Ta’lim va tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish. Reja: 1. Ta’lim va tarbiya texnologiyalarining mazmuni. 2. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyati texnologiyasi. 3. Tarbiya jarayoni va uning milliy hususiyatlari mazmuni.

Demokratlashtirish – oliy o‘quv yurtini boshqarishdan tortib, butun ichki tuzilishi va faoliyatini o‘z ichiga oladi. U har qanday buyruqbozlikdan, ayrim shaxs va jamiyat a’zolarining shaxsiy fikrlaridan xolos etadi, o‘zaro bir – birini to‘g‘ri tushunish, ishonch va do‘stona xamkorlik asosida milliy, ma’naviy ijodiy erkinlik berish, o‘quv – tarbiya ishining shakllari, uslublarini yaxshilash uning mohiyatini tashkil etadi. Demokratlashtirilgan tarbiyaga tayangan o‘qituvchining faoliyat doirasi kengayadi. Oliy o‘quv yurtlari, oila va jamoatchilikning hamkorlik qilish o‘quv tarbiya ishining mazmunini boyitadi va ta’lim – tarbiya borasida bir – birini to‘ldirib boradi. Bunda ayniqsa, dars jarayonini demokratlashtirish zarur. Ta’lim tizimli bilim olishning eng muhim va ishonchli usulidir. Ta’limga ikki tomonlama aloqa (ta’lim olish va ta’lim berish), shaxsni har tomonlama rivojlantirish va boshqa xususiyatlar xosdir. Ta’lim, shuningdek , o’ziga xos xususiyatlar ham ega. Ta’lim o’qituvchi tomonidan boshhariluvchi o’ziga xos anglash jarayonidir. O’qituvchining yo’naltiruvchi sifatidagi roli o’quvchilarning aqliy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni ta’minlovchi bilim, ko’nikma va malakalarni to’liq o’zlashtira olishlarida ko’rinadi. Ta’lim o’qituvchining o’quvchilar bilan muloqoti jarayoni ham sanaladi.   U   o’quvchilarga o’quv materiali mazmunini tushuntirib beradi, savol va topshiriqlar beradi, ularning faoliyatini nazorat qiladi, xato va kamchiliklarini aniqlaydi, yo’l qo’yilgan xatolarni to’g’rilaydi, qanday ishlash lozimligini qayta ko’rsatadi. Har qanday ta’lim o’zida o’qituvchi va o’quvchining faoliyati, ya’ni, o’qituvchining o’rgatish hamda o’quvchining o’rganishga yo’naltirilgan faoliyati, boshqachai aytganda to’g’ridan to’g’ri, bevosita va nisbiy munosabataks etadi. Ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida o’zaro muloqat yuzaga keladi. “Muloqot” tushunchasi “ta’lim” tushunchasidan ko’ra keng ma’noga ega.

Ta’lim o’quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish, ularda amaliy ko’nikma va malakalar, shuningdek, dunyoharashni shakllantirishga yo’naltirilgan jarayondir.Ta’lim va ta’lim jarayoni (didaktik jarayon) sinonim tushunchalar emas. Jarayon bu yaxlit pedagogik hodisa, pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi sifatida ta’lim tizimining muayyan holatini o’zgartirish hisoblanadi. Jarayon mohiyatini V.P.Bespalko tomonidan taklif etilgan quyidagi formula asosida to’laqonli anglash mumkin: DJ q M Q O’fQB Bu yerda; DJ – didaktik jarayon; M – o’quvchilarning o’qish (ta’lim olish) motivatsiyasi; O’f –o’quvchilarning o’zlashtirish faoliyati; B –o’quvchilarning bilish faoliyatlarini boshharish. Ta’lim jarayonining yaxlit tizim sifatidagi tavsifi . Ta’lim jarayonining “yaxlitligi” “tizimliligi” va “majmuaviyligi”ni bir xilda talqin etish mumkin emas. Biroq, ta’lim jarayonining yaxlitligi uning tizimliligi bilan uzviy bog’liq. Tizim (mustaqil tushuncha sifatida) o’zaro bog’langan ko’plab elementlar (tarkibiy qismlar) o’rtasidagi mustahkam birlik va o’zaro yaxlitlikdir. Demak, ta’lim yaxlit tizim sifatida ko’plab o’zaro bog’liq quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi: ta’lim maqsadi, o’quv axborotlari, o’qituvchi va o’quvchilarning ta’limiy faoliyatlari, uning shakllari, pedagogik muloqot vositalari , shuningdek, ta’lim jarayonini boshharish usullari. Barcha tarkibiy qismlarning o’zaro birligi va yaxlitligi sifatida namoyon bo’luvchi ta’lim jarayonining negizini o’qituvchi va o’quvchilarning ta’limiy faoliyatlari tashkil etadi.

Ta’lim funktsiyalari. “Funktsiya” tushunchasi “ta’lim vazifalari” tushunchasiga yaqindir. Ta’lim funktsiyasi ta’lim jarayoni mohiyatini ifoda etadi, vazifasi esa ta’limning komponentlaridan biri hisoblanadi. Didaktika ta’lim jarayonining quyidagi uchta funktsiyasini ajratib ko’rsatadi: ta’lim berish, rivojlantirish va tarbiyalash. Ta’lim berish funktsiyasi ta’lim jarayonining o’quvchilarda bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Ta’lim natijasi sifatida b ilimlarining to’laligi, chuqurligi, tizimliligi, anglanganligi, mustahkamligi va amaliy xususiyat kasb etishi muhimdir. Bu kabi holatlar ta’lim jarayonining metodik jihatdan to’g’ri tashkil etilganligini ifodalaydi. Ta’lim jarayonida o’quvchilarda ular tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlar asosida hosil qilingan amaliy ko’nikma va malakalarning shakllanishi ham alohida ahamiyatga ega. Ko’nikma – shaxsning muayyan harakat yoki faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati. Malaka deganda muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashgan shakli tushuniladi. Umumiy ko’nikma va malakalarga og’zaki va yozma nutqni bilish, axborot materiallaridan foydalana olish, o’qish, manbalar bilan ishlash, referat yozish, mustaqil ishini tashkil etish kabilar kiradi. Pedagog o‘z faoliyatini talabalar faolligini oshirishga, ularning o‘quv – tarbiya ishlarini hal qilishga qaratadi, ya’ni guruh jamoasiga tayanib ish ko‘radi. Umuman olganda darsda va darsdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni demokratik usulda tashkil etish o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, har bir ishda faol ishtirok etish hamda tashabbus ko‘rsatishga, guruh jamoasi ishiga astoydil yondashishga o‘rgatib, ta’lim – tarbiya ishining samaradorligini oshiradi. Ta’limni insonparvarlashtirish – bu insonga ta’lim berishda ularga nafaqat bilim berish, kasb – hunarni egallashni o‘rgatish, balki yaxshilikni sevishni,

insoniylik amaliyotini ham o‘rgatish, ya’ni insoniylik sifatlarini namoyon etish qobiliyatlarini hosil qilishga ko‘maklashish jarayonidir. Demak, inson mohiyatidagi ezgulikni to‘la namoyon eta olish uchun jamiyatda shart – sharoit va imkoniyat yaratishi muhimdir. Shu ma’noda ta’limning maqsadi ta’lim oluvchilarni insoniyatning eng ezgu sifatlari, madaniy – ma’rifiy meroslari bilan tanishtirishdir. Bunda ular faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyat tuzilmalari va qadriyatlari o‘ta muhimdir. Binobarin insonda insoniylik sifatlarini shakllantirmoqchi bo‘lgan jamiyat o‘z – o‘zini sog‘lomlashtirish va umuminsoniy qadriyatlarga tayanib ish ko‘rish kerak. Qadimgi donishmandlarning “O‘z – o‘zingni angla!” – degan o‘lmas hikmati bizgacha yetib kelgan. Bu ajoyib durdona fikrdan qanchadan – qancha ma’no bor. Ayni paytda u barcha narsalarning o‘lchovi va tabiati haqidagi fan kalitidir (ochqichidir). Demak, inson o‘z – o‘zini o‘rganmasdan va anglamasdan turib insoniylasha olmaydi. O‘z – o‘zini anglash insonning o‘zida insoniy sifatlarni barqarorlashtirishga yordam beradi. Ziyolilik ham, ijodkorlik ham insoniylik o‘lchovi emas. Ammo insoniylashishni ham ijodiy, ham amaliy faoliyat tarzida qaramoq kerak. Ta’lim berish faoliyati shubhasiz, insonning ma’naviy hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. U doimo aqliy va ongli faoliyatni taqozo etadi. Ta’limdagi barcha ishlar, eng avvalo, inson ongini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Ammo bu boradagi faoliyatda izchil fikr yuritish, rejali ishlarni amalga oshirish, haqiqatni anglash asosidagina samarali natijalarga erishadi. Zero pedagogik jarayon doimiy fikrlash va ijod qilish jarayonidir. Demak, ta’limni insonparvarlashtirish muammosi ta’lim oluvchilar ongini, tafakkurini, eng muhimi ma’naviyatini shakllantirish va rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.