta’lim oluvchilarni o’rganilayotgan muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq
yechimi variantlarini izlashga yo’naltiradigan aniq real yoki sun’iy ravishda yaratilgan
vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga asoslanadigan ta’lim metodidir.
2) ta’lim, axborot-kommunikatsiya, boshqaruv na boshqa sohalarni o’rgatishda qo’yilgan ta’lim
maqsadini amalga oshirish va keysda bayon qilingan amaliy muammoli vaziyatni hal qilish
jarayonida oldindan belgilangan (bashorat qilinadigan) o’quv natijalariga kafolatli erishishni
vositali tarzda ta’minlaydigan, bir tartibga keltirilgan optimal usullar va vositalar majmuidan
iborat bo’lgan ta’lim texnologiyasidir.
Vaziyat (lotincha situation – ahvol) – muayyan vaziyat, ahvolni hosil qiladigan shart-sharoitlar
va holatlar yig’indisi. Keysda bayon qilingan vaziyat institusional tizimda (shu o’rinda va
keyinchalik – korxonada) diskret (ayni shu) vaqtda tashkiliy hayotdagi tipik muammolarni qayta
yaratadigan real yoki sun’iy qurilgan hodisalarning ideal tarzdagi in’ikosidan iboratdir.
Muammoli vaziyat – mazkur holda vaziyat sub’ektining hozirgi vaqtda yoki kelgusidagi
maqsadlarga erishishiga xavf soladigan vaziyat tushuniladi.
Keys-stadi metodi tarixi. Keys-stadi amaliy vaziyatlarni tahlil etish va hal qilish asosida
o’qitish metodi sifatida xorijiy ta’limda dastlab huquq sohasida qo’llanila boshladi: u ilk marta
Garvard universitetining huquq maktabida 1870 yilda qo’llanilgan edi. 1920 yilda Garvard
biznes-maktabi (GBM) o’qituvchilari yuristlarning o’qitish tajribasiga tayanib, iqtisodiy
amaliyotdagi aniq vaziyatlarni tahlil etish va muhokama qilishni ta’limning asosiy usuli etib
tanlashganidan keyin mazkur o’qitish uslubi keng tatbiq etila boshladi.
Ana shu vaqtdan boshlab GBM keyslarning boy to’plamini yig’di va mazkur metodni ta’limning
mustaqil konstepstiyasi darajasigacha olib chiqdi. Ayni shu sababga ko’ra keys-stadi metodini
ko’pincha Garvard metodi deb ham ataladi. O’z mohiyatiga ko’ra, Garvard metodi ta’lim
oluvchilarning amaliy vaziyatlarni videomateriallar, kompyuter va dasturiy ta’minotdan
foydalanib hal qilish bo’yicha intensiv treningidan iboratdir.
Keys-stadining ikki klassik maktabi – Garvard (Amerikada) va Manchester (Yevropada)
maktablari mavjud. Garvard maktabi doirasida mazkur metod yagona to’g’ri yechimni izlashni
o’rgatish metodi hisoblanib, ikkinchi maktab (Manchester) keysda bayon qilingan muammoli](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_22.png)
![vaziyat yechimining ko’p variantliligini taklif qiladi. Amerika keyslari o’nlab sahifali matnni va
ko’plab chizmalarni o’z ichiga oladi. Yevropa keyslari xajmi birmuncha kamroq.
Chet ellardagi biznes-maktablarda odatiy vaziyatlarni o’rganishga o’quv vaqtining o’rtacha 25%
dan 90% gacha bo’lgan qismi ajratiladi. Masalan, Chikago universiteti biznes-maktabida o’quv
vaqtining 25%i keyslar ulushiga, Kolumbiya universitetida – 30%, Uortonda esa – 40% iga
to’g’ri keladi. Mashg’ulotlarni ushbu metod bo’yicha o’tkazishga ajratiladigan soatlar soni
bo’yicha uning “ ilk ixtirochisi ” – Garvard yetakchilik qiladi. Oddiy tinglovchi GBMda o’qish
vaqtida 700 tagacha keyslarni ko’rib chiqadi va buning uchun o’quv vaqtining 90% gacha
qismini sarflaydi.
Bunda shunday aniqlik kiritish kerak: moliyaviy fanlarga ixtisoslashgan maktablarda keyslar
salmog’i asosiy fanlar – menejment, marketing, axborot texnologiyalari, xodimlarni boshqarish
va shu kabilardan iborat maktablardagiga nisbatan ancha kamdir.
Mamlakatimizdagi ta’lim sohasida keys-stadi, asosan, mutaxassislarni qayta tayyorlash va
malakasini oshirish tizimida, ayniqsa boshqaruv sohasida qo’llaniladi. Keyingi yillarda oliy
o’quv yurtlarida ham o’qituvchilarning keyslarni ishlab chiqish va amalga oshirishga qiziqishi
oshayotganligi kuzatilayapti.
Keys-stadi metodini ta’lim jarayonida keng tatbiq qilishning dolzarbligini belgilovchi
omillar. Keys-stadini iqtisodiy oliy o’quv yurtining ta’lim amaliyotiga keng tatbiq etishning
dolzarbligi va zarurligi quyidagi omillar bilan bog’liq:
Birinchidan, mamlakatdagi iqtisodiy ta’limning umumiy yo’nalishi, uning nafaqat ta’lim
oluvchilarda aniq bilimlarni shakllantirishga, shu bilan birga, tinglovchilarda fikrlash faoliyati,
nazariy bilimlarini amalda qo’llashga tayyorlik va bunga qobillikni rivojlantirish, bo’lg’usi
mutaxassislarda mustaqillik va tashabbuskorlik, boshqaruv va iqtisodiyotdagi tadqiqotlarning
turli jihatlari bilan bog’liq keng doiradagi masalalarni idrok etish qobiliyatini ravnaq toptirishga
yo’naltirilganligi bilan bog’liq. «Insonning qo’liga baliqni tutqazsang – u bir kun qorni to’q
yuradi, mabodo insonni baliq tutishga o’rgatsang – u butun umri davomida ochlik nimaligini
bilmaydi» – xitoylik donishmandlarda shunday hikmatli gap bor. Auditoriya sharoitlaridayoq
boshqaruvchilik yechimlarini qabul qilishga doir malaka va ko’nikmalar egallanmasa,
keyinchalik yaxshi boshqaruvchi bo’lib chiqish mumkin emas.
Kelgusidagi kasbiy faoliyati uchun o’zining boshqarish siyosatini ishlab chiqishga tinglovchilar
korxonada va umuman iqtisodiyotda vujudga keladigan turli xil vaziyatlarni tahlil etish
malakalari va ko’nikmalarini egallashi, tahlil qila bilish qobiliyatini o’stirishi, boshqaruvchiga
xos xususiyatlarni orttirishlari zarur.
«Maslahat berish mumkin, lekin bunday maslahatdan foydalanishga o’rgatish mumkin emasligi»
haqiqatdir. O’rganib olgach omadli iqtisodchi, moliyachi yoki menejerga aylanib olishga imkon
beradigan qandaydir yagona, universal uslub yoki usul mavjud emas.
Tinglovchilarning keyslarni ishlab chiqish texnologiyalarini o’zlashtirishi, keysda taqdim
qilinadigan amaliy muammoli vaziyatlarni tahlil etish, yakka tartibda va jamoa bo’lib ularni
optimal hal qilish yo’llarini izlash malakalarini egallashi, bo’lg’usi mutaxassisda funkstional
vakolatlilikni shakllantirish
kasbiy faoliyatda o’zining boshqarish va tashkil qilish texnologiyalarini loyihalashtirish, kasbiy
jarayon mantiqini qurish usullari, shuningdek, kasbiy vazifalarni mustaqil va mobil tarzda hal
etish usullarini hosil qilishga yordam beradi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_23.png)
![Ikkinchidan , bozor iqtisodiyotining nostandart vaziyatlarda bir tizimli asosda va samarali
harakat qilish, oqilona yechimlarni qabul qilish qobiliyatini egallagan mutaxassislarga muhtojligi
Keysda har xil hayotiy vaziyatlar bayoni beriladi va ularning oqibatlari xususida mushohada
yuritish yoki qatnashchilar harakatlarining samaradorligini baholash yoxud muammoni hal etish
usullarini taklif qilish talab etiladi. Lekin har qanday holatda ham amaliy harakat modeli ustida
ishlash ta’lim oluvchilar – bo’lg’usi mutaxassislarda mehnat bozori talab qiladigan kasbiy
jihatdan muhim xususiyatlarni shakllantirishning samarali vositasi hisoblanadi.
Uchinchidan , jahon tajribasi ko’rsatib turganidek, keys-stadi tinglovchilarda ijtimoiy yetuklikni
rivojlantirish, o’qishga qiziqish va motivlarni hosil qilish, ularni haqiqiy professionallar sifatida
yetishtirishga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Keys-stadining bo’lg’usi mutaxassis shaxsining kasbiy va
ijtimoiy jihatdan muhim fazilatlarini shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan usullari va vositalari,
bizningcha, quyidagi 6-jadvalda ishonarli tarzda aks ettirilgan.
6-jadval
Keys-stadining shaxsiy fazilatlarni shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan usul va vositalari
Mutaxassis fazilatlari Keys-stadining usul va vositalari
Mavhum sharoitlarda vaziyatni his etish va
adekvat baholash, oqilona yechimlarni
topish qobiliyati. Vaziyat sub’ektining fazilatlari va kamchiliklarini
taqqoslash va baholash, vaziyatning rivojlanish
mantiqini ajratib olish, muammoning oqilona
yechimini izlash.
Bir tizimli fikrlash, mulohazakorlik, bozor
vaziyatidagi parametrlar va o’zaro
aloqalarni tushunish. Vaziyat xususida har tomonlama fikr yuritish, uni
maqsadli tahlil etish, sub’ektlarni ularning
tuzilmaviy-funkstional ifodasida yaxlitligicha idrok
etish.
Mustaqillik va tashabbuskorlik. Mavhumlik sharoitida vaziyatlar tahlili, oqilona
yechimni ishlab chiqishda o’qituvchi tomonidan
rag’batlantiriladigan va qo’llab-quvvatlanadigan
mustaqillik va faollik.
O’zgarishlarga tayyorlik, moslashuvchanlik. Muntazam o’zgarib turadigan vaziyatlarda optimal
fe’l-atvorning ishlab chiqilishi.
Amaliy yo’nalganlik. Muammoli vaziyatning hal etilishida nisbatan
amaliy natijaga erishish uchun doimiy izlanish.
Axborotlar bilan ishlash mahorati. Doimiy ravishda asosiy axborotni izlash va tanlash,
uni tuzilmalarga ajratish, yana qayta tuzilmalash,
uni tahlil etish, tasniflash, bir taqdimot shaklidan
boshkacha shaklga o’tkazish, o’zaro axborotlar
almashish.
Kommunikativlik,empatiya. Muammoli vaziyat yechimi va uning maqsadga
muvofiq tarzda hal etilishini tanlash yuzasidan o’z
pozistiyasini har doim aniq bildirish, dalillash va
o’zining nuqtai nazarini himoya qilish; keys bilan](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_24.png)
![guruh bo’lib ishlash, munozaralar va o’z fikrini
o’tkazish paytida jamoaning oshkora muloqot va
axborot almashish, adolatli, konstruktiv va taktikali
tanqidga hamda uni qabul qilishga, birgalikdagi
faoliyatda ishonchga va hamfikrlilikka asoslangan
bahamjihat harakat.
Muammoli, mantiqiy fikrlash. Muamoning izlanishi va ifodalanishi hamda uning
asosiy tavsifnomalari belgilanishi, uni hal etish
usullari va vositalarining asoslanishi.
Konstruktivlik. Muammoni hal etish modelining ishlab chiqilishi,
konstruktiv yechimlarning izlanishi va ifodalanishi.
Nazokatlilik. Jamoaning o’z fikrini o’tkazish, munozaralar, guruh
bo’lib ishlashga asoslangan doimiy bahamjihat
harakati.
Va, nihoyat, keys-stadi interfaol metod bo’lgani sababli tinglovchilar tomonidan unga nisbatan
ijobiy munosabat bo’lishiga erishiladi, ular ushbu metodnini o’quv axborotini o’zlashtirish va
undan foydalanish yuzasidan amaliy ko’nikmalarni ta’minlaydigan amaliy qo’llanma
(praktikum) sifatida qabul qiladilar.
Keys-stadi metodining umumiy tavsifnomasi bu metodning mohiyati, belgilari va didaktik o’ziga
xos xususiyatlarini o’z ichiga oladi. Ularni qisqacha ko’rib chiqamiz.
Keys-stadining mohiyati shundan iboratki, ko’rib chiqilayotgai muammoli vaziyat
bo’yicha maslahatchilar rolini bajarishi kerak bo’lgan tinglovchilarga quyidagilar taklif
qilinadi:
keysda bayon qilinganida ayni bir paytda tashkiliy hayotdagi tipik amaliy muammoni aks
ettiradigan va amaliyotda ushbu muammoning hal etilishida o’zlashtirilishi va qo’llanilishi lozim
bo’ladigan muayyan bilimlar majmuini dolzarblashtiradigan vaziyatni idrok etish va tahlildan
o’tkazish;
muammoli vaziyatni maqsadga muvofiq tarzda hal etadigan usullar va vositalarni izlash;
taklif etilgan muqobil jihat(alternativ)larni baholash va ular orasidan qo’yilgan muammoga
nisbatan eng qulay variantini tanlash;
tanlangan muqobil usul (alternativ)ni amalga oshirish bo’yicha aniq; yechimni butun tafsilotlari
bilan ishlab chiqish.
Keys-stadining mohiyatli belgilarini quyidagicha ifodalanadi:
1. Asosiy parametrlari bo’yicha muayyan diskret vaqtda ishlarning real ahvolini yana qayta
tiklaydigan vaziyat shaklidagi holatda taqdim etilgan institustional tizim modelining mavjudligi.
2. Berilgan vaziyatning muammoliligi.
3. Vaziyatning to’liq chizmaiy emasligi va buning oqibati sifatida, unda mustaqil, qolipn bo’lmagan
yechimlarni talab qiladigan mavhumlikning mavjudligi.
4. Yechimlarning ko’plab muqobil jihat (al’ternativ)larga egaligi har bir qatnashchi o’zining bilimi,
tajribasi va sezgi(intuistiya)sidan kelib chiqib o’z variantini taklif qiladi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_25.png)
![5. Muammoli vaziyat optimal yechimining yakka tartibda, so’ngra jamoa bo’lib ishlab chiqilishi va
ommaviy taqdim etilishi (shuningdek, keys bilan mutlaqo yakka tartibda ishlashga va natijalarni
yakka tartibda taqdim etishga ham yo’l qo’yiladi).
6. Muammoli vaziyat tahlili va uning yechimini ishlab chiqishdagi yagona maqsad.
7. Faoliyat natijalarini guruh bo’lib baholash tizimi.
8. Ta’lim oluvchilarda boshqariladigan hissiy (emostional) keskinlikning mavjud bo’lishi.
9. O’qituvchi va tinglovchi ta’lim jarayonida ayni bir paytda ham mas’ul, ham erkin bo’ladi:
O’qituvchi keysning tayyorlanishi va uning o’quv-uslubiy ta’minoti, shuningdek, undan samarali
foydalanish uchun mas’uldir.
Tinglovchi mashg’ulotga tayyorlanish va keys bo’yicha o’quv topshiriqlarini samarali bajarish
uchun mas’ul, ayni paytda u muammoli vaziyatni tahlil etish natijasida yechimlar va xulosalarni
ishlab chiqish borasida erkin ish tutadi.
Tinglovchi o’quv sharoitida muammoli vaziyatni tahlil etish va hal qilishda xatoga yo’l qo’yishi
mumkin, lekin u real hayotda qabul qilinadigan noto’g’ri yechim uchun mas’uliyat hissini sezishi
kerak.
10. Ta’lim natijalarini rejalashtirish va ularga erishishda ta’limdagi oshkoralik bilan qat’iyatlilikning
qo’shib olib borilishi.
Keys-stadi ta’lim metodi sifatida quyidagi didaktik o’ziga xos xususiyatlarga ega:
Keysda taqdim etilgan aniq vaziyat ta’limning voqelik bilan o’zaro aloqasini ta’minlaydi, chunki u
kelgusidagi kasbiy faoliyat uchun tipik muammolarni aks ettiradi. Bunda o’rganish jarayoni o’z
mohiyatiga ko’ra, real hayotdagi yechim qabul qilish mexanizmini ifodalaydi.
Keys undan foydalanuvchiga muammolarni tahlil etish, bir xillashtirish va hal qilish yo’llarini
izlashda erkinlik beradi.
Keysni ko’rib chiqishda tinglovchilar ta’lim jarayonining tashkilotchilariga aylanadilar va bir-
birlari bilan o’zaro bahamjihat harakat qilish orqali real kommunikastion holatlarni ifodalashadi
(masalan, bank-korxona).
Ta’lim oluvchilar aniq vaziyatni ko’rib chiqish jarayonida muayyan umumlashgan, konsteptual
tusga ega bilimni shakllantirishga muvaffaq bo’ladilar va ayni bir paytda oddiy umumlashtirish
malakalarini orttiradilar.
Amaliy vaziyatlarga asoslangan mashg’ulotlar nazariy tayyorgarlik davrida olingan bilimlar,
shuningdek tinglovchilarning o’z malaka va mahoratlaridan foydalanish va amalda qo’llanishga
yo’naltiriladi.
Keys bilan ishlash natijalarining ommaviy taqdim etilishi taqdimotlar o’tkazish va matbuot
anjumanlarida qatnashish: axborotni lo’nda, mantiqan va ko’rgazmali tarzda taqdim etish,
savolni ifodalay bilish va javobni dalillash malakalarini hosil qilishga ko’maklashadi.
Keys-stadi ta’limning boshqa metodlaridan farqli ravishda nafaqat ta’lim berish va trening, shu
bilan birga diagnostik nazoratchilik funkstiyalarini ham bajaradi.
Tinglovchi imtihon oldidan keysni olishi- uni hal qilishi va amaliy vaziyat tahlilini hamda uni
hal qilishga doir takliflarini yozma ish shaklida taqdim etishi mumkin.
Keys tinglovchilarga bevosita imtihon paytida taklif qilinishi ham mumkin. Lekin bunday holda
u ancha qisqa bo’lishi, maqsadlari esa ularni tinglovchi belgilangan vaqt davomida hal qilishga
ulguradigan holatda bo’lishi kerak.
Tinglovchilarning o’quv fani bo’yicha auditoriyadan tashqarida bajariladigan mustaqil ishi
keyslar turkumining yechimini o’z ichiga olishi mumkin. Natijalarning grafikka binoan yozma
taqdim etilishi (muddatlar o’quv rejasi va ta’lim dasturiga muvofiq belgilanadi) o’quv](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_26.png)
![axborotlarining o’zlashtirilishi, ushbu kurs bo’yicha davlat ta’lim standartlari (DTS)ga ko’ra
nazarda tutilgan malaka va ko’nikmalarni tezkor nazorat qilish va baholashga imkon beradi.
KEYSLAR TIPOLOGIYASI. Keyslar uchun ular juda ko’p turli ekanligi xosdir. Keyslarning
turlari bo’yicha tasniflanishi 7-jadvalda ko’rsatilgan.
7-jadval
Keyslar turlarini tasniflash jadvali
Tipologik belgilari Keys turi
Asosiy manbalari 1. Tabiiy sharoitdagi
2. Kabinetdagi
3. Ilmiy-tadqiqotchilikdagi
Syujet mavjudligi 1. Syujetli
2. Syujetsiz
Vaziyat bayonining
vaqtdagi izchilligi 1. O’tmishdan hozirgi kelish rejimidagi keys
2. Vaqt orqaga qaytariladigan keys-xotira
3. Bashorat keysi
Keys ob’ekti 1. Shaxsiy
2. Tashkiliy-institustional
3. Ko’p sub’ektli
Materialni taqdim etish
usuli 1. Hikoya
2. Esse
3. Tahliliy yozishma
4. Jurnalist tergovi
5. Hisobot
6. Ocherk
7. Faktlar majmui
8. Statistik materiallar majmui
9. Xujjatlar va ishlab chiqarish namunalari
majmui
Hajmi 1. Qisqa (lo’nda)](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_27.png)
![2. O’rtacha miqdordagi
3. Katta (uzun)
Tuzilmaviy o’ziga xos
xususiyatlari 1. Tuzilmalangan
2. Tuzilmalanmagan
O’quv topshirig’ini taqdim
etish usuli 1. Savolli
2. Keys-topshiriq
Didaktik maqsadlari 1. Muammo, yechim yoki konstepstiyani
izohlash
2. Treningli, o’quv rejasidagi fan bo’yicha
malaka va ko’nikmalar orttirishga
mo’ljallangan
3. Tahlil va baholashga o’rgatuvchi
4. Muammoni ajratish va yechish,
boshqaruvchilik qarorlari qabul qilishga
o’rgatuvchi
5. Vaziyat sub’ekti rivojining yangi
strategiyalari va yo’llari, yangicha
baholash uslublari va shu kabilarni ishlab
chiqishga rag’batlantiruvchi
Rasmiylashtirish usuli 1. Bosma
2. Elektron
3. Video-keys
4. Audio-keys
5. Multimedia-keys
Keysologning (shu o’rinda va keyinchalik – keysni ishlab chiquvchi) vazifasi keys turining
qo’yilgan didaktik maqsadlarni optimal amalga oshirishga imkon beradigan o’ziga xos
xususiyatlarini tanlash va qo’llashdan iborat.
Keyslarning turli manbalari. Keys intellektual mahsulot sifatida o’z manbalariga egadir. Ularni
sxematik tarzda quyidagicha aks ettirish mumkin:
INTELLEKTUAL MAHSULOT SIFATIDAGI KEYSNING ASOSIY MANBALARI
Sosium keyslarning manbaidir, degan fikr hech kimda shubha tug’dirmasligi aniq. Faqat uning
keysning mazmuni va shaklini qay darajada oldindan belgilab berishi mumkinligi haqida turlicha
fikrlar bo’lishi mumkin. Ijtimoiy hayot butun turli-tumanligi bilan keys syujeti, muammolari va
faktologik bazasining manbai bo’ladi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_28.png)
![Ta’lim va tarbiyaning keysda jamlangan maqsadlari va vazifalari, shuningdek ta’lim
texnologiyasini belgilaydigan ta’lim keysning yana bir manbaidir.
Fan keysning uchinchi manbaidir. U tahliliy faoliyat va bir tizimli yondashuv bilan
belgilanadigan ikkita asosiy metodologiyani, shuningdek, keysni hal etish jarayonida
qo’llaniladigan boshqa ilmiy uslublarni yaratib beradi.
…-sxemada keys determinastiyasi asosiy manbalarining o’zaro nisbati bir xilda va teng tomonli
uchburchak sifatida taqdim etilgan. Bu barcha manbalarning teng ahamiyatli ekanligining ideal
va ancha kam uchraydigan holati – determinantdir. Keyslarni qurishning real amaliyotida bunday
holat ancha kam uchraydi. Ko’pincha manbalardan birining ustunlik qilishi kuzatiladi. Sxema
shaklida olganda manba rolini uchburchak burchagining kattaligi tarzida tasavvur etish mumkin.
Bunda burchak qanchalik to’mtoqroq bo’lsa, tegishli manba ta’siri shunchalik ko’proq bo’ladi.
O’tkir qirralar tegishlicha manbaning minimal ta’sirini aks ettiradi.
Ushbu yondashuv keyslarni asosiy manbalari bo’yicha tasniflashga asos bo’lishi mumkin.
Bu erda quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
hayotiy keyslar – mutlaqo real hayotiy vaziyatlarni aks ettiradi;
kabinetdagi keyslar – keysolog modellashtirgan amaliy vaziyatni o’z ichiga oladi;
ilmiy-tadqiqotchilik keyslari – tadqiqotchilik faoliyatini amalga oshirishga yo’naltirilgan.
Hayotiy keysning asosiy vazifasi hayotiy vaziyatni batafsil va to’liq aks ettirishdan iborat. O’z
mohiyatiga ko’ra, bunday keys vaziyatning amaliy, ya’ni «harakatdagi» modelini yaratadi.
Bunda bunday keysning o’quv maqsadi ta’lim oluvchilar treningi, ushbu vaziyatdagi bilimlar,
qobiliyatlar va fe’l-atvor (qarorlar qabul qilish) ko’nikmalarini mustahkamlashdan iborat bo’ladi.
Bunday keyslar maksimal ko’rgazmali va batafsil bo’lishi kerak. Ularning asosiy mazmuni
hayotni bilish va optimal faoliyatga doir qobiliyatlarni hosil qilishdir.
Garchi har bir keys ta’lim beruvchi funkstiyani bajarsa-da, lekin ularning barcha qirralarining
turli keyslarda aks etishi darajasi turlichadir. Ko’proq ta’lim beruvchi funkstiyani bajaradigan,
hayotni biroz boshqacharoq aks etgiradigan keys kabinetdagi keys deyiladi.
Birinchidan, u hayotda ko’proq uchraydigan va mutaxassis o’zining kasbiy faoliyatida duch
keladigan tipovoy vaziyatlarni aks ettiradi. Ikkinchidan, ta’lim beruvchi keysda o’quv
topshiriqlari birinchi o’rinda turadiki, bu unda aks etadigan hayotning ancha shartlilik elementiga
ega bo’lishini oldindan belgilaydi. Bu erdagi vaziyat, muammo va syujet hayotda bo’ladigani
kabi tus kasb etadi. Ular sun’iyligi bilan tavsiflanadi va eng muhim va haqiqiy hayotiy detallar
konglomeratidan iborat bo’ladi. Bunday keys vaziyatlardagi tipiklikni ko’rishga imkon beradi va
ta’lim oluvchida vaziyatni amaliyotdagi shunga o’xshagan variantni qo’llash orqali tahlil qilish
qobiliyatini shakllantirib boradi.
Ilmiy-tadqiqotchilik keysi uchun ham shunday xususiyatlar xosdir. Uning asosiy mazmuni
shundaki, u vaziyat va undagi fe’l- atvor haqidagi yangi bilimni olish uchun model bo’lib xizmat
qiladi. Uning ta’lim beruvchi funkstiyasi modellashtirish uslubini qo’llash orqali ilmiy
tadqiqotchilik malakalarini shakllantirishdan iborat. Ushbu keys tadqiqotchilik modelini yaratish
tamoyillari bo’yicha quriladi. Shuning uchun uni ko’proq magistraturada, mutaxassislarni qayta
tayyorlash va malakasini oshirish tizimidagi ta’limda qo’llash ma’kuldir.
Bunday keysda tadqiqotchilik funkstiyasining ustunlik qilishi uni ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatida
ancha samarali qo’llashga imkon beradi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_29.png)
![Keysning yuqorida ajratib ko’rsatilgan manbalarinn asosiy, bazaviy yoki birlamchi manbalar deb
atash lozim, chunki ular keyslarga ta’sir ko’rsatishning eng mohiyatli omillarini belgilaydi.
Keyslarni shakllantirishning ikkilamchi manbalarini ham ajratib ko’rsatiladi. Ular bazaviy
manbalardan hosil bo’ladigan tusga egadir. Quyida ularga to’xtalamiz.
1. Xorijiy tajribalardan ko’rinib turganidek, mahsulotlari tinglovchilar uchun muayyan shaxsiy
ahamiyat kasb etadigan korxonalar faoliyati ko’rib chiqilgan ida yoki axborot «mahalliy»
materialga asoslanganida keyslar muhokamasi ancha mazmunli va qiziqarli kechadi. Lekin bu
keyslarda faqat mamlakatdagi korxonalar tajribasi yoritilishi kerakligini bildirmaydi. Bunda u yoki
boshqa sifati bilan milliy bozorda mavjud bo’ladigan korxonalar va tovarlar yoki xizmatlar
nazarda tutilayapti.
Agar tinglovchilar keyslarda bayon qilingan hodisalar bilan bog’liq bo’lgan muhit va sohani
yaxshi bilsalar, ular o’zlarini ancha ishonchliroq his etadilar. Ularning, masalan, amerikalik yoki
boshqa xorijiy iste’molchilar fe’l-atvori va motivlarini muhokama qilishi ancha qiyin kechadi.
O’qituvchi ham o’zi sub’ektini yaxshi biladigan keys muhokamasiga mohirona rahbarlik qiladi.
Har qanday holda ham bunday keyslar muhokamasida korxona — keys ob’ekti vakilini taklif
qilishdek noyob imkoniyat mavjud bo’ladi.
2. Statistik materialpar, bozor ahvoli haqidagi ma’lumotlar, korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy
tavsifnomalari va shu kabilar keysga ilmiylik va oddiylik baxsh etadi. Bunda mazkur materiallar
vaziyatni tashxis qilish vositasi rolini bajarishi, vaziyatni tushunish uchun juda muhim bo’lgan
ko’rsatkichlar hisob-kitobi uchun axborot vazifasini o’tashi mumkin.
Statistik materiallardan foydalanishda tinglovchi bu materiallarni idrok etishi, quyidagi kabi bir
nechta savollarga javob berishi kerak: «Ushbu materiallar vaziyatni tavsiflashda qanday rol
o’ynaydi?», «Materiallarning o’zidagi qaysi narsalar vaziyatni bevosita tavsiflaydi?», «Bunday
tavsifnomalar qanday hisoblab chiqiladi yoki ajratib ko’rsatiladi?» va hokazo.
Statistik materiallar keys matnida yoki ilovada joylashtiriladi. Ilmiy manbalar, publististika va
badiiy adabiyot asarlari -bular ham keysni yozish uchun yana bir manbadir. U yoki boshqa
muammoga bag’ishlangan ilmiy maqolalar, monografiyalar va ilmiy hisobotlarni tahlil etish
orqali ham keys uchun yaxshi materiallarni olish mumkin. Yaxshi ilmiy maqola odatda,
kandaydir masalani teran tushuntirishi bilan tavsiflansa, ilmiy monografiya tadqiqot
predmetining bir tizimli, har yumonlama tavsifnomasini beradi. Ilmiy hisobotning o’ziga xos
xususiyati esa, materialning dolzarbligi va yangiligidadir. Bunday fan mahsulotlari har doim ham
vaziyatni bayon qilavermaydi va izohlab bermaydi. Shuning uchun ularni keysolog vaziyat
nuqtai nazaridan maxsus mushohadadan o’tkazishi kerak bo’ladi.
Eng qiziqarli ilmiy maqolalar keys-stadi metodida ikkita funkstiyani bajarishi mumkin.
Birinchisi shundan iboratki, ilmiy maqolalar va ularning qismlari ularni matnga kiritish orqali
keyslarning tarkibiy qismiga aylanishi mumkin, ikkinchysi shundaki, ular keysni tushunish
uchun zarur adabiyotlar ruyxatiga kushilishi mumkin.
Agar ilmiy manbalar keysga kat’iylik va oddiylik bersa, unda publististika va badiiy adabiyot
asarlari emostional to’liqlik va predmetli izohlilikni yaratadi.
3. Internet va uning resurslari – keyslar uchun tuganmas material manbaidir. Ushbu manba keng
miqyosliligi, tezkorligi, qulayligi bilan ajralib turadi.
Keyslarning syujetliligi bo’yicha turlari. Syujet mavjudligiga qarab keyslar:](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_30.png)
![-syujetli;
-syujetsiz bo’ladi.
Syujetli keys , odatda, bo’lib o’tgan voqealar haqidagi hikoyani, shaxslar va korxonalar
harakatlarini o’z ichiga oladi.
Syujetsiz keys , odatda, yaqqol ifodalangan syujetga ega bo’lmaydi, chunki syujetning aniq
ifodasi ko’p jihatdan yechimni ochib beradi. Sirtdan qaraganda vaziyat tashxisiga, syujetni yana
qayta tiklashga yordam berishi kerak bo’lgan statistik materiallar, hisob-kitoblar, ishlanmalar
majmuidan iborat bo’ladi.
Keysda bayon qilingan vaziyat syujetining vaqtdagi izchilligi bo’yicha keysning turlari.
Keysda bayon qilinadigan vaziyat syujetining vaqtdagi izchilligi ham keysning tasnifiy o’ziga
xos xususiyatlariga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ushbu belgiga ko’ra keyslarning uch turini
farqlashadi:
O’tmishdan hozirgi kelish rejimidagi keys;
Vaqt orqaga qaytariladigan keys-xotira;
Bashorat keys.
O’tmishdan hozirga kelish rejimidagi keys bayon qilinadigan hodisalarning vaqtdagi tabiiy
izchilligi bilan tavsiflanadi, sabab-oqibatli aloqalarni yaxshi aniqlashga imkon beradi.
Vaqt orqaga qaytariladigan keys-xotirada vaqt orqaga qaytariladi: unda harakat qiluvchi shaxslar
nimalarnidir eslashadi, xotiraning o’zi uzuk-yuluq, ko’pincha bir tizimsiz va fragmentar
bo’ladiki, bu vaqt zanjirini qayta tiklashni qiyinlashtiradi. O’z mohiyatiga ko’ra, keys tahlili
vaziyat rekonstrukstiyasi, uning biror-bir bilish paradigmasi jihatidan idrok qilinishidan iborat
bo’ladi.
Bashorat keys yaqin o’tmishdagi va hozirgi voqealarning ancha batafsil bayonini beradi, undagi
ob’ektning kelgusidagi holatining eng yaxshi variantini ishlab chiqish vazifasini qo’yadi.
Vaziyat ob’ektiga qarab keyslar turlari. Vaziyat ob’ektiga qarab keyslar shartli ravishda uch
guruhga bo’linadi:
Shaxslarga oid keys, unda aniq sub’ektlar: menejerlar, siyosatchilar, rahbarlar amal qiladilar.
Tashkiliy-institustional keys – uning ob’ekti institustional tizimlar: tashkilotlar, firmalar,
kompaniyalar, korxonalar va ular bo’linmalari bo’lishi bilan farqlanadi.
Ko’p ob’ektli keys – odatda bir nechta harakat qiluvchi ob’ektlarni o’z ichiga oladi.
Materialni bayon qilish usuliga ko’ra keyslar turlari. Materiallarni etkazishning janrga xos
xususiyatlariga qarab keys quyidagi turlardan biri shaklida taqdim etilishi mumkin:
hikoya;
esse;
tahliliy yozishma;
jurnalist tergovi;
hisobot;
ocherk;
faktlar majmui;
statistik materiallar majmui;
xujjatlar va ishlab chiqarish namunalari majmui.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_31.png)
![Kattaligiga qarab keyslar turlari. Keyslar kattaligiga qarab uch turli bo’ladi:
qisqa(lo’nda)keys;
O’rtacha miqdordagi keys;
katta (uzun) keys.
Keysning kattaligi uning hajmiga bog’liq bo’ladi va uni tahlil etish uchun zarur o’quv vaqtini
belgilaydi.
Qisqa keys – shuningdek «yevropacha», qisqa keys deb ham ataladi. Uning hajmi bir necha
jumladan bir-ikki sahifagacha bo’ladi. Uning yechimi ikki soatlik amaliy mashg’ulotning bir
qismini band qilishga mo’ljallangan,
O’rtacha miqdordagi keys – uning ko’rib chiqilishi odatda ikki soatlik mashg’ulotni band qiladi.
Katta keys («amerikacha», uzun) – o’nlab sahifalarni o’z ichiga oladi, bir necha amaliy
mashg’ulotlar davomida va hatto butun o’quv kursi mobaynida qo’llanilishi mumkin.
Tarkibiy tuzilishi bo’yicha keyslar turlari. Tuzilmaviy xususiyatlariga qarab keyslarning ikki turi
farqlanadi:
tuzilmaga keltirilgan;
tuzilmaga keltirilmagan.
Tuzilmali keys o’zining tuzilmali shakli jihatidan vaziyatning idrok etilishi va fikrlanishini
engillashtiradigan axborotni o’z ichiga oladi.
Tuzilmaga ega bo’lmagan keys, odatda, muammoni batafsil (ba’zan, hatto haddan ortiq
tafsilotlari bilan) yoritadigan katta hajmdagi tuzilmalanmagan axborotni o’z ichiga oladi.
O’quv topshirig’ini taqdim etish usuliga ko’ra testlar turlari. Ushbu tasniflash asosiga ko’ra
keyslar ikki turda bo’ladi:
Savolli keys – uning echilishida tinglovchilar vaziyat bayon qilinganidan keyin qo’yiladigan
savollarga javob berishi kerak.
Keys-topshiriq – keysni hal qilish jarayonida bajarilishi lozim bo’lgan vazifa yoki topshiriq, odatda
vaziyat bayonigacha qo’yiladi.
Didaktik maqsadlariga ko’ra keyslar turlari. Ushbu tasniflash asosiga ko’ra keyslarning
besh turi farqlanadi:
1. Muammo, yechim yoki konsepsiyani izohlovchi keys. Taniqli va muvaffaqiyat bilan ishlaydigan
korxonalar (kompaniyalar)ning uzoq muddat davomidagi ish faoliyatini bayon qiladi (maqsadlari,
strategiyalari, mahsulot modifikasiyalari, turli bozorlardagi ishi va boshqalar).
Bunday keysning ta’limiy maqsadi – misol orqali o’qitish. Rejalashtiriladigan o’quv natijalari –
to’g’ri qabul qilingan qarorlarni eslab kolish, taniqli va muvaffaqiyat bilan ishlaydigan
korxonalar va tarmoqlarning amaliyoti bilan tanishish.
2. Treningli, o’quv fani, mavzu bo’yicha malaka va ko’nikmalar orttirishga mo’ljallangan keys. Uning
ta’limiy maqsadi – tinglovchilarga biror-bir harakatlarni bajarish algoritmini o’rgatish.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_32.png)
![Tinglovchi quyidagilarni o’rganishi kerak: muayyan model, formula, hisob-kitob algoritmini
qo’llash, berilgan odatiy vaziyatda yagona to’g’ri qarorni qabul qilish.
3. Tahlil va baholashga o’rgatuvchi keys. Bunday keysda aniq vaqt davridagi vaziyat bayon qilingan,
vaziyat sub’ekti oldida turgan muammolar aniqlangan va aniq ifodalangan bo’ladi.
Tinglovchi vaziyatni tushunishi, tahlil qilishi va baholashi, qo’yilgan muammo yuzasidan qaror
qabul qilishi lozim.
4. Muammoni ajratish va yechish, boshqaruvchilik qarorlari qabul qilishga o’rgatuvchi keys.
Murakkab shaklda bayon qilingan vaziyatga ega. Muammo vaziyatga kiritiladi-yu, lekin aniq
namoyon bo’lmaydi. U statistik ma’lumotlar, korxona hisobotlari, bo’linmalar rahbarlari nutqlari
va shu kabilarda taqdim etilgan.
Tinglovchilar muammoni aniqlashi va ifodalashi, uni hal etish usullari va vositalarini ko’rsatishi
kerak.
5. Vaziyat sub’ekti rivojining yangi strategiyalari va yo’llari, yangicha baholash uslublari va shu
kabilarni ishlab chiqishga rag’batlantiruvchi keys. Bunday keysning o’ziga xos xususiyati
shundaki, boshqaruvchilik muammosi korxona faoliyatining muayyan turiga, muayyan asosiy
shart-sharoitlarga bog’lab bayon qilinadi.
Tinglovchidan vaziyat sub’ektini rivojlantirishning yangi strategiyasi va yo’llarini topish talab
qilinadi. Bunday keysdagi vaziyatda axborotning bir qismi bo’lmasligi mumkin. Axborotga
extiyojni aniqlash va uni topish – tinglovchining yana bir vazifasidir.
Bezatish usuliga qarab keyslar turlari. Keyslar tinglovchilarga turli shaklda taqdim etilishi
mumkin: bosma, elektron, video-keys, audio-keys, multimedia-keys.
O’qitish amaliyotida, odatda, bosma shakldagi va elektron tashuvchilardagi keyslar qo’llaniladi –
bunday shakldagi axborot bilan ishlash audio yoki video variantlardagiga nisbatan qulay va tahlil
qilish osonroq. Bundan tashqari, ko’p martalab interfaol kuchdan kechirish imkoniyatlarining
cheklanganligi birlamchi axborotning buzilishi va xatolarga olib kelishi mumkin. Multimedia –
keyslarning imkoniyatlari yuqorida ko’rsatilgan qiyinchiliklarning oldini olishga imkon beradi
va o’zlarida matnli axborot va interaktiv video tasvir ustunliklarini mujassam etadi.
KEYSNI ISHLAB CHIQISH JARAYONINING PROSESSUAL TIZIMI
Keysni ishlab chiqish modeli. Keysning yaratilish jarayoni murakkab prostessual tizimdan
iborat bo’ladi. Keysni ishlab chiqish modelining umumiy sxemasi quyidagi 1-sxemada
keltirilgan.
Sxemadan ko’rinib turganidek, keysning shakllantirilishiga bir qator omillar ta’sir qiladi.
Ulardan asosiylari quyidagilar:
1. O’quv fani bo’yicha Davlat ta’lim standarti (DTS)dagi keysni ishlab chiqishga asos bo’lgan ta’lim
tizimi talablari – keysning fanni o’qitish tizimidagi o’rni, uning maqsadlari va o’quv natijalari,
tinglovchilar keysni hal qilish uchun oldindan egallashi lozim bo’lgan bilimlarni belgilaydi.
2. Ushbu fan bo’yicha nazariy, amaliy va didaktik talablar – ta’lim mazmuni; ta’lim maqsadlarining
amalga oshirilishi va bashorat qilinadigan o’quv natijalariga erishishni ta’minlaydigan vositalar,
o’qitish uslublari va shakllari, axborot-kommunikastiya va boshqaruv usullari va vositalarini;](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_33.png)
![ta’lim jarayonining kechishi va natijalarini belgilaydigan qonuniyatlar, tamoyillar, koidalar va
me’yorlarni belgilaydi.
3. Sostium, institustional tizimdan iborat keys ob’ektida hamda DTSda yuz berishi mumkin bo’lgan
o’zgarishlar – bu omillar keysga o’zgartishlarni kiritish orqali axborot ta’minotida tezkorlik bilan
aks etishi kerak.
4. Keysologning kasbiy mahorat – bu keysni bajaruvchining o’quv predmeta bo’yicha bilimlari
majmui, keysni ishlab chiqish, ta’limning keys-texnologiyasini loyihalashtirish, rejalashtirish va
amalga oshirish qobiliyatidan iborat bo’ladi.
Keysni ishlab chiqish jarayonining o’zi keysologning maqsadni faraz qilishidan boshlab to
keysni ta’lim jarayoniga joriy etishgacha bo’lgan jami harakatlarining muayyan izchillikda
amalga oshirib borilishidan iborat.
1-sxema
Keysni ishlab chiqish modelining umumiy sxemasi
Maqsadning qo’yilishi. Keysni ishlab chiqishning ushbu birinchi bosqichi quyidagi harakatlarni
o’z ichiga oladi:Keysolog faoliyati mazmunini bosqichma-bosqich ko’rib chiqamiz.
keysning o’quv kursi tuzilmasidagi o’rnini belgilash;](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_34.png)
![ uning ta’limiy maqsadini ifodalash (tinglovchilarni tanishtirish, keys mavzusi bo’yicha haqidagi
bilimlarni shakllantirish, chuqurlashtirish, o’rgatish, malakalarni orttirish, ko’nikmalarni
rivojlantirish va hokazo);
keysda tinglovchilarning ta’limdagi yutuqlari natijalari uchun «mas’uliyat zonasi»ni aniqlash;
o’zlashtirilishi, kengaytirilishi, rivojlantirilishi lozim bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalar ro’yxati
(… ni tahlil etadi, tuzadi (biznes-reja), ishlab chiqadi (marketing strategiyasi),… ga tayyorlik,
ko’nikmani namoyon etadi va hokazo);
yechimi tinglovchilarning mo’ljallangan o’quv natijalariga erishishini ta’minlaydigan pedagogik
vazifalarning belgilanishi (… ni o’rgatish, … ni bir tizimga solish, … ni tushuntirish va hokazo).
Tinglovchi – keysologning aniq va bir xilda ifodalangan ta’limiy maqsadlari, o’quv natijalari va
vazifalari vaziyatga doir mashqni «qurish» uchun asos bo’ladi.
Muammoning ifodalanishi. Muammo qandaydir harakatlar qilish uchun etilgan zarurat bilan
uni amalga oshirish uchun shart- sharoitlar etishmasligi o’rtasidagi ziddiyatning amal qilishi va
ifodalanishi shaklidan iboratligi sababli muammoning ifodalanishi ana shu ziddiyatni belgilash,
so’ngra uning asosiy tarkibiy qismlari – muammo tuzilmasini (kichik muammolarni) belgilashni
nazarda tutadi.
Keys dasturiy kartasining qurilishi. Keys dasturiy kartasining qurilishi keysni ishlab
chiqishning eng muhim bosqichlaridan biri. Keysning dasturiy kartasi keys uchun axborot
yig’ish va vaziyatni bayon qilish uchun asos bo’ladigan asosiy masalalar (tezislar)ning
tuzilmalangan ro’yxatidan iborat bo’ladi.
Quyida keltirilgan misoldagi keysning dasturiy kartasi savollar shaklida ishlab chiqilgan. Bu
tinglovchi – keysologning axborot yig’ishi, shu jumladan, intervyu shaklida yig’ishi va uni baen
qilishi vazifasini engillashtiradi.
Institusional tizimning izlanishi, tanlanishi. Keysni ishlab chiqishning ushbu bosqichiga
kirishishdan oldin keysolog quyidagi qarorlarni qabul qiladi:
Keysning qanday (hayotiylik, kabinetli yoki ilmiy- tadqiqotchilik) tusida bo’lishini belgilash.
Keys ob’ekti kimlar, nimalar (muayyan shaxs (shaxslar) yoki korxona yoxud ko’p ob’ektli)
bo’lishini belgilash.
Faqat shundan keyin keysni ishlab chiquvchi tegishli institustional tizimni tanlaydi (kabinetli
keys uchun) yoki topadi (hayotiy yoki ilmiy-tadqiqotchilik keysi uchun).
Institusional tizim – keysologning keys dasturiy kartasini amalga oshirishiga bevosita daxldor
bo’lgan ob’ektdir.
Ular quyidagilar bo’lishi mumkin:
firma;
tashkilot;
korxona va hokazo.
Axborot yig’ish usullari va vositalarining tanlanishi.
Keys uchun axborot yig’ish usullari sifatida quyidagilar tanlanishi mumkin: intervyu, suhbat,
o’rganish (arxiv xujjatlari, hisobotlarni),kuzatuv va hokazo.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_35.png)
![Quyidagilar axborot yig’ish vositasi bo’lib xizmat qilishi mumkin: so’rovnoma varag’i, intervyu
olish varag’i, anketa, har xil jadvallar, me’yoriy xujjatlar, ilmiy maqola, monografiya, OAV
materiallari va boshqa manbalar bilan ishlash usullari.
Axborot yig’ish. Keysga asos bo’ladigan axborotlarni izlash va yig’ish uni yozishdagi muhim
muammodir. Quyidagilar axborot manbalari bo’lishi mumkin.
statistik materiallar, hisobotlar;
vaziyat ob’ekti faoliyati haqidagi ma’lumotnomalar, axborotlar, prospektlar va boshqa
ma’lumotlar;
Internet;
ommaviy axborot vositalari;
korxonaning raqobatchilari, ularning ta’minotchilari va iste’molchilari, tarmoqdagi ekspertlar
yoki turli investistion fondlar tahlilchilari bilan muloqot;
tinglovchilarning o’quv va diplom loyihalari, magistrlik dissertastiyalari;
ilmiy maqolalar, monografiyalar va boshqalar.
Vaziyat. Vaziyat – keysning asosiy tuzilmaviy komponenti hisoblanadi.
Keysda bayon qilingan vaziyat korxonaga shu paytda hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadigan
parametrlar, o’zgaruvchan omillarning aniq turkumi shaklida ifodalanadi. Boshqacha aytganda, u
vaziyat ob’ekti haqidagi relevant (muammoni hal etish uchun muhim) ma’lumotlar ro’yxatidan
iborat bo’ladi.
Vaziyat mazmuni tinglovchilarning kelgusidagi faoliyati uchun xos bo’lgan ishlab turgan
korxonalar yoki modellashtirilgan korxonalarning hayotidagi real voqealarga asoslanadi.
Muvaffaqiyatli vaziyatli mashqlar turli ishtirokchilar o’rtasidagi suhbatlarni o’z ichiga olishi
mumkin, tinglovchilar (keysdan foydalanuvchilar) vaziyatning realligini his etishlariga yordam
beradigan boshqa publististik usullar va vositalar ham ishlatiladi.
Vaziyatning keysdagi bayoni va uning axborot ta’minoti quyidagilarga ko’ra turlicha bo’lishi
mumkin:
xajmiga ko’ra: bir necha jumladan tortib, to yuzlab sahifali matngacha;
detallashtirish darajasi va axborotga boyligiga ko’ra: tahlil predmetiga bevosita tegishli
bo’lmagan axborotning mavjud bo’lishi yoki, aksincha, vaziyat elementlaridan biri haqidagi
axborotning bo’lmasligi ham mumkin.
Keysning mavzusi va maqsadiga qarab vaziyatda sheriklar, raqiblar va (yoki) vaziyat sub’ekti
birgalikda faoliyat yuritadigan boshqa harakat qiluvchi shaxslar, vaziyat amal qilishi va
o’zgarigaiga asos bo’ladigan shart-sharoitlar haqidagi ma’lumotlar ham bo’lishi mumkin.
Vaziyatning bayon qilinishida ishlatilgan to’ldiruvchi materiallar, bir tomondan, keysdan
foydalanuvchilarni uni hal etish uchun zarur muayyan tuzilmaga keltirilgan axborot bilan
ta’minlaydi, boshqa tomondan esa, vaziyatning ko’rgazmali axborotli negizini tashkil etadi.
Vaziyat modelining qurilishi. Keysologning keysni ishlab chiqish bo’yicha faoliyatining ushbu
bosqichidagi mazmunini uning quyidagi qarorlari belgilaydi:](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_36.png)
![ Keys qanday bo’ladi: syujetli yoki syujetsiz?
Keysdagi voqealar axborotni bayon qilishning vaqt bo’yicha izchilligi o’tmishdan hozirgi
keladigan yoki keys-xotira yoxud bashoratli bo’ladimi?
Vaziyatga oid mashq qanday janrda bayon qilinadi: hikoya yoki esse yoxud tahliliy yozishma yoki
boshqacha shaklda?
Keysolog qabul qilingan yechim asosida vaziyat modelini ko’radi.
Keysdagi vaziyat modeli vaziyat sub’ekti faoliyatining ideal in’ikosidan iborat bo’ladi va
ifodalangan muammo tashuvchisi rolini bajaradi. Tashqi ko’rinishiga ko’ra bu hodisalarning
muayyan zanjiri yoki hodisalar doirasi, hodisalar bog’lami va shu kabilar bo’lishi mumkin.
Model vaziyatning turga oid belgilarini tanlash asosida shakllantiriladi (…-jadvalga qarang).
Vaziyat modelini qurish muvaffaqiyati uning o’rganilayotgan mavzu yoki o’quv predmetiga
muvofiq bo’lishi darajasiga qarab, shuningdek, unda nostandart, muayyan nuqtai nazarlar
borligiga ko’ra belgilanadi. Bu esa, unga muammoning noodatiy yechimini baxsh etib,
tadqiqotchilik motivastiyasini hosil qiladi.
Keys matnining yozilishi. Keysolog keysni yozishga kirishishdan oldin quyidagi masalalarga
doir yechimlarni qabul qiladi:
Keys o’z hajmiga ko’ra qisqa yoki o’rtacha miqdorda yoxud katta bo’ladimi?
Bu savolli keysmi yoki keys-topshiriqmi?
Keysda muammo qanday usulda beriladi?
usul – muammoni keysolog ifodalaydi.
usul- vaziyatdagi muammo yaqqol ifodalanadi, lekin bunda vaziyatning zarur elementlaridan biri
(masalan, sheriklar haqidagi) axborot bo’lmaydi.
usul-matnda vaziyat sub’ektlari o’rtasidagi ziddiyat mavhum ifodalanadi.
Keys tuzilmasi bo’yicha qanday bo’ladi?
Gap shundaki, keys bu shunchaki mohirona bir hikoya yoki muayyan voqealarning optimal sonli
sahifalardagi oddiy bayoni emas. Yuqorida qayd qilinganidek, u avvalo, muayyan o’quv
maqsadlariga erishish uchun qo’llaniladigan pedagogik vositadir.
Shu sababli keys tuzilmasi uch asosiy tarkibiy qism bilan belgilanadi:
motivastion – keysning dolzarbligi, uning maqsadi va tinglovchi keysni hal qilishda erishadigan
o’quv natijalarini belgilaydi;
syujetli – u keysdagi amaliy vaziyat mazmunini ochib beradigan harakatlar, voqealar majmuidan
iborat bo’ladi;
informasiop – u vaziyat tahlili uchun zarur axborotni o’z ichiga oladi.
Syujetli va informastion qismlar nisbatan mustaqil tarzda va chambarchas bog’liq holda ham
amal qilinsh mumkin (…-sxema).
Tinglovchining hal qilishi uchun taklif etiladigan har qanday keysda uning maqsadi va
topshirig’i, savollari aniq ifadalangan bo’lishi lozim. Ular topshiriqni hal etish uchun zarur va
etarli axborot xajmini o’z ichiga olishi kerak.
Keys mazmunini tashkil qiluvchi asosiy komponentlarining tarkibiy tuzilishini quyidagi 2-sxema
ko’rinishida ifodalash mumkin:](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_37.png)
![2-sxema
KEYS MAZMUNINING TARKIBIY TUZILISHI
□ – Majburiy tarkibiy qism (komponent).
Keysning ushbu tuzilmali komponenti keys dolzarbligining asosini, uning ta’lim beruvchi
maqsadi va tinglovchilar keysni hal qilish natijasida erishishi mumkin bo’lgan nazarda
tutiladigan o’quv natijalarini o’z ichiga oladi.
Keys ob’ektining tarixiy bayoni. Ushbu komponent katta (amerikacha, uzun) keyslarda doim
bo’ladi.
Keys ob’ektining tarixiy bayoni to’g’risidagi ma’lumotlar muammoning retrospektiv tahlilini
o’tkazish, uning sabablari va rivojlanish tendensiyalarini belgilashga imkon beradi.
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodi
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodini ijtimoiy, gumanitar va tabiiy yo’nalishlardagi fanlar
yuzasidan tashkil etiladigan mashg’ulotlar jarayonida birdek muvaffaqiyatli qo’llash mumkin.
Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan mashg’ulot bir necha bosqichda tashkil etiladi. Ular
quyidagicha:](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_38.png)
![1-sxema
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodini amalda qo’llash bosqichlari
“Fikrlarning shiddatli hujumi” metodini qo’llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi:
o’quvchi-talabalar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o’zlashtirilishiga
erishish;
vaqtni tejash;
har bir o’quvchi-talabani faollikka undash;
ularda erkin fikrlash layoqatini shakllantirish.
2-sxema
“Fikrlarning shiddatli hujumi”metodining tuzilmasi](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_39.png)
![Ushbu «Ta’lim metodlari» bo’limi ta’lim tizimida zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanish,
o’quv jarayonida treninglar, yakka tartibda, juftlikda, kichik guruhlar va jamoada ishlashni
tashkil qilgan holda ilg’or ta’lim metodlarini amaliyotga joriy qilish hamda pedagogik jarayonga
yangicha yondashuv masalalariga bag’ishlangan. «Ta’lim metodlari» bo’limida o’qituvchilarda
global tafakkur, kompetentlik, professionallikni shakllantirish, nazariy va amaliy mashg’ulotlar,
mustaqil ta’lim turlari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ulardan o’z
pedagogik faoliyatlarida samarali foydalanishlarini ta’minlash ko’zda
tutilgan.
Ta’lim metodlariniig tarkibiy tuzilishi
Ta’lim metodlaridan tegishli maqsadlarda samarali foydalanish uchun har bir metodning tarkibiy
tuzilishi to’risida zarur tushunchalarga ega bo’lish talab qilinadi. Ta’lim metodlari ta’lim-tarbiya
jarayonini amalga oshirishning tegishli pedagogik- psixologik va ilmiy-metodik asoslariga ega.
Ular ko’zlangan maqsadlarga erishish yo’lidagi murakkab, ko’p qirrali, ko’p sifatlarga,
xususiyatlarga ega bo’lgan faoliyat turidir. Shu munosabat bilan ta’lim metodlarining tarkibiy
tuzilishiga doir umumiy ma’lumotlarni qisqacha keltirib o’tamiz.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_40.png)
![Ta’lim metodlari turli tarkibiy tuzilishga ega bo’lib, ular usul, yo’l, bosqich, bo’lak, qism,
modul, algoritm kabi tushunchalar bilan ifodalanadigan tarkibiy elementlarni o’z ichiga oladi,
Ular orasida usullar alohida ajralib turadi. Quyida ularning qisqacha ta’riflarini keltiramiz:
Usul – metodning unsuri bo’lib, uning tarkibiy kismi, metodni amalga oshirish bo’yicha
qo’llanadigan harakatlarning turlarini belgilaydi.
Yo’l – metodni amalga oshirish bo’yicha qo’llanadigan harakatlarni bajarish shaklini belgilaydi.
Bosqich – metodni amalga oshirish jarayonining mazmun va vaqt bo’yicha muayyan darajadagi
ketma-ketligini bildiradi.
Bo’lak – metodning tarkibini istalgan turli kattalikda taqsimlanishi natijasida hosil bo’ladi.
Qism – metodning tarkibini muayyan mantiqiy asosda taqsimlanishi natijasida hosil bo’ladi.
Modul – metodni hosil qiluvchi eng kichik tarkibiy bo’laklarini bildiradi.
Algoritm – metodning tarkibiy tuzilishidagi muayyan tartibda takrorlanuvchi modullari
yiindisini hamda metodni amalga oshirish jarayonidagi harakatlarning muayyan tartibda
takrorlanib turuvchi majmuasini bildiradi.
Ta’lim metodlarida o’qitishning ob’ektiv qonuniyatlari, maqsadlari, mazmuni, tamoyillari,
shakllari o’z aksini topadi.
Metodlar boshqa didaktik kategoriyalarga uzviy boliq va biri boshqalarini taqozo qiladi, ya’ni
o’qitishning maqsadi, mazmuni, shakli, hosilasi sifatida metodlar didaktik kategoriyalarga
tegishlicha ta’sir ko’rsatadi.
Har bir ta’lim metodining tarkibiy tuzilishida shu metodning o’ziga xos bo’lgan ob’ektiv va
sub’ektiv jihatlar ajralib turadi.
Metodlarning ob’ektiv jihatlarida barcha didaktik koidalar, qonunlar va qonuniyatlar, tamoyillar
va ta’riflar, shuningdek, mazmun butunligining doimiy komponentlari, o’quv faoliyatining
shakllariga xos bo’lgan umumiy jihatlar aks etadi.
Metodlarning sub’ektiv jihati pedagog shaxsi, ta’lim oluvchilarning o’ziga xosligiga va mavjud
sharoitga boliq bo’ladi.
Ta’lim metodlari ko’p parametrlarga ega va ko’p o’lchovli bo’lib, ularning bu xususiyatlari
ta’lim-tarbiyaviy maqsad va vazifalar hamda ularni amalga oshirish shakllarining turli-tumanligi
bilan boliq. Shu munosabat bilan ta’lim metodlarini tasniflashda ham har turli yondashuvlar
mavjud. Buning natijasida ta’lim metodlarining ko’plab tasniflari kelib chiqqan. Quyida ularni
qisqacha ko’rib chiqamiz.
Ta’lim metodlari tasnifi – bu muayyan belgilar asosida tartibga solingan tizimdir. Ma’lumki,
didaktik tadqiqotlar o’qitishni dialektik jarayon sifatida o’rganadi. Bunga ko’ra ta’lim metodlari
tizimi Usish, o’zgarishda, harakatda bo’lib, ta’lim mazmunida yuz berayotgan barcha
o’zgarishlarni xnsobga olgan holda rivojlanb borishi hisobga olinadi. Shunga muvofiq ularni
tasniflashda ham ushbu ro’y berayotgan o’zgarishlar tegishlicha aks etib boradi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_41.png)
![Ta’lim metodlarini tasniflashda ularning an’anaviyligi, didaktik maqsadi, bilish faoliyati
harakteri, o’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish xususiyatlari. O’quv- bilish
faoliyatini motivastiyalash va stimullash xususiyatlari, o’quv-bilish faoliyatining samaradorligini
nazorat qilish va o’z-o’zini nazorat qilish xususiyatlari kabi belgilariga asoslaniladi.
Ta’lim metodlarini tasniflash shakllariga doir ayrim misollarni ko’rib chiqamiz.
1. An’anaviy ta’lim metodlari tasnifi. Bu metodlarning ibtidosini ilk falsafiy va pedagogik tizimlar
tashkil etadi.
Hozirgi davrda ulardan beshtasi inobatga olinadi: amaliy, ko’rgazmali, ifodali, kitob bilan
ishlash va video metodlar.
2. Didaktik maqsadi bo’yicha tasnifi.
ilk bor bilimlarni o’zlashtirish metodlari;
egallangan bilimlarni mustahkamlash va takomillashtirish metodlari.
3. Ta’limning umumiy maqsadiga ko’ra metodlar tasnifi:
bilimlarni egallash;
malaka va ko’nikmalarpi shakllantirish;
bilimlarni qo’llash;
ijodiy faoliyat;
mustahkamlash metodlari;
bilim, malaka va ko’nikmalarpi tekshirish metodlari.
4. Idrok etish – bilish faoliyati xarakteriga ko’ra metodlar tasnifi:
tushuntirish — illyustrativ (axborot — resteptiv). Ularning xarakterli xususiyatlari: bilimlar
“tayyor holda” tavsiya etiladi; bunda bilimlarni idrok qilish tashkil etiladi; bilimlar idrok
(restepsiya) qilinadi va tushunib olinadi, xotiraga joylashtiriladi;
reproduktiv metod: bilimlar tayyor holda tavsiya etiladi, bilim nafaqat bayon qilinadi, balki
tushuntiriladi; bilimlar ongli o’zlashtiriladi, ularning tushunilishi va eslab qolinishiga erishiladi
hamda bilimlarning mustahkamligi tez-tez takrorlash yo’li bilan ta’minlanadi.
muammoli bayon qilish metodi;
qisman ijodiy (evristik) metod. Bilim tayyor holda tavsiya etilmaydi, balki u mustaqil ravishda
egallanadi; yangi bilimlarni qidirish, izlash tashkil etiladi; bilish vazifalari bo’yicha mustaqil fikr
yuritiladi, muammoli vaziyatlar yaratiladi va hal qilinadi;
tadstistiy metod. Bunda muammo belgilab olinadi, muammoning tadqiqoti jarayonida bilimlar
egallanadi.
5. Ta’lim metodlarining binar (qo’sh) va polinar (ko’pqirrali) tasnifi.
Binar tizim dars berish metodi va o’rganish metodi majmuidan iborat. Uni quyidagi jadval
ko’rinishida yaqqol ifodalash mumkin (1 -jadval).
O’qitish metodlari
Dars berish metodi O’rganish metodi
Axborot berish – bayon qilish Ijro etish](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_42.png)
![Tushuntirish Reproduktiv
Ko’rsatma berish – amaliy Produktov – amaliy
Tushuntirish – ishontirish Qisman ijodiy
Ishontirish Ijodiy
O’qitishning polinar, ya’ni ko’pqirrali tasnifi bilimlar manbai, bilish faolligi darajasi, o’quv
bilimlarining mantiqiy yo’llari va o’qitishning monologik, hamkorlik va dialogik metodlar
yiindisidan tarkib topadi (2-jadval).
2-jadval
Monologik metodlar Hamkorlik metodlari Dialogik metodlar
Ma’ruza Individual (o’zaro) Suhbat
Hikoya Guruhli Munozara
Namoyish qilish Frontal Muzokara
Jamoa (kollektiv)
Pedagogik adabiyotlarda oliy ta’lim muassasalarida o’qitish metodlarining quyidagi uch guruhi
mavjudligi bayon etilgan:
o’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari ( -jadval);
o’quv-bilish. faoliyatini motivastiyalash va stimullash metodlari (-jadvach);
o’quv-bilish faoliyatining samaradorligini nazorat qilish va o’z-o’zini nazorat qilish ( 3-jadval).
3-jadval
O’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish metodlari hamda asoslari
Ifodali, ko’rgazmali,
amalii metodlar Induktiv va deduktiv
metodlar Reproduktiv va muammoli-
ijodii metodlar O’qituvchi rahbarligida
mustaqil ish metodlari
Manbalar Mantiq Tafakkur Boshqaruv
4 -jadval
O’quv-bilish faoliyatini motivainyalash va stimullash metodlari
O’rganishga qiziqish uyotishni stimullash va
motivastiyalash metodlari O’rganishda burch va mas’uliyatni stimullash va
motivastiyalash metodlari
5-jadval](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_43.png)
![O’quv-bilish faoliyatining samaradorligini nazorat qilish va o’z- o’zini nazorat qilish
metodlari
Ogzaki nazorat qilish va o’z-o’zini
nazorat qilish metodlari Yozma nazorat qilish va o’z-o’zini
nazorat qilish metodlari O’z-o’zini nazorat qilishning
laboratoriya-amaliy metodlari
Shunday qilib, kasbiy ta’lim didaktikasi tamoyillariga muvofiq ishlab chiqilgan metodlar va
alohida funkstional yondashuv metodlari tizimini yaratish uchun tegishli ta’lim muassasasidagi
pedagogik faoliyat asos bo’lib xizmat qiladi. Unda qo’llaniladigan kasbiy ta’lim metodlari
didaktik maqsadlarga erishishning nisbatan alohida yo’llari va metodlari sifatida namoyon
bo’ladi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi o’qitish metodlari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, nafaqat dars
berish usullari va uslublarini birlashtiradi, balki ular bilimlarni o’zlashtirishning o’quv va ilmiy
faoliyatga yo’naltirilgan tizimini ham anglatadi. Shunday savol tug’iladi: oliy ta’lim
muassasalaridagi o’qitish metodlari maktab, akademik listey va kasb-hunar kollejidagi o’qitish
metodlaridan qay jihatlari bilan farqlanadi?
Maktab, akademik listey va kasb-hunar kollejida fan asoslari o’rganiladi. Oliy ta’lim
muassasasida talaba zamonaviy fanni o’rganadi va ixtisoslik bo’yicha ta’lim oladi. Shuning
uchun ham oliy ta’lim muassasalaridagi o’qitish metodlari bilimlarni etkazish va anglashning
usullarigina emas, balki fan taraqqiyoti jarayoniga tobora kirib borish, uning metodologik va
g’oyaviy asosini ochish metodi hamdir.
Oliy ta’lim muassasalaridagi o’qitish metodlarini asoslashda didaktika bilan shug’ullanuvchi
olimlar oliy ta’lim muassasalaridagi o’quv jarayonining o’ziga xos xususiyatlari va talabalarning
bilish faoliyatini qamrab oladilar hamda talabalarning kasbiy va shaxsiy tayyorgarligi
masalalariga katta ahamiyat beradilar. Talabalarning faol ijodiy bilish faoliyati hamda ularning
mustaqil ishlaridan iborat kasbiy ta’lim jarayoni ta’lim metodlarining o’qitish metodlari va
o’rganish metodlaridan iborat ikki guruhini bir-biridan farqlashni taqozo qiladi:
O’qitish metodlari bilimlarni berish usullari sifatida qaraladi va talabalarning ilmiy bilish
faoliyatiga rahbarlik qilishga qaratilgan bo’ladi hamda o’quv jarayonida pedagogning talabalarga
ta’sir ko’rsatish usullarini shakllantiradi.
O’rganish metodlari bilim, malaka va ko’nikmalarni ijodiy egallashga hamda metodik va
g’oyaviy-siyosiy e’tiqodlarni ishlab chiqishga qaratilgan talabalarning ilmiy bilish faoliyati usuli
sifatida belgilanadi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi ta’lim xususiyati o’quv jarayonini tashkil etishda namoyon bo’ladi.
Bunda maktab, akademik listey, kasb-hunar kollejidagi ta’lim metodlarini belgilash va o’qitish
shakllarini ham tashkil qilishni tavsiya etadi. Oliy ta’lim muassasalarida ushbu o’qitish metodlari
va shakllari qo’shilib ketadi, ya’ni oliy ta’lim muassasalaridagi dars berish metodi ayni zamonda
o’qitishniig tashkiliy shakli ham hisoblanadi. Oliy ta’lim muassasalaridagi o’qitish metodlari
o’ziga qo’shimcha yuklama-mashg’ulotni tashkil etishni ham qamrab oladi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi O’qitish metodlari tasnifi masalasi o’zining dolzarbligini saqlab
qoladi. Oliy ta’limdagi o’qitish metodlari tasnifiga didaktik yondashuvlar, umumdidaktik
yondashuvlarga monelik qilmaydi, balki ularni rivojlantiradi. Ular oliy ta’lim tizimidagi o’quv
jarayonining xususiyatlari, ularning didaktik vazifalari xarakteriga asoslanadi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_44.png)
![Oliy ta’lim muassasalarida o’qitish va o’rganish metodlari quyidagi keng tarqalgan
tasniflarga borib taqaladi:
1. Bilimlarni berish, idrok etish va o’zlashtirish hamda e’tiqodni shakllantirishni ta’minlovchi
metodlar. Bu metodlarga ma’ruza, talabalarning mustaqil ishlari, mustaqil ta’lim olish bo’yicha
ishlari, ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatish, maslahatlar, ko’rsatma berish, ommaviy axborot
vositalari, dasturlashtirilgan materiallarni idrok etish va boshqalar kiradi.
2. Bilimlarni tatbiq etish va mustahkamlash, malaka va ko’nikmalarni hosil qilish hamda e’tiqodni
chuqurlashtirish metodlari: Bunga seminar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari, nazorat
ishlarini bajarish, o’quv xonalaridagi dasturlashtirilgan mashg’ulotlar va ishlab chiqarish
amaliyoti kiradi.
3. Bilimlar, e’tiqodlarni shakllantirish va talabalarning kasbiy tayyorgarligini aniqlash metodlari. Bu
o’quv jarayonining reyting baholari, kollokviumlar, suhbat o’tkazish, kurs va diplom ishlari
loyihalari hamda davlat attestastiyasi natijalarini bah
Bu tasnif konkret metodlar imkoniyatlarini belgilovchi eng muhim sifatlar asosiga qurilgan.
Bunda ushbu tasnif bo’yicha birinchi guruhdagi shunday sifatlarga bilimlarni idrok qilish va
o’zlashtirish, ikkinchi guruhga – tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhga esa –
attestastiya va bilimlarni aniqlash taalluqlidir.
Oliy ta’lim tizimidagi o’qitish metodlari tizimiga quyidagi talablar qo’yiladi:
metodlar tizimi ta’limiy funkstiyaga ega bo’lishi lozim. Bu didaktik maqsadlar va o’qitish
vazifalariga erishishning eng qulay usulidir;
metodlar tizimi tarbiyalash-rivojlantirish funkstiyasiga ega bo’lishi lozim. Bunda talabalarning
mustaqil ishlari, vazifalari, ularning ishga ijodiy yondashuvi hal qilinadi, talabalarning shaxsiy
sifatlari, bilim, malaka va ko’nikmalarni egallashga bo’lgan extiyojlari shakllanadi hamda ularning
diqqati, irodasi, hissiyoti, xotirasi, tafakkuri o’sadi.
«6x6x6» metodi
Ushbu metod yordamida bir vaqtning o’zida 36 nafar o’quvchini muayyan faoliyatga jalb etish
orqali ma’lum topshiriq yoki masalani hal etish, shuningdek, guruhlarning har bir a’zosi
imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib olish mumkin. «6x6x6» metodi asosida
tashkil etilayotgan mashg’ulotda har birida 6 nafardan ishtirokchi bo’lgan 6 ta guruh o’qituvchi
tomonidan o’rtaga tashlangan muammo (masala)ni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt
nihoyasiga etgach o’qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har
birida avvalgi 6 ta guruhlar bittadan vakil bo’ladi. Yangi shakllangan guruh a’zolari o’z
jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan muammo (masala) yechimi sifatida taqdim etilgan
xulosani bayon etib beradilar va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar.
«6x6x6» metodining afzallik jihatlari quyidagilardir:
guruhlarning har bira’zosini faol bo’lishga undaydi;
ular tomonidan shaxsiy qarashlarning ifoda etilishini ta’minlaydi;
guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko’nikmalarini hosil kiladi;](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_45.png)
![ ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdsk, o’z fikrini himoya qilishga
o’rgatadi
Eng muhimi, mashg’ulot ishtirokchilarining har biri qisqa vaqt (20 daqiqa) mobaynida ham
munozara qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat olib boradi.
Ushbu metodni 5, 6, 7 va hatto 8 nafar o’quvchidan iborat bo’lgan bir necha guruhlarda ham
qo’llash mumkin. Biroq yirik guruhlar o’rtasida «6x6x6» metodi qo’llanilganda vaqtni
ko’paytirishga to’g’ri keladi. Chunki bunday mashg’ulotlarda munozara uchun ham, axborot
berish uchun ham birmuncha ko’p vaqt talab etiladi. So’z yuritilayotgan metod qo’llanilayotgan
mashg’ulotlarda guruhlar tomonidan bir yoki bir necha mavzu (muammo)ni muhokama qilish
imkoniyati mavjud.
«6x6x6» metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o’qituvchidan faollik, pedagogik mahorat,
shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega bo’lishni talab etadi.
Guruhlarning to’g’ri shakllantirilmasligi topshiriq yoki vazifalarning to’g’ri hal etilmasligiga
sabab bo’lishi mumkin. «6x6x6» metodi yordamida mashg’ulotlar quyidagi tartibda tashkil
etiladi:
O’qituvchi mashg’ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofiga 6 tadan stul qo’yib chiqadi.
O’quvchilar o’qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo’linadilar. O’quvchilarni guruhlarga bo’lishda
o’qituvchi quyidagicha yo’l tutishi mumkin: 6 ta stolning har biriga muayyan ob’ekt (masalan,
kema, to’lqin, baliq, delfin,
kit, akula) surati chizilgan lavhani qo’yib chiqadi. Mashg’ulot ishtirokchilariga kema, to’lqin,
baliq, delfin, kit hamda akula surati tasvirlangan (jami 36 ta) varaqchalardan birini olish taklif
etiladi. Har bir o’quvchi o’zi tanlagan varaqchada tasvirlangan surat bilan nomlanuvchi stol
atrofiga qo’yilgan stuldan joy egallaydi.
O’quvchilar joylashib olganlaridan so’ng o’qituvchi mashg’ulot mavzusini e’lon qiladi hamda
guruhlarga muayyan topshiriqni beradi. Ma’lum vaqt belgilanib, munozara jarayoni tashkil
etiladi.
O’qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o’rinlarda guruh a’zolariga
maslahatlar beradi, yo’l-yo’riqlar ko’rsatadi hamda guruhlar tomonidan berilgan topshiriqlarning
to’g’ri hal etilganligiga
ishonch hosil qilganidan so’ng guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so’raydi.
Munozara uchun belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, o’qituvchi guruhlarni qaytadan
shakllantiradi. Yangidan shakllangan har bir guruhda avvalgi 6 ta guruhning har biridan bir nafar
vakil bo’lishiga aloxida e’tibor qaratiladi. O’quvchilar o’z o’rinlarini almashtirib olganlaridan
so’ng belgilangan vaqt ichida guruh a’zolari avvalgi guruhlariga topshirilgan vazifa va uning
yechimi xususida guruhdoshlariga so’zlab beradilar. Shu tartibda yangidan shakllangan guruh
avvalgi guruhlar tomonidan
qabul qilingan xulosalar (topshiriq yechimlari)ni muhokama qiladilar va yakuniy xulosaga
keladilar.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_46.png)
![FIKR, SABAB, MISOL,
UMUMLASHTIRISH (F.S.M.U.) METODI
F.S.M.U. metodining tavsifi: Bu metod mashg’ulotda o’rganilayotgan mavzuning
muhokamasi jarayonida unga doir masalalar bo’yicha talabalar o’z fikrlarini bayon
qilishlari, shu fikrlarni asoslovchi sabablarni ko’rsatishlari, ularni tasdiklovchi misolllarni
keltirishlari va pirovardida umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishlarini o’rgatish va
mashq qildirish metodidir.
Bu metod talabalarni erkin fikrlashga, o’z fikrini himoya qilishga va boshqalarga o’z
fikrini o’tkazishga, ochiq holda bahslashishga, bahs-munozara madaniyatiga, shu bilan bir
qatorda, talabalar tomonidan o’quv jarayonida egallangan bilimlarni tahlil etishga va
o’zlashtirish darajasini aniqlashga, baholashga o’rgatadi.
FSMU metodining umumiy sxemasi:
F – fikringizni bayon eting;
S – fikringizni asoslovchi sabab ko’rsating;
M – ko’rsatgan sababingizni tasdiqlovchi misol keltiring;
U – fikringizni umumlashtiring.
FSMU metodini amalda qo’llash namunasi:
O’qituvchi quyidagiga o’xshagan vazifalar yozilgan tarqatma materiallarni oldindan
tayyorlab, mashg’ulot vaqtida kichik guruhlarga yoki alohida talabalarga tarqatadi.
2-vazifa. “Ta’lim texnologiyasi o’zini oqlaydi” mavzusi yuzasidan fikrlaringizni FSMU
metodi bo’yicha bayon eting.
F-_________________________________________________
S-_________________________________________________
M-________________________________________________
U-_________________________________________________
2-vazifa. “Madaniy o’simliklarning begona o’tlar bilan munosabati” mavzusi yuzasidan
fikrlaringizni FSMU metodi bo’yicha bayon eting.
F- _________________________________________________
S- _________________________________________________](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_47.png)
![M- ________________________________________________
U- _________________________________________________
O’qituvchi vazifani bajarish uchun vaqtni belgilab e’lon qiladi. Vazifalarni bajarish
vaqtida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Talabalar o’zlariga berilgan vazifani bajarib
bo’lgandan so’ng, ularning umumiy muhokamasini tashkil qiladi. Vazifani eng yaxshi
bajarganlar rag’batlantiriladi.
“ESSE” METODI
Esse fransuz tilidan tarjimada “tajriba, andaza” ma’nolarini anglatadi. Esse – prozaik etyud,
qandaydir bir predmetga oid umumiy yoki dastlabki mulohazalar. Ko’pincha esse yozish
mashg’ulotning boshida, yoki refleksiya sifatida, ohirida taklif etiladi. Esse yozish ko’pincha
nazariy mashg’ulotlar, ma’ruzalar hamda mustaqil mashg’ulotlar tarkibida o’tkaziladi. Uning
quyidagi turlari tegishli maqsadlarga muvofiq holda qo’llaniladi:
Esse – taklif etilgan mavzu yuzasidan 1000 dan 5000 gacha so’z hajmidagi insho.
Esse – bu muallifning ta’kidlab o’tadigan individual nuqtayi nazarini erkin ifoda etish shakli;
qandaydir mavzu bo’yicha umumiy yoki dastlabki dunyoqarashni o’z ichiga oladi.
Asoslangan esse – qo’yilgan savolga asosli javob keltirilgan yozma ishdir. Muallif ma’lum bir
nuqtayi nazarni egallaydi va uni himoya qiladi, bunda o’zining nuqtai nazarini qo’llab-
quvvatlash uchun bir qancha asoslangan isbotlarni keltiradi. Maqsad – muallif lozim topadigan
qarashlarni boshqalarning ham qabul qilishiga ishontirish.
Asoslangan samarali esse yozish uchun agar siz o’z esseingizni yozish jarayonida uni fikriy
jihatdan kitobxonlarga (uni o’quvchilarga) “taqdim eta olsangiz” va ular bilan fikriy muloqot
o’rnata olsangiz, uni yozishingiz engil bo’ladi.
Asoslangan esse tarkibi:
Misol sifatida “Menimcha mamlakatimiz iqtisodi gullab yashnaydi, agarda …” mavzusida
asoslangan esse yozing, degan topshiriqni bajarish tartibini ko’rib chiqamiz:
1. Mavzu (savol)ga nisbatan muallif nuqtai nazarining bayon etilishi (1 xatboshi).
2. Bayon etilgan nuqtai nazarni asoslash – ushbu nuqtai nazarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha
muallifning ishonarli dalillari va ushbu nuqtai nazarni qabul qilishga ishontirish.
3. Xulosa – rezyume.
Asoslangan esseni baholash ko’rsatkichlari va mezonlari:
mavzu mazmuniga mos kelishi (mavzudan chetga chiqmaslik);
mazmuni, fikri;
unga taalluqli muammoni oldindan ko’ra bilish, shaxsiy nuqtai nazari, ma’lumotlar etarliligi;
uslub, ifoda aniqligi, muayyanligi;
orfografiya qoidalariga rioya qilinishi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_48.png)
![Besh daqiqali esse – o’rganilayotgan mavzu bo’yicha olingan bilimlarni umumlashtirish,
mushohada qilish maqsadida o’quv mashg’uloti oxirida 5 daqiqa oralig’ida o’tkaziladi. Yozma
topshiriqning ushbu turi talabalarning mavzuga doir o’z mustaqil fikrlarini ifodalay olishga
yordam berish va o’qituvchiga o’z talabalari o’quv materiali bilan tanishganda qaysi jihatlariga
ko’proq e’tibor berishlari xususida fikrlash imkonini beradi.
Ushbu yozma topshiriq turida ta’lim oluvchilardan quyidagi ikki topshiriqni bajarish: mazkur
mavzu bo’yicha ular nimalarni o’rganganliklarini mustaqil bayon etish va ular baribir javobini
ololmagan bitta savolni berish so’raladi.
O’qituvchi taklif etishi mumkin:
“Men bu … haqida nimani o’ylayman” yoki “Nima uchun, mening fikrimga ko’ra …” savollariga
javob bering,
O’quv mashg’ulotida berilgan talablar uchun yangi sanalgan g’oyani tavsiflash va sharhlab
berish;
olingan bilim, ko’nikmalar qayerda amaliyotda qo’llanilishini tavsiflash.
Ushbu ko’rinishdagi esse baholanmasligi ham mumkin. Ammo, o’qituvchi juftliklarga ajralish,
ishlar bilan o’zaro almashish va yozilganlarni muhokama qilish taklifini berishi mumkin. Ushbu
holda o’qituvchi 2-3 ta esseni tanlab tekshirishi mumkin, ularni ovozini chiqargan holda
sharhlashi talabalar bilan muhokama qilishi va xulosa qilishi mumkin.
Erkin yozish metodi – besh daqiqali essening boshqa ko’rinishi bo’lib, talabalarning muayyan
mavzu bo’yicha o’z xayollariga kelgan barcha narsalarni to’xtamasdan yozish mashqlaridan
iborat. Masalan, talabalarga besh daqiqa ichida “Ulug’bek fojeasi” mavzusi bo’yicha o’z
hayollariga kelgan barcha narsalarni to’xtamasdan yozishni taklif qilish mumkin. Besh daqiqa
tugaganida (eslatma, besh daqiqa tugadi deb e’lon qiling va ishni tugallash uchun yana bir daqiqa
vaqt bering, zero qiziqarli fikrlar odatda tang vaziyatlarda tug’iladi) ularga o’z yozganlarini
sheriklariga o’qib berishlarini taklif etish mumkin.
Mazkur bosqichda o’qituvchining ixtiyorida ko’p imkoniyatlar bo’ladi. Masalan, juftliklarga o’z
fikrlarini butun guruh bilan o’rtoqlashishni taklif etish va guruhli aqliy hujum vaziyatini yaratish
mumkin.
O’qitishning 4 pog’onali metodi
O’qitishning 4 pog’onali metodi
Kasbiy harakatlarni bajarish ko’nikmalarini o’rgatish metodi
O’qitishning 4 pog’onali metodi dastlab AQShda paydo bo’lgan. Sanoat korxonalarida
konveyerli ishlab chiqarish ko’paygan sari shunday o’rgatish usullari zarur bo’lib qoldiki,
ishchilar bir xilda qaytariladigan kul va boshqa tana a’zolari harakatini to’g’ri bajarish
ko’nikmalarini iloji boricha tez va mukammal ravishda o’rganib olishlari kerak edi. Bu metod
bo’yicha amaliy ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayoni 4 ta pog’onali bosqichlar doirasida kechadi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_49.png)
![Bu pog’onalarning nomi: «Tushuntirish», «Nima qilish kerakligini ko’rsatib berish»,
«Ko’rsatilgan tarzda qaytarish», «Mashq qilish».
Bu metod bo’yicha masalan, amaliyot o’qituvchisi talabalarga avval biror ishni bajarishning
kichikroq alohida bosqichini tushuntirib beradi, keyin nima qilish kerakligini o’zi bajarib
ko’rsatadi. So’ngra talaba shu ish bosqichini ko’rsatilgandek bajarib takrorlashi (imitastiya
qilishi) kerak.
Talaba takrorlab bajarayotgan paytda amaliyot o’qituvchisi xatolarini to’g’rilab turadi (maqtaydi
yoki tanqid qiladi). Undan keyin esa, talaba shu ish bosqichini mukammal o’zlashtirgunicha
mashq tarzida ko’p marta takrorlab bajaradi.
O’qitishning 4 pog’onali metodini qo’llashdagi harakatlar.
4 pog’onali metodni qo’llashda shu pog’onalar bo’yicha amaliyot o’qituvchisi talabalar bilan
guruhli hamda yakka tartibda ish olib boradi. Bunda o’qituvchi 1 va 2-pog’onalarda guruh bilan,
3 va 4- pog’onalarda esa, har bir talaba bilan yakka tartibda ishlashi asosiy ahamiyatga ega
bo’ladi. Bu harakatlarning mazmuni quyidagicha bo’ladi:
pog’ona. Amaliyot o’qituvchisi nima qilish kerakligini tushuntiradi. U talabalarga ma’lum bir ish
bosqichi yoki bir ko’nikmani qo’llash uchun kerakli barcha ma’lumotlarni beradi. Talabalar
o’qituvchining ogzaki tushuntirishlarini tinglab, tushunib boradilar.
pog’ona. Amaliyot o’qituvchisi tushuntirilgan ish bosqichi qanday bajarilishi kerakligini o’zi
bajarib ko’rsatadi, talabalar esa, diqqat bilan kuzatib, eslab qoladilar. Odatda, o’qituvchi nima
qilayotgani haqida talabalarga izohlar berib, takrorlab namoyish etib boradi.
pog’ona. Amaliyot o’qituvchisi ko’rsatib bergan ish bosqichini bpjarish harakatlarini talabalar
ko’rsatilgan tarzda qaytaradilar. O’qituvchi ular bajarayotgan harakatlar yuzasidan o’z fikrini
bildirib, xatolarni to’g’rilab turadi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_50.png)
![ pog’ona. Har bir talaba tegishli ish bosqichi bo’yicha harakatlarni o’qituvchi ko’rsatib bergandek
qaytarib bajarib ko’radi va o’qituvchining bu ish bosqichini to’g’ri bajarish bo’yicha izohlarini
tushunganidan keyin, bu ish bosqichini kutilgan natijaga erishmagunicha takrorlab mashq
qilishda davom etadi.
Shundan keyin amaliyot o’qituvchisi ishning keyingi bosqichiga doir harakatni o’rgatishga
o’tadi. Bu bosqich ham 4 pog’onadan iborat bo’lib, quyidagi mazmunda bo’lishi mumkin:
mashg’ulotda har bir harakatni o’rgatishning boshlanishida amaliyot o’qituvchisi tomonidan
nazariy va amaliy ma’lumotlar beriladi, so’ng esa, talabalarning shu harakatlarni amaliy bajarish
mashqlari bilan almashinadi;
talabalarning harakatlari amaliyot o’qituvchisi ko’rsatib bergan harakatlar doirasi bilan
cheklanadi;
talabalar yakka tartibda o’rganish (o’zlashtirish, mashq qilish)ga yo’naltiriladilar, lekin ularning
mustaqil fikrlashga haqlari yo’q, chunki o’rganilayotgan kasbiy harakatni boshqacha bajarish
albatta noxush holatlarga olib keladi;
ishni tashkil qilish (ish tartibi) odatda, hech qanday yangicha yondashuvlarga yo’l qo’ymaydidi.
O’qitishning 4 pog’onali metodini qo’llash yuzasidan yo’l- yo’riqlar.
pog’ona. Tushuntirish-qiziqtirish (motivastiya), ma’lumot va yo’riqnoma berish.
Amaliyot o’qituvchisi avval bu yo’riqnoma berish (instruktaj)ni o’quv xonasida yoki ish o’rnida
o’tkazish maqsadga muvofiqligini hal qiladi. Bu esa, instruktajning mohiyati va turiga bog’liq. U
instruktaj vaqti 20- 40 daqiqadan oshib ketmasligini rejalashtiradi.
O’rganilayotgan mavzu bo’yicha ishni bajarishga qaratilgan topshirik yuzasidan instruktaj
talabalarning qiziqishini uyg’otishdan boshlanadi, chunki ularning qiziqish va e’tibori
o’rganilayotgan narsaga qaratilishi kerak.
So’ngra amaliyot o’qituvchisi talabalarga amaliy topshiriqni bajarish uchun kerakli barcha
ma’lumotlarni beradi va bajariladigan jarayonlarni tushuntiradi. Shu paytda u o’zining amaliy ish
tajribasidan kelib chiqib, mavzuga doir barcha o’quv-didaktik materiallardan, masalan,
chizmalar, ish rejalari, ekspluatastiya bo’yicha instrukstiyalar, instrumentlar va xom ashyolardan
ko’rgazmali materiallar sifatida foydalanishi mumkin.
O’qituvchi ish bosqichlarini ularning ketma-ketligida tushuntiradi va kerak bo’lsa, talabalarga
shu bosqichlarni o’zlarining ish rejalariga kiritishlarini talab qiladi. Shu paytning o’zida u
talabalarga sifat farqini namoyish etish maqsadida yaxshi va yomon sinov ishi misollarini
ko’rsatishi mumkin. Talabalar nisbatan passiv bo’lishadi, ular tinglashadi va qarab turishadi.
pog’ Nima qilishni ko’rsatib berish – namoyish QILISh. Bu pog’onada amaliyot o’qituvchisi
tushuntirgan ish bosqichlarini o’zi bajarib, namoyish qilib ko’rsatadi. Buning uchun u avval
kerakli ish o’rnini puxtalik bilan tayyorlab qo’ygan bo’ladi va o’sha ish o’rnida namoyishni
o’tkazadi. Ishni bajarish uchun kerakli barcha instrumentlar xom ashyolar va ish rejasi hamda
kerak bo’lsa, tegishli stanok (uskuna) tayyorlab qo’yilgan bo’lishi kerak.
Namoyish qilayotgan paytda amaliyot o’qituvchisi talabalarning diqqat bilan kuzatib turishlarini
ta’minlaydi. Har bir harakatni 3 martadan namoyish qilib ko’rsatish tavsiya etiladi. Ular
quyidagicha bajariladi:
– namoyish oddiy tezlikda o’tkaziladi, talabalarda kasbiy harakatning amalda qanday bajarilishi
to’g’risida to’la va haqiqiy tasavvur paydo bo’lishi uchun.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_51.png)
![ – namoyish atayin sekin tezlikda o’tkaziladi, har bir bosqichni alohida va o’ziga xos
xususiyatlarini yaxshiroq ko’rsatish hamda mehnat xavfsizligi qoidalarini tushuntirish uchun.
– namoyish oddiy tezlikda o’tkaziladi, ishni bajarish harakati ko’nikmasini yana bir marta to’la
ravishda ko’rsatish va o’quvchilarda «ichki sur’at» ya’ni, harakatni bajarish usuli, tartibi, ketma-
ketligi, tezligi to’g’risida aniq tasavvur paydo bo’lishi uchun. Namoyish qilayotgan paytda
amaliyot o’qituvchisi har bir harakatini izohlab boradi. Shundan so’ng bevosita instruktaj qismi
tugaydi.
pog’ona. Ko’rsatilgan tarzda qaytarish – taqlid (imitastiya)yu Bu pog’onada talabalarning har biri
amaliyot o’qituvchisining harakatlarini u ko’rsatgan tarzda qaytarishlari kerak. Talabalar
ishlayotgan paytda amaliyot o’qituvchisi o’z fikrini bildiradi, yaxshi ishni maqtab yomon ishni
tanqid qiladi va nima qilishni yana bir marta ko’rsatadi. Hamma talabalar ish jarayonini
tushunganligini ko’rganidan keyik amaliyot o’qituvchisi mashq qilishni boshlashga ruxsat beradi.
pog’ona. Mashq qilish – talabalar ko’plab marta takrorlash orqali instrument va uskunalar bilan
bajariladigan ish jarayonlari bo’yicha kasbiy harakatlarni to’g’ri bajarishni mashq qilishlari uchun
amaliyot o’qituvchisi ularga etarlicha xom ashyolar berib qo’yadi. Har bir o’quvchi o’zi ishlaydi va
bir xil ishlash usullarini qo’llaydi. Agar ish natijalarining sifati maqbul natija standartiga (oldindan
belgilangan sifat mezonlariga – aniq maqsadlarga) javob bersa, ish tugatilishi mumkin. Amaliyot
o’qituvchisi bu erda nazoratchi vazifasini bajaradi.
Eslatma. 1-2-bosqichlar (pog’onalar) davomida amaliyot O’qituvchisi talabalarda dastlabki
bilimlar bor yoki yo’qligini shshklashi mumkin. Agar dastlabki bilimlar darajasi etarlicha
bo’lmasa,bu holda u qayta nazariy dars o’tkazishi kerak.
Didaktik vositalar va mashq materiallarini tayyorlash.
pog’ona metodi ko’p va katta tayyorgarliklar ko’rishni talab qilmaydi, ya’ni juda oz vositalar bilan
ham ishlash mumkin. Didaktik vositalar va mashq materiallari sifatida odatda, asl (original) ish
xujjatlari ishlatiladi masalan, texnik chizmalar yoki biror elektr sxema, ish bosqichlari va izohlar
ko’rsatilgan jadval shaklidagi ish rejasi hamda nazorat varag’i, unda o’quvchining natijalari yozib
boriladi.
Bunda ushbu chizmalar va boshqa xujjatlarni stellofan paket, plyonkaga chiqarilmaydigan qilib
solib qo’ygan yaxshi va talabalarga ko’rish uchun berish kerak. Ish rejasini esa shaxsiy mehnat
vositasi sifatida har bir o’quvchi o’zi to’ldirishi kerak. Bu maqsadda amaliyot o’qituvchisi
tegishli shaklni tayyorlaydi va o’quvchilarga to’ldirish uchun tarqatadi.
Nazorat yoki baholash varag’i ham tegishli shaklda bo’lishi kerak. Uni o’qituvchi natijalarning
isboti sifatida mashqlar tugaganidan keyin o’zida saqlab qoladi. Qo’shimcha ravishda talabalarga
tarqatma didaktik materiallar (kartochka-topshiriqlar) berilishi mumkin. Tarqatma materiallar
darsliklar, maxsus adabiyotlar yoki ekspluatastiya bo’yicha yo’riqnomalardan olingan qisqa
ma’lumotlar (ko’chirmalar) bo’lishi mumkin.
Mashq materiallari deb amaliy mashqlarni bajarish uchun kerak xom ashyolar, sarflanadigan
materiallar va yordamchi materiallarni aytiladi. Ular kasb-hunarni o’rgatishga bevosita bog’liq
bo’lib, ta’lim beruvchi korxona (firma)ning mahsulotlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Kerakli mashq materiallarini amaliyot o’qituvchisi odatda, bir yil oldindan rejalashtiradi. Ularni
hisoblashda quyidagi ma’lumotlarga asoslaniladi:](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_52.png)
![ bir yilda ta’lim oladigan talabalar soni, bir yilda o’tkaziladigan mashqlar soni va buning uchun
kerakli xom ashyo sarfi va yordamchi materiallar miqdori.
Juda oddiy misol: Egovlash mashqlari uchun 40mm * 40mm * 100mm hajmidagi to’rt qirrali
pulat ko’zda tutilgan. Yil davomida taxminan 30 o’quvchi shu mashqni bajaradilar. Demak, bu
yil uchun 3 metr pulat kerak bo’ladi (30 kishi x 100 mm). Bunday rejalarni tuzish uchun
amaliyot o’qituvchisi shunday xujjatni ishlab chiqishi kerakki, unda quyidagi indikatorlar
(ma’lumotlar) bo’lishi kerak:
barcha kurslar davomida o’tkaziladigan mashqlar ro’yxati
(nomi va soni);
biror texnik chizma mavjudligi ;
bu mashqlar bo’yicha xom ashyo hajmlari ko’rsatkichlari (har bir mahsulotning tayyor hajmi
hamda tayyorlash jarayonidagi chiqindilar);
zarur bo’ladigan asboblar, tekshirish va o’lchash asboblari, yordamchi vositalar, boshqa kerakli
asbob-uskunalar to’g’risida ma’lumotlar;
ko’nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash uchun taxminanqancha vaqt talab qilinishi
to’g’risida ma’lumotlar.
Rejalashtirishda e’tibor berish kerak bo’lgan keyingi narsa – bu asboblarning eyilishi. Buni
inobatga olish lozim, chunki amaliyot o’qituvchisi qachon va qancha miqdordagi asboblarni
almashtirish kerak bo’lishini bilishi zarur.
Tayyorlab qo’yiladigan asboblarni ikki turga bo’linadi:
ustaxonada umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan asboblar (masalan qimmatbaho o’lchash
vositalari kamdan-kam ishlatiladigan maxsus asboblar);
ish o’rnida yakka tartibda (individual) foydalanish uchun mo’ljallangan asboblar (O’quvchiga
berib qo’yiladi);
asbob-uskunalarga taallukli, ularni sozlash, ta’mirlash, charxlash va sh. k. asboblar;
amaliyot o’qituvchisining asboblari va hokazo.
Har bir o’quvchida o’zining individual asboblari bo’lsa, faqat shundagina hamma o’quvchilar
mashqlarni bir vaqtda bajarishlari mumkin.
Agar buning iloji bo’lmasa, boshqa tashkiliy echimlar topilishi kerak, masalan, asboblarni
galma-gal ishlatish, mashqlarni almashtirib o’tkazish va boshqa echimlar.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_53.png)
![O’qitishning 4 pog’onali metodining psixologik asoslari.
Bu metod psixologiyada bixeviorizm nazariyasi (insonning o’zini tutishiga oid nazariya) bilan
asoslangan.
Dastlab hayvonlar ustida o’tkazilgan eksierimentlarda olingan natijalar keyinchalik insonga
nisbatan qo’llanila boshlangan. Bunda qo’zg’ovchi va reakstiya kabi elementlar hamda aniq
o’lchash mumkin bo’lgan ko’rsatkichlar muhim rol o’ynagan. Chunki olimlarning fikricha, reja
asosida ishlatilgan tashqi qo’zg’ovchilar va nazorat qilinishi mumkin bo’lgan reakstiyalargina
etarli darajada tekshirilishi mumkin va shundan kelib chiqib, umumiy ilmiy xulosalar chiqarish
mumkin deb hisoblangan. Shunga muvofiq aniqlangan quyidagi ilmiy xulosalarni ta’kidlab
o’tish zapyp:
1. O’zlashtirish (o’rganish) – bu «qo’zg’ash ta’siri-reakstiya» ketma-ketligi takrorlanishining
natijasidir. Shu takrorlar soni qancha ko’p bo’lsa o’zlashtirish natijasi shuncha yaxshi bo’ladi.
(«Takror orqali o’rganish» tamoyili).
2. Ikkinchi qo’zg’ovchi birinchi qo’zg’ovchi bilanbirgilikda tez- tez ishlatib turilsa, u birinchi
qo’zg’ovchining o’rnini bosa oladi. («Shartli reflekslar orqali o’rganish» tamoyili).
3. O’zlashtirishda erishilgan yaxshi natijalir maqtab turilsa, bunday natijalar ko’payib boraveradi.
(«Kuchaytirish orqali o’rganish» prinstipi).
4. Aniqbir maqsadga qaratilgan tarzda ishlitilgan maqtov va jazolar orqali deyarli istalgancha
tegishli o’zinitutish tarzlari o’zlashtirilishi yoki yo’q qilinishi mumkin.
Amaliyotda o’rgatish uchun esa, bundan quyidagi xulosalar chiqarildi:
Qo’zg’ovchi sifatida berilgan har bir qisqa savolga to’g’ri javob berilishi bilan iloji boricha uni
darrov maqtab qo’yish (masalan «Yaxshi javob!» deb) kerak. Noto’g’ri javob ham ochiq va
oydin tanqidlanishi (tanbehlanishi) lozim,
Amaliyotda talabalar birorta iloji boricha qisqa ish bosqichi bilan tanishtiriladi, so’ng uni
qaytaradilar va to uni mukammal o’zlashtirmagunlaricha takrorlab mashq qiladilar. Bunday
mashqlarning zarurligi ochiq va oydin tan olinishi kerak. Bunda kichik o’quv bosqichlari katta
ahamiyatga ega. Bugungi kunda bu usulga ba’zi didaktik elementlar qo’shilib,
mukammalashtirildi.
Bundan tashqari bosqichlarni biroz murakkabroq qilishga harakat qilinmokda. Ya’ni shunday
mashqlar ham kiritilishi mumkinki ular doirasida talaba birdaniga bir nechta ko’nikmalar va
operastiyalarni amalda bajarishi kerak. «Tushuntirish» va «nima qilishni ko’rsatib berish»
pog’onalari esa, bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Hayvonlar ustida muvaffaqiyatli o’tkazilgan eksperimentlar asosida olimlar inson o’zini tutishini
istagancha manipulyastiya qilish (boshqarish) mumkin deb hisoblab, insonning fikrlashidagi
ichki jarayonlarni batamom e’tibordan tashqarida qoldirishgan, chunki ular faqat ayrim jonzotlar
tashqi qo’zg’ovchilarga qanday reakstiya qilishlarini o’lchaganlar xolos. Shunga qaramay bu
usul odamlarga har turli kasbiy harakatlarni bajarish ko’nikmalarini o’rgatishda o’zini juda ham
yaxshi okladi.
Shuning uchun bu usul kasbiy-texnikaviy sohalarda eng avvalo, ish o’rnida kerakli
ko’nikmalarni o’rgatishda kelajakda ham muhim rol o’ynaydi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_54.png)
![“Bahs – munozara” metodi
“Bahs-munozara”metodi- biror mavzu bo’yicha ta’lim oluvchilar bilan o’zaro bahs-
munozara va fikr almashuv tarzida o’tkaziladigan mashg’ulot metodidir.
Bahs-munozaralar o’quv guruhini ikki yoki undan ko’p kichik guruhlarga bo’lgan holda
ishtirokchilarning biror mavzu bo’yicha o’zaro fikrlar almashishi tarzida o’tkaziladi.
Bahsning samarali bo’lishi eng avvalo bahslashuvchilarning bir-birlariga nisbatan qanday
holatda joylashuvlariga bog’liq. Tinglovchi va muzokarada qatnashuvchilarning o’zaro
joylashuvlari va ularning psixologik mavqelarining mohiyati muhim ahamiyatga ega ekanligi
bois biz ushbu masala bo’yicha quyidagi variantlarni keltiramiz:
Sinf sharoiti. Bu – an’anaviy dars o’tkazish shakli bo’lib, tinglovchilar bir-birlarining
yuzlarini ko’rish imkoniyatlari cheklangan holatda o’tiradilar. Ularning doska oldidagi
o’qituvchiga va u bayon etayotgan mazmunga nisbatan munosabatlari va mas’uliyatlari
turlicha. Bu sharoitda bahs o’tkazish mumkin emas. Chunki sinfda ohirgi qatorda o’tirgan
bola bilan birinchi qatorda o’tirganning darsga munosabati keskin farq qiladi.
Tinglovchining psixologik mavqei – «Men» – o’yindan tashqarida» deb baholanadi.
«Men» – o’yinda» deb ataluvchi holat: tinglovchilar doira shaklidagi stol atrofida
joylashadilar va o’rtaga tashlangan mavzu yuzasidan erkin fikr almashish, hattoki, ayrim
ijtimoiy rollarga ham kirish imkoniyatiga ega bo’ladilar, hatto boshlovchi ham «qatorda»
o’tiradi. «Ishchanlik o’yinlari» va boshqa rolli o’yinlar ana shunday sharoitda o’tkazilishi
mumkin.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_55.png)
![ «Men» – munozarada» deb ataluvchi holat ayni bahs – munozaralar o’tkazish uchun
qulay, chunki unda shaxs o’z fikrini dadilaytish uchun imkoniyatni his qiladi. Odatda,
bunday bahslar to’rtburchak stol atrofida uyushtiriladi.
«Men» – hamkorlikdaman» degan holat kattaroq guruhlar tarkibida tashkil etiladi.
Munozara a’zolari to’rt-besh kishidan bo’lib alohida stollar atrofida o’tirib, har bir guruh
o’z qarorini chiqaradi. «Munozara» klublari» faoliyati shu tarzda tashkil etiladi.
3-sxema
«Bahs-munozara» metodi ishtirokchilarinnng joylashishi sxemasi
Bu keltirilgan har bir holat bahs qatnashuvchilarida o’ziga xos ruhiy tayyorgarlik va mas’uliyat
hissini keltirib chiqaradi.
Demak, dars mobaynida o’qituvchi mavzuning xarakteri va u bo’yicha shakllantirish lozim
bo’lgan bilim, malaka va fazilatlarga mos tarzda munozara sharoitini tanlashi va shundan
keyingina mashg’ulotni boshlashi kerak. Ko’rinib turibdiki, an’anaviy sinfda tashkil etiladigan
mashg’ulotlarning samaradorligi deyarli yo’q, chunki ular oldingi qatorlarda o’tirgan
tinglovchilarning faolligigagina yo’naltirilgan, qolganlar «o’yindan tashqari» holatda, bu narsa
ularning dars mazmuniga munosabatlarida bevosita aks etadi.
Kichik, tor doiralardagi ixcham guruhlarda uyushtirilgan munozaralarning erkin mavzuli,
yo’naltirilgan va aniq sstenariyli disput turlari mavjud bo’lib, bu tanlangan mavzuga va
munozara guruhlarining muloqot tajribasiga bog’liqdir («disput» so’zining lug’aviy ma’nosi –
«fikrlayapman», «tortishayapman», degan ma’nolarni bildiradi). Kichik guruhlarda tashkil
qilinadigan munozaralardagi asosiy narsa – guruh a’zolarining tanlangan mavzu xususiyatiga
qarab, har birining o’z fikr-mulohazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlari borligidir.
Bunday guruhda boshlovchi ham qatorda o’tirib, mavzuning echimi batamom hal bo’lmaguncha
faol muloqotlarning ishtirokchisi bo’lishi mumkin. Lekin asosiy rol guruhning a’zolariga
yuklanganligini va bevosita ajralib chiqqan norasmiy lider asosiy bahs yurituvchi bo’lishi
mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday bahs-munozaralar turli sharoitda, ko’pincha bahs
ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda (masalan, sinfda, talabalar auditoriyalarida, ish
xonalarida va b.da) o’tkazilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_56.png)
![“Dumalovchi qor uyumi” metodi
Dumalovchi kor uyumi metodi o’quv mashg’uloti o’tkazish metodining ramziy nomi
bo’lib, ish qo’yilgan muammo ustida mulohaza yuritib ko’rish uchun talabalarga vaqt,
tegishli manbalar, tarqatma materiallar berishdan boshlanadi. Bu metod guruhning har
bir a’zosiga butun guruhning bilimlari va tajribalaridan foydalanib, o’zining keng
qamrovli nuqtayi nazarini bayon etishni nazarda tutadi. Buning uchun talabalar 4 ta
kichik guruhlarga ajratiladi. Muhokama qilib chiqish uchun barcha guruhlarga bitta
topshiriq beriladi.
Har bir kichik guruh topshiriq ustida alohida ishlaydi. So’ngra birinchi bilan ikkinchi va
uchinchi bilan to’rtinchi guruhlar muammo ustida birgalikda muhokama yuritishadi. Oxir
oqibatda barcha kichik guruhlar birlashib, butun yaxlit guruh bo’lib qo’yilgan muammo
yechimini hal etishning turli yo’llarini, variantlarini muhokama qilishadi. Bunday
muhokama jarayonida talabalarning qo’yilgan muammo yuzasidan bilimlari
chuqurlashib, oydinlashib, boyib, keng qamrovli bo’lib boradi.
«Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim»
metodi
Ushbu metod o’quvchilarga muayyan mavzular bo’yicha bilimlari darajasini baholay olish
imkonini beradi. Metodni qo’llash jarayonida o’quvchilar bilan guruhli yoki ommaviy](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_57.png)
![ishlash mumkin. Guruh shaklida ishlashda mashg’ulot yakunida har bir guruh tomonidan
bajarilgan faoliyat tahlil etiladi.
Guruhlarning faoliyatlari quyidagi ko’rinishda tashkil etilishi mumkin:
har bir guruh umumiy sxema asosida o’qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni
bajaradi va mashg’ulot yakunida guruhlarning munosabatlari loyiha bandlari
bo’yicha umumlashtiriladi;
guruhlar umumiy sxemaning alohida bandlari bo’yicha o’qituvchi tomonidan
berilgan topshiriqlarni bajaradi.
O’quv faoliyati bevosita yozuv taxtasi yoki ish qog’ozida o’z aksini topgan
quyidagi sxema asosida tashkil etiladi:
Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim
Metoddan foydalanish uch bosqich asosida amalga oshiriladi, ya’ni:
1. O’quvchilarning o’rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo’yicha tushunchalarga
egalik darajalari aniqlanadi.
2. O’quvchilarning mavzu bo’yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo’lgan ehtiyojlari
o’rganiladi.
3. O’quvchilar mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladilar.
Bosqichlar bo’yicha amalga oshirilgan harakatlarning to’liq tafsiloti
quyidagicha:
Sinf o’quvchilari guruhlarga biriktiriladilar; o’quvchilarning yangi mavzu bo’yicha
tushunchalarga
egalik darajasi o’rganiladi;
o’quvchilar
tomonidan qayd etilgan tushunchalar loyihaning 1-bandiga yozib boriladi;
o’quvchilarning
yangi mavzu bo’yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo’lgan
ehtiyojlari
o’rganiladi;
o’quvchilarning
ehtiyojlari sifatida bayon etilgan tushunchalar loyihaning 2-bandiga
yozib
qo’yiladi;
o’qituvchi
yangi mavzuga oid umumiy ma’lumotlar bilan o’quvchilarni xabardor
qiladi;
o’quvchilar
o’zlashtirgan yangi tushunchalar aniqlanadi;
bayon
etilgan yangi tushunchalar loyihaning 3-bandiga yozib qo’yiladi;
mashg’ulot
yakunida yagona loyiha yaratiladi.
«Qalin va ingichka savollar» metodi
Bu metod «Qalin» va «ingichka» savollar metodi deb atalishining sababi quyidagicha.
Ta’lim jarayonida savollardan foydalanishda ularni ikki turga: oddiy va murakkab
savollarga ajratish qabul qilingan. Bunda oddiy savollar “ha” yoki “yo’q” yoxud boshqa
birorta so’zlar bilan javob berish mumkin bo’lgan savollardan iborat. Ularni
boshqachasiga qisqa yoki ixcham obrazli qilib esa, ingichka savollar deb ham atash](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_58.png)
![mumkin. Murakkab savollar ularga bir nechta so’zlar, iboralar, gaplar yoki tegishlicha
bayon qilish, tushuntirish bilan javob berish lozim bo’lgan savollardan iborat. Ularni
boshqachasiga to’liq yoki yoyiq obrazli qilib esa, qalin savollar deb atash ham mumkin.
Shunga ko’ra ushbu «Qalin» va «ingichka» savollar metodining nomini boshqachasiga
«To’liq» va «qisqa» yoki «Yoyiq» va «ixcham» savollar metodi deb ham atash mumkin. Bu
metoddan o’quvchi- talabalarning o’zlashtirishini tezkor nazorat qilish hamda faolliklarini
oshirish maqsadlarida mashg’ulotning turli bosqichlarida foydalanish mumkin. Buning
uchun o’qituvchi darsning mavzusiga tegishli «Qalin» va «ingichka» savollar jadvalini ( 1-
jadval ) oldindan tuzib olishi kerak.
1-jadval](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_59.png)
![«Qalin» va «ingichka» savollar jadvali namunasi
«Ingichka”
savollar «Qalin”
savollar
Bitta so’zdan
iborat javob
berish
mumkin
bo’lgan
savollar,
reproduktiv
reja savollari.
Masalan:
Kim? so’rog’i
bo’lgan savol:
«Jinoyatchi»
hikoyasining
muallifi KIM?
Shuningdek,
quyidagilarga
o’xshagan
so’roqlar
ishtirok etgan
savollar:
Nima?
Qachon?
… qanday
ataladi?
sodir
bo’ldimi? va
boshqalar. Fikrlashni,
qo’shimcha
bilimlarni jalb
qilishni, tahlil
kila bilishni
talab etadigan
savollar.
Masalan:
Uchta
tushuncha
bering, nima
uchun …?
Tushuntirib
bering, nima
uchun …?
Nima deb
uylaysiz…?
Nima deb
hisoblaysiz…?
… o’rtasidagi
farq nimada?
Faraz qiling,
agar … nima
sodir bo’ladi?
Agar … ?
… qanday
qilish
mumkin?
… nima qilsa
bo’ladi?
… mumkin
edimi?
… nima
uchun?
… sababi
nimada?
… qanday ro’y
beradi? va
boshqalar.
Bunday jadvaldagi savollardan darsning uchta bosqichlaridan boshlanish (chaqiruv)
bosqichida – mavzuni o’rganilgunicha savollar; anglab yetish bosqichida — o’qish, eshitish
jarayonidagi o’rganilayotgan ma’lumotlarni faol qayd etishga, fikrlashga yordam beruvchi](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_60.png)
![savollar; o’tilgan mavzuni mustahkamlash bosqichida — darsdagi ma’lumotlarning to’g’ri
va to’liq o’zlashtirilganligini nazorat qilish hamda ularni takrorlashga yo’naltirilgan
savollardan foydalanish mumkin.
“ASSESMENT” METODI
“Assesment” inglizcha “assessment” so’zidan olingan bo’lib, “baho”, “baholash” ma’nolarini
bildiradi. Assesment metodi talabalarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini har
tomonlama, xolis baholash imkoniyatini ta’minlovchi topshiriqlar to’plami bo’lib, u biografik
anketa, ta’lim sohasidagi yutuqlar bayoni, o’quv individual topshirig’i, bahs- munozara,
intervyu, ijodiy ish, test, individul keys, taqdimot, ekspert kuzatishi, rolli hamda ishbilarmonlik
o’yinlari kabilardan tashkil topadi. Bu metod asosan quyidagi uch maqsadga xizmat qiladi:
talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini har tomonlama, xolis baholash;
talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash;
talabalarning bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladigan istikbol reja
(maqsadli dastur)ni shakllantirish.
Mazkur texnologiyaning yaratilish tarixi o’tgan asrning 30-40- yillariga borib taqaladi. Dastlab
texnologiya mavjud harbiy vaziyatlarni to’g’ri baholay oladigan, harbiy harakatlar jarayonini
samarali boshqaradigan, zarur o’rinlarda oqilona harakatni tashkil eta oladigan ingliz hamda
nemis harbiylari orasidan bilimdon, tadbirkor, mahoratli harbiylar, shuningdek, ofiserlarni
tanlash maqsadida qo’llanilgan.
Keyinchalik bu metod tadbirkorlik sohasiga ham samarali tatbiq etildi. Metodni birinchi marta
1954-yilda “AT&T” kompaniyasi tomonidan tadqiqot dasturlarini amalga oshirish doirasida
qo’llanilgan.
To’rt yildan so’ng malakali menejerlarni tanlash maqsadida qo’llanila boshlangan ushbu metod
negizida tadbirkorlar va psixologlar bilan hamkorlikda mazkur texnologiya yordamida ishlab
chiqarish, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari hamda tashkilotlar uchun malakali
mutaxassislarny tanlash xizmati – “Assesment-markaz” (“The Assessment Centre”) faoliyatini
yo’lga qo’yildi.
1960 yilda “IBM”, “Standart oyl of Ogayo”, “Sirs Robaks” kabi yirik amerika kompaniyalari o’z
faoliyatlariga bu texnologiyani samarali tatbiq etdilar. Agar 1980 yilda 2000 ta firma
“Assesment-markaz” asosida malakali mutaxassislarni tanlashni ma’kul ko’rgan bo’lsa, hozir bu
texnologiyadan o’n minglab korxona, tashkilot, firma va kompaniyalarda samarali
qo’llanilmokda.
Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi va savdo kompaniyalari malakali menejerlarni tanlash maqsadida
mazkur texnologiyadan muvaffaqiyatli foydalanmokdalar. So’nggi yillarda mazkur texnologiya
ta’lim tizimiga ham samarali joriy etildi. Uning yordamida talabalarning bilim, ko’nikma va
malakalari darajasi har tomonlama, xolis baholanmoqda.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_61.png)
![Metodning qo’llanishi . “Assesment” metodi o’quv mashg’ulotlarining barcha turlarida (dars
boshlanish yoki dars oxirida yoki o’quv predmetning biron-bir bo’limi tugallanganida) o’tilgan
mavzuni o’zlashtirilganlik darajasshsh baholash takrorlash mustahkamlash yoki oraliq va
yakuniy nazorat o’tkazish uchun, shuningdek, yangi mavzuni boshlashdan oldin ta’lim
oluvchilarning bilimlarini tekshirib olish, malaka oshirishga kelgan tinglovchilarning dastlabki
bilimlari, ko’nikma, malakalarini aniqlab olish uchun mo’ljallangan.
Ushbu metodni mashg’ulot jarayonida yoki mashg’ulotning bir qismida hamda yakka tartibda
qo’llash mumkin. Bu metoddan uyga vazifa berishda ham foydalansa bo’ladi. Bunda topshiriqlar
shakli 10-jadvaldagi ko’rinishda bo’lishi mumkin.
1 .
jadval
“Assesment” metodi bo’yicha topshiriq namunasi
Test. Tegishli fan bo’yicha o’tilgan
(bo’lim, kurs) yuzasidan 1- 2 ta test
beriladi. Muammoli vaziyat. O’tilgan mavzu
asosida aniq hayotiy vaziyat, hodisaga
asoslangan muammo beriladi.
Simptom. Mavzu bo’yicha ilmiy-nazariy
fikrlar, g’oyalar, ta’riflar tugallanmagan
fikr ko’rinishida beriladi, masalan:
…..ta’rif bering, ……ilmiy
asoslang…., yoriting… va b. Amaliy ko’nikma. O’tilgan mavzu
mazmunini hayotda ish foaliyatida
qo’llashdagi ko’nikmalarga tegishli
topishiriq beriladi, masalan:
…..chizing, hisoblang, to’ldiring,
toping, solishtiring… va b.
Mazkur metod ham yuqorida qayd etilgan metodlarning muqobili hisoblanib,
o’quvchilardan o’rganilayotgan mavzu (yoki bo’lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza
yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Unga
ko’ra o’qituvchi mavzu (bo’lim, bob) yuzasidan uchta (to’rtta, beshta va hokazo) to’g’ri va](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_62.png)
![unga teng nisbatda (uchta, to’rtta, beshta) bo’lgan va noo’rin qo’llanilgan tushunchalar
(so’zlar, belgilar, tasvirlar va boshqalar) dan iborat tizimni shakllantiradi. O’quvchilar
ushbu tizimdan mavzu (bo’lim, bob) ga taalluqli bo’lmagan tushunchalarni ajratadilar va
harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.
Metodni qo’llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:
O’qituvchi o’zaro teng nisbatda mavzu (bo’lim, bob) ga oid va oid bo’lmagan asosiy
tushunchalar tizimi yaratadi;
O’quvchilar mavzu (bo’lim, bob) ga oid va oid bo’lmagan asosiy tushunchalarni
aniqlaydilar va dahldor bo’lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;
O’quvchilar o’z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar.
Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o’quvchilar tomonidan mavzuning
puxta o’zlashtirilishini ta’minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida
foydalanish mumkin.
“ESSE” METODI
Esse fransuz tilidan tarjimada “tajriba, andaza” ma’nolarini anglatadi. Esse – prozaik etyud,
qandaydir bir predmetga oid umumiy yoki dastlabki mulohazalar. Ko’pincha esse yozish
mashg’ulotning boshida, yoki refleksiya sifatida, ohirida taklif etiladi. Esse yozish ko’pincha
nazariy mashg’ulotlar, ma’ruzalar hamda mustaqil mashg’ulotlar tarkibida o’tkaziladi. Uning
quyidagi turlari tegishli maqsadlarga muvofiq holda qo’llaniladi:
Esse – taklif etilgan mavzu yuzasidan 1000 dan 5000 gacha so’z hajmidagi insho.
Esse – bu muallifning ta’kidlab o’tadigan individual nuqtayi nazarini erkin ifoda etish shakli;
qandaydir mavzu bo’yicha umumiy yoki dastlabki dunyoqarashni o’z ichiga oladi.
Asoslangan esse – qo’yilgan savolga asosli javob keltirilgan yozma ishdir. Muallif ma’lum bir
nuqtayi nazarni egallaydi va uni himoya qiladi, bunda o’zining nuqtai nazarini qo’llab-
quvvatlash uchun bir qancha asoslangan isbotlarni keltiradi. Maqsad – muallif lozim topadigan
qarashlarni boshqalarning ham qabul qilishiga ishontirish.
Asoslangan samarali esse yozish uchun agar siz o’z esseingizni yozish jarayonida uni fikriy
jihatdan kitobxonlarga (uni o’quvchilarga) “taqdim eta olsangiz” va ular bilan fikriy muloqot
o’rnata olsangiz, uni yozishingiz engil bo’ladi.
Asoslangan esse tarkibi:
Misol sifatida “Menimcha mamlakatimiz iqtisodi gullab yashnaydi, agarda …” mavzusida
asoslangan esse yozing, degan topshiriqni bajarish tartibini ko’rib chiqamiz:
1. Mavzu (savol)ga nisbatan muallif nuqtai nazarining bayon etilishi (1 xatboshi).
2. Bayon etilgan nuqtai nazarni asoslash – ushbu nuqtai nazarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha
muallifning ishonarli dalillari va ushbu nuqtai nazarni qabul qilishga ishontirish.
3. Xulosa – rezyume.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_63.png)
![Asoslangan esseni baholash ko’rsatkichlari va mezonlari:
mavzu mazmuniga mos kelishi (mavzudan chetga chiqmaslik);
mazmuni, fikri;
unga taalluqli muammoni oldindan ko’ra bilish, shaxsiy nuqtai nazari, ma’lumotlar etarliligi;
uslub, ifoda aniqligi, muayyanligi;
orfografiya qoidalariga rioya qilinishi.
Besh daqiqali esse – o’rganilayotgan mavzu bo’yicha olingan bilimlarni umumlashtirish,
mushohada qilish maqsadida o’quv mashg’uloti oxirida 5 daqiqa oralig’ida o’tkaziladi. Yozma
topshiriqning ushbu turi talabalarning mavzuga doir o’z mustaqil fikrlarini ifodalay olishga
yordam berish va o’qituvchiga o’z talabalari o’quv materiali bilan tanishganda qaysi jihatlariga
ko’proq e’tibor berishlari xususida fikrlash imkonini beradi.
Ushbu yozma topshiriq turida ta’lim oluvchilardan quyidagi ikki topshiriqni bajarish: mazkur
mavzu bo’yicha ular nimalarni o’rganganliklarini mustaqil bayon etish va ular baribir javobini
ololmagan bitta savolni berish so’raladi.
O’qituvchi taklif etishi mumkin:
“Men bu … haqida nimani o’ylayman” yoki “Nima uchun, mening fikrimga ko’ra …” savollariga
javob bering,
O’quv mashg’ulotida berilgan talablar uchun yangi sanalgan g’oyani tavsiflash va sharhlab
berish;
olingan bilim, ko’nikmalar qayerda amaliyotda qo’llanilishini tavsiflash.
Ushbu ko’rinishdagi esse baholanmasligi ham mumkin. Ammo, o’qituvchi juftliklarga ajralish,
ishlar bilan o’zaro almashish va yozilganlarni muhokama qilish taklifini berishi mumkin. Ushbu
holda o’qituvchi 2-3 ta esseni tanlab tekshirishi mumkin, ularni ovozini chiqargan holda
sharhlashi talabalar bilan muhokama qilishi va xulosa qilishi mumkin.
Erkin yozish metodi – besh daqiqali essening boshqa ko’rinishi bo’lib, talabalarning muayyan
mavzu bo’yicha o’z xayollariga kelgan barcha narsalarni to’xtamasdan yozish mashqlaridan
iborat. Masalan, talabalarga besh daqiqa ichida “Ulug’bek fojeasi” mavzusi bo’yicha o’z
hayollariga kelgan barcha narsalarni to’xtamasdan yozishni taklif qilish mumkin. Besh daqiqa
tugaganida (eslatma, besh daqiqa tugadi deb e’lon qiling va ishni tugallash uchun yana bir daqiqa
vaqt bering, zero qiziqarli fikrlar odatda tang vaziyatlarda tug’iladi) ularga o’z yozganlarini
sheriklariga o’qib berishlarini taklif etish mumkin.
Mazkur bosqichda o’qituvchining ixtiyorida ko’p imkoniyatlar bo’ladi. Masalan, juftliklarga o’z
fikrlarini butun guruh bilan o’rtoqlashishni taklif etish va guruhli aqliy hujum vaziyatini yaratish
mumkin.](/data/documents/d7a68a14-210c-4a47-9fbc-70a551716f03/page_64.png)
Interfaol ta’lim metodlari Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamjixdtlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi. O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchilarning soni va imkoniyatlari, o’quv muassasasining o’quv-moddiy sharoiti, ta’limning davomiyligi, o’qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi. Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi: ta’lim samarasi yuqoriroqbo’lgan o’qish-o’rganish; ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi; ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi; ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va extiyojlariga muvofiqlashtirilishi; ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab-quvvatlanishi; amalda bajarish orqali o’rganilishi; ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish o’ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaol metodni sinchiklab
o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda muammoning to’g’ri echimini topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi. Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish va shu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala yuzasidan umumiy mulohazalarni keltiramiz. Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol grafik organayzerlarga ajratish mumkin. Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi: 1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blist-so’rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b. 2. Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va k. Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategikyondashuvga qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q. 3. Interfaol grafik organayzerlar : “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko’rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q. Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llanmokda. Bu metodlarni qo’llash mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. Shu munosabat bilan yuqoridagi tasnif bo’yicha hozirgi ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi shartli ravishda quyidagi 8-jadvalda keltirildi. Bu jadvaldagi ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi bir muncha shartli va aslida muayyan o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan boshqa yana ko’p interfaol metodlarni aniq maqsadlar yo’lida qo’llash mumkin ekanligini alohida ta’kidlash zarur. 1-jadval Ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi O’quv mashg’ulotlari texnologiyasi Interfaol metodlar va ta’lim strategiyalari Grafik organayzerlar Ma’ruza mashg’ulotlari ta’lim texnologiyasi. Erkin yozish. Asoslangan esse va b. Klaster.
B-B-B chizmasi T- chizma va b. Seminar mashg’ulotlari ta’lim texnologiyasi. Aqliy hujum FSMU Blist-so’rov. Blist- o’yin va b. Venn diagrammasi. Konsteptual jadval va b. Amaliy mashg’ulotlar ta’lim texnologiyasi. O’qitish bo’yicha qo’llanma. Yozma va ogzaki davra suhbati va b. Insert jadvali. “Nima uchun” chizmasi. “Qanday?” diagrammasi va b. Mustaqil ta’lim texnologiyasi. Tushunchalarni aniqlash va b. Baliq skeleti va b. Keys-stadi ta’lim texnologiyasi. Tushunchalar asosida matn tuzish va b. Toifalash jadvali va b. Loyihali ta’lim texnologiyasi. Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma-ketligi va b. Nilufar guli va b. Eng jiddiy didaktik muammolardan biri ta’lim metodlarini tanlash nimalarga bog’liq, degan masaladir. Didaktikaga oid adabiyotlarda ta’lim metodlarini to’g’ri tanlash va ularni qo’llash samaradorligining turli omillar bilan bog’liqliklari quyidagicha qayd qilinadi: birinchidan, o’quv mashg’ulotlarining didaktik maqsadlari va vazifalariga bog’liq; ikkinchidan, bayon qilinadshan materialning harakteriga bog’liq; uchinchidan, ta’lim oluvchilarning bilimi va rivojlanish darajasiga bog’liq; to’rtinchidan, o’quv jarayonida o’rganilayotgan fan asoslarining muayyan (hozirgi) davrdagi metodlariga bog’liq; beshinchidan, oliy o’quv yurti yoki kafedraning sharoitlariga bog’liq; oltinchidan, o’quv jarayonining moddiy-texnik ta’minoti bilan bog’liq; yettinchidan, o’qituvchining pedagogik mahorati, uning tayyorgarligi va o’quv jarayonini tashkil etish darajasi hamda o’qituvchining hozirgi zamon metodlari bo’yicha bilimlariga bog’liq. Shunday qilib, oliy ta’lim muassasalaridagi kasbiy ta’lim jarayoni o’qitishning zamonaviy shakl va metodlariga muvofiq tashkil etiladigan ko’pqirrali yaxlit tizim doirasida amalga oshiriladi. Bunda har bir shakl o’z oldiga qo’ygan vazifalarni bajaradi, lekin shakl va metodlar to’plami yagona didaktik majmuani hosil qiladi. Bu didaktik majmuaning amalga oshirilishi esa, o’quv jarayonining psixologik-pedagogik qonuniyatlari bilan belgilanadi. Keyingi maqolalarda hozir amalda ko’p qo’llanayotgan interfaol ta’lim metodlaridan ayrimlariga doir ma’lumotlar keltiriladi. Yelpig’ich (VEER) METODI
Bu metod murakkab, ko’p tarmoqli, ko’pincha muammoli xarak terga ega bo’lgan mavzularni o’rganishga qaratilgan. Metodning mohiyati shundan iboratki, unda mavzuning barcha jihatlari (masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlari, boshqa fazilatlari) to’g’risida bir yo’la sharh beriladi. Ayni paytda ularning har biri alohida belgilanadi va tegishlicha muhokama etiladi. Bu interfaol metod o’quvchi talabalarda tanqidiy, tahliliy, aniq, mantiqiy fikrlashning muvaffaqiyatli rivojlanishiga hamda o’z g’oyalari, fikrlarini yozma va og’zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilish qobiliyatini rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. Yelpig’ich metodi umumiy mavzuning ayrim jihatlarini alohida muhokama qiluvchi kichik guruhlarning hamda har bir ishtirokchining va shu bilan birga, butun guruhning faol ishlashini tashkil qilishga yo’naltirilgan. Yelpig’ich metodini mavzuni o’rganishning turli bosqichlarida qo’llash mumkin: boshlanishida: o’quvchi-talabalarning bilimlarini erkin faollashtirish; mavzuni o’rganish jarayonida: uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab yetish; yakunlash bosqichida: olingan bilimlarni tartibga solish. Bu metodni qo’llashda mavzu bo’yicha quyidagi asosiy tushunchalar o’rganiladi: mavzuga tegishli tushunchalar, nuqtayi nazarlar, predmet, hodisalar; afzallik – biror narsa bilan qiyoslagandagi ustunpik, imtiyoz; nuqson—nomukammallik, qoidalarga, mezonlarga nomuvofiqlik; fazilat – ijobiy sifatlar; xulosa – muayyan bir fikrga, mantiqiy qoidalar bo’yicha dalildan natijaga kelish. Yelpig’ich metodi ta’lim maqsadidan tashqari tarbiyaviy xarakterdagi quyidagi vazifalarni amalga oshirish imkonini ham beradi: jamoa, guruhlarda ishlash mahorati; muammolar, vaziyatlarni turli nuqtayi nazardan muhokama qilish mahorati; murosali qarorlarni topa olish mahorati; o’zgalar fikriga hurmat; xushmuomalalik; ishga ijobiy yondashish; faollik; muammoga diqqatini jamlay olish mahoratini shakllantirish va mustahkamlash. “Qor bo’ron” metodi “Qor bo’ron” metodi Ikkiga ajratilgan guruh talabalari bir muammo yuzasidan eng ko’p to’g’ri javoblar topish maqsadida birgalikda muhokama yuritishadi. Har bir to’g’ri javob yumaloqlangan qor ko’rinishida o’sha guruh hisobiga yozib qo’yiladi; to’plangan umumiy ballar miqdori asosida guruhlar baholanadi.
Muammo bitta guruhda yoki ikki kichik guruhlarda muhokama qilinadi. Bunda topshiriqlar har xil yoki butun guruhga bitta bo’lishi mumkin. Guruhlar qo’yilgan muammoni ma’lum muddat muhokama etib, natijani boshqalarga ma’lum qilishadi. Muammo yechimining eng yaxshi varianti tanlab olinadi.