Mavzu: Tadbirkorlarning to‘lovga qobiliyatsizligi sohasidagi munosabatlar . Jismoniy shaxsning va yakka tartibdagi tadbirkorning to‘lovga qobiliyatsizligi. Tadbirkorlik faoliyatining mulkiy asoslari. Tadbirkorlik faoliyatida shartnomalar. I.KIRISH. II.ASOSIY QISM. 1. Tadbirkorlarning to‘lovga qobiliyatsizligi soxasidagi munosabatlar tushunchasi va ularning huquqiy asoslari. 2. To‘lovga qobiliyatsizlik alomatlari va to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish asoslari. 3. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish. 4. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda ishtirok etuvchi shaxslar. 5. Jismoniy shaxsning to‘lovga qobiliyatsizligi alomatlari. 6. Mulk huquqi tadbirkorlik faoliyatining asosi sifatida. 7. S h artnomaga oid umumiy qoidalar. Tadbirkorlik (biznes) shartnomalari tushunchasi. 8. Tadbirkorlik (biznes) faoliyatida shartnoma viy munosabatlarining asosiy tamo y illari. 9. Tadbirkorlik shartnomalari subektlari, ularning huquq va majburiyatlari. 10. Tadbirkorlik shartnomalarini tuzish, ijro qilish, o‘zgartirish va bekor qilish. 11. Davlat mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining shartnomaviy munosabatlarni tartibga solishdagi o‘rni. III. XULOSA. IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.

I.KIRISH. Barchamizga ma’lumki davlatning kuch qudrati avvalo, demokratik insitutlarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishi uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jamiyatning barcha siyosiy ijtimoiy salohiyatini ro‘yobga chiqarish, tadbirkorlik va iqtisodiy tashabbuslar erkinligi uchun zarur imkoniyatlarni tashkil etibberish qobiliyati bilan o‘lchanadi. Shunday ekan O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik subyektlariga bugungi kunda yaratilayotgan keng imkoniyatlar, borasida gapiradigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari ya’ni 2014-yil 6-oktabrdagi “Davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish tartibi to‘g‘risida nizomlarni tasdiqlash haqida”gi 279 sonli va O‘zbekiston Respublikasi Prizidentining ”Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”2016-yil 28-oktabrdagi PQ-2646-son qarori bu esa yurtimizda tadbirkorlik faoliyatiga yaratilayotgan imkoniyat deb qarasak mumkin. Yuqoridagi mavzularga to‘xtalib o‘tiladigan bo‘lsak albatta birrichi navbatta ketma ketlikda ko‘rib chiqishimiz lozm. Jumladan birinchi mavzu haqida O‘zbekiston Respublikasida o‘z tadbirkorlik faoliyatlarini olib boradigan tadbirkorlik subyektlarining to‘lovga qobiliyatsizligi sohasidagi munosabatlar qanday tartibda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoy iqtisodiy munosabatlar nyig‘indisidan kelib chiqadigan holatlar tadbirkorlarning to‘lovga qobiliyatsizligiga olib keladigan omil bolishi mumkin albatta. Binobarin O‘zbekiston Respublikasining 12.04.2022-yilda qabul qilingan “Bankrotlilik masalalari” va O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risida”gi yangi qonuni, 12.04.2022-yildagi O‘RQ-763-son va boshqa qonun hujjatlari va boshqa qonun hamda qonun osti hujjatlari asosida tartibga solinadi. Ushbuqonunda Tadbirkorlarning bankirotlilik va to‘lovga qobiliyatsizlik oqibatlarining qanday yuzaga kelishi va ushbu holatni aniqlash, va to‘lovga qobiliyatsiz deb topish asoslarini belgilab berishi to‘g‘risidagi davalat vakolatli organlarining o‘z vakolat doirasida bish olib borishini qonuniy asoslab beradi. Uchinchi va to‘rtinchi mavzumiz ya’ni “Tadbirkorlik faoliyatining mulkiy asoslari” va Tadbirkorlik sohalarida shartnomalar deb atalib, O‘zbekiston Respublikasining “Mulkchilik to‘g‘risida”gi qonuni asosida tadbirkorlarning o‘ziga tegishli bo‘lgan ishlab chiqaradiga maxsulotlari va hamda ular faoliyat olib boradiga joylari sifatida o‘zining xususiy mulklarini tashkil etadi.shuningdik tadbirkorlarning iqtisodiy manbalari xususiy va ommaviy (davlat) mulk shakllaridan tashkil topadi. Bu tushuncha bo‘yicha fuqarolik kodeksining 167-moddasida quyidagicha yoritiladi oo‘zbekiston iqtisodiyot negizini xususiy va ommaviy muulk shakllari tashkil etadi deb qonun bilan yoritib o‘tilgandir. Shuningd tadbirkorlik faoliyatida shartnomasiz faoliyat olib borishga haech qayerda amalga oshirilmasa kerak albatta, shuningdik shartnomalar Fuqarolik huquqining 535-moddasida shuday deb tarif berilgandir; “ Shartnoma deb jismoniy va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va majburiyatlarini vudga keltirish, o‘zgartirishhamda bekor qilishga qaratilga kelishuv” deb aytib o‘tilganidik tadbirkorlik huquq va majburiyatlarni bajarishda alabatta shartnomaning o‘rni katta ekanligi ko‘rinob turibdi. Tadbirkorlarning to‘lovga qobiliyatsizligi sohasidagi munosabatlar. To‘lovga qobiliyatsizlik alomatlari va to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish asoslari. To‘lovga qobiliyatsizlik alomatlari quyidagilardan iborat: vaqtincha to‘lovga qobiliyatsizlik — agar tegishli majburiyatlar yuzaga kelgan sanadan e’tiboran uch oy ichida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo‘lsa, shaharni tashkil etuvchi korxona

hamda unga tenglashtirilgan korxonalar tomonidan esa olti oy ichida bajarilmasa, sudga murojaat etish sanasida qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini qanoatlantirishga va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishga qodir emasligi; doimiy to‘lovga qobiliyatsizlik — agar sudga ariza berish sanasidagi va ariza berilgan yilning boshidagi hisobot davrida, agarda ariza yilning birinchi choragida berilgan bo‘lsa, o‘tgan yilning boshidagi hisobot davrida qarzdorning majburiyatlari uning aktivlari qiymatidan oshib ketgan bo‘lsa. Ushbu moddada nazarda tutilgan qoidalar to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishlar soddalashtirilgan tartibda ko‘rib chiqilayotganda, jismoniy shaxslar, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorning to‘lovga qobiliyatsizligi to‘g‘risidagi ishlar ko‘rib chiqilayotganda qo‘llanilmaydi. ( 5-modda ). Tadbirkorlarning to‘lovga qobiliyatsizligi soxasidagi munosabatlar tushunchasi va ularning huquqiy asoslari. O‘zbekiston Respublikasi “Bankrotlilik masalalari” va O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risida”gi yangi qonuni, 12.04.2022-yildagi O‘RQ-763-son va boshqa qonun hujjatlari va boshqa qonun hamda qonun osti hujjatlari asosida tartibga solinadi. Ushbu qonun 17-bob 249-moddadan iborat. Ushbu qonunning 3-moddasida to‘lovga qobiliyatsizlik — sud tomonidan e’tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini to‘la hajmda qanoatlantirishga va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini to‘la hajmda bajarishga qodir emasligi belgilangan. Shuningdek, ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi: bankrot — sudning qaroriga asosan to‘lovga qobiliyatsiz deb topilgan va o‘ziga nisbatan tugatishga doir ish yuritish yoki mol-mulkini sotish tartib-taomili qo‘llaniladigan qarzdor; bir turdagi kreditorlar — qarzdorga nisbatan bir xil talablarga ega bo‘lgan va ularni qanoatlantirishda bir-biriga nisbatan imtiyozga ega bo‘lmagan kreditorlar guruhi; kelishuv bitimi — taraflarning o‘zaro yon berish asosida to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ish bo‘yicha ish yuritishni tugatish haqidagi bitimi; kreditorlar — qarzdor pul majburiyatlari bo‘yicha va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarish yuzasidan qaysi yuridik yoki jismoniy shaxslar oldida javobgar bo‘lsa, ayni shu yuridik yoki jismoniy shaxslar, bundan qarzdor qaysi fuqaroning hayotiga yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazilganligi uchun javobgar bo‘lsa, ayni shu fuqaro, shuningdek o‘z ishtirokida kelib chiqadigan majburiyatlar bo‘yicha qarzdor yuridik shaxsning muassasalari (ishtirokchilari) mustasno; kreditorlar yig‘ilishining yoki kreditorlar qo‘mitasining vakili — to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda ishtirok etishiga kreditorlar yig‘ilishi yoki kreditorlar qo‘mitasi tomonidan vakolat berilgan shaxs; kuzatuv tartib-taomili qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning mol-mulki but saqlanishini ta’minlash, qarzdorning moliyaviy ahvoli tahlilini o‘tkazish, kreditorlar talablari reyestrini tuzish va birinchi kreditorlar yig‘ilishini o‘tkazish uchun qarzdorni to‘lovga qobiliyatsiz deb topish to‘g‘risidagi ariza qabul qilingan kundan e’tiboran keyingi to‘lovga qobiliyatsizlik tartib- taomiliga qadar sud tomonidan qo‘llaniladigan tartib-taomil; mol-mulkni sotish tartib-taomili jismoniy shaxsga nisbatan kreditorlarning talablarini mutanosib ravishda qanoatlantirish uchun to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ish doirasida qo‘llaniladigan tartib-taomil; moratoriy qarzdor yuridik shaxs tomonidan pul majburiyatlari va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha majburiyatlar bajarilishini to‘xtatib turish; pul majburiyati qarzdorning fuqarolik-huquqiy shartnomasi bo‘yicha, shuningdek boshqa asoslarga ko‘ra kreditorga muayyan pul summasini to‘lash majburiyati; soliqlar va yig‘imlar O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetiga va (yoki) davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lanadigan majburiy to‘lovlar;

soxta to‘lovga qobiliyatsizlik yuridik va jismoniy shaxs, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorning o‘z majburiyatlarini iqtisodiy jihatdan bajara olishi haqida bila turib, pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlarning talablarini qanoatlantirish va (yoki) soliq hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatini to‘liq hajmda bajara olmasligi to‘g‘risida e’lon berishi natijasida kreditorlarga zarar yetkazilishi; sud boshqaruvchisi (muvaqqat boshqaruvchi, sanatsiya qiluvchi boshqaruvchi, tashqi boshqaruvchi, tugatish boshqaruvchisi, moliyaviy boshqaruvchi) to‘lovga qobiliyatsizlik tartib- taomillarini o‘tkazish uchun sud tomonidan tayinlanadigan shaxs; sud sanatsiyasi tartib-taomili qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning to‘lov qobiliyatini tiklash va uning kreditorlar oldidagi qarzini to‘lash uchun qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatlarini sanatsiya qiluvchi boshqaruvchiga o‘tkazmagan holda sud tomonidan qo‘llaniladigan tartib-taomil; sudgacha sanatsiya qilish qarzdor yuridik shaxsning muassislari (ishtirokchilari) yoki uning mol-mulki egasi, kreditorlar va boshqa shaxslar tomonidan qarzdorning to‘lov qobiliyatini tiklash hamda to‘lovga qobiliyatsizligining oldini olish uchun ko‘riladigan chora-tadbirlar; tashqi boshqaruv qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uni moliyaviy jihatdan sog‘lomlashtirish uchun qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga o‘tkazgan holda sud tomonidan qo‘llaniladigan to‘lov qobiliyatini tiklash tartib-taomili; tugatishga doir ish yuritish tartib-taomili kreditorlarning talablarini mutanosib ravishda qanoatlantirish, qarzdorning majburiyatlardan ozod etilganligini hamda tugatilganligini e’lon qilish maqsadida sud tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan tartib-taomil, bundan jismoniy shaxsning to‘lovga qobiliyatsizligi to‘g‘risidagi ishlar mustasno; to‘lovga qobiliyatsizlik sud tomonidan e’tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini to‘la hajmda qanoatlantirishga va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini to‘la hajmda bajarishga qodir emasligi; to‘lov qobiliyatini tiklash tartib-taomili sud tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan, sud sanatsiyasini yoki tashqi boshqaruvni o‘z ichiga oladigan hamda qarzdorning to‘lov qobiliyatini tiklashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadigan tartib-taomil; to‘lovga qobiliyatsizlikni yashirish yuridik va jismoniy shaxs, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan ma’lumotlar va hujjatlar taqdim etilganligi, buxgalterlik hisobotlari buzib ko‘rsatilganligi yoki o‘zining to‘lovga qobiliyatsizligi boshqacha tarzda qasddan yashirilganligi natijasida kreditorlarga zarar yetkazish; qarzdor kreditorlarning pul majburiyatlari yuzasidan talablarini qanoatlantirishga va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishga qodir bo‘lmagan yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlar; qarzdor muassislarining (ishtirokchilarining) yoki uning mol-mulki egasining vakili to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishni yuritish jarayonida muassislar (ishtirokchilar) yoki qarzdor mol-mulkining egasi tomonidan vakolat berilgan shaxs; qarzdor xodimlarining vakili to‘lovga qobiliyatsizlik tartib-taomili o‘tkazilayotganda o‘z manfaatlarini ifodalash uchun qarzdorning xodimlari tomonidan vakolat berilgan shaxs; qarzni tarkibiy jihatdan o‘zgartirish tartib-taomili jismoniy shaxsga nisbatan to‘lov qobiliyatini tiklash va kreditorlarning talablarini qanoatlantirish uchun to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ish doirasida qo‘llaniladigan tartib-taomil; qasddan to‘lovga qobiliyatsizlikka olib kelish yuridik shaxsning boshqaruv organi tarkibiga kiradigan shaxs, muassis (ishtirokchi) yoxud yuridik shaxsning mulkdori, shuningdek jismoniy shaxs yoki yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan shaxsiy manfaatlarini yoki boshqa shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab to‘lovga qobiliyatsizlikni qasddan yuzaga keltirish yoki ko‘paytirish;

qishloq xo‘jaligi korxonasi qishloq xo‘jaligi kooperativi, fermer xo‘jaligi va yuridik shaxs tashkil etgan holdagi dehqon xo‘jaligi, shuningdek faoliyatining asosiy turi qishloq xo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqarishdan iborat bo‘lgan boshqa yuridik shaxslar; shaharni tashkil etuvchi hamda unga tenglashtirilgan korxona xodimlari, ularning oila a’zolari ham qo‘shib hisoblanganda tegishli aholi punkti aholisining kamida yarmini yoki xodimlarining soni kamida uch ming nafar kishini tashkil etadigan yoxud davlatning mudofaa qobiliyati va xavfsizligi saqlab turilishini ta’minlaydigan, shuningdek strategik ahamiyatga ega bo‘lgan yoki tabiiy monopoliyalar subyekti bo‘lgan yuridik shaxs. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishni yuritish jarayoni boshlangan sanadan e’tiboran yuzaga kelgan pul majburiyatlari va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar joriy to‘lovlardir. Kreditorlarning joriy to‘lovlar bo‘yicha talablari kreditorlar talablarining reyestrida aks ettirilmaydi. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishni yuritish jarayonida kreditorlarning joriy to‘lovlar bo‘yicha talablarini qanoatlantirish ushbu Qonun 150-moddasining birinchi qismiga muvofiq amalga oshiriladi . To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ish sud tomonidan ko‘rib chiqiladi. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ish ushbu Qonunning 7-moddasiga muvofiq sudga murojaat etish huquqiga ega bo‘lgan shaxsning (organning) arizasi asosida qarzdor yuridik shaxs davlat ro‘yxatidan o‘tgan joydagi, shuningdek qarzdor jismoniy shaxs va (yoki) yakka tartibdagi tadbirkorning yashash joyidagi sud tomonidan ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 36-moddasi . Qarzdorning to‘lovga qobiliyatsizligi to‘g‘risidagi ishlar O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksida nazarda tutilgan qoidalar bo‘yicha, ushbu Qonunda belgilangan o‘ziga xos xususiyatlar inobatga olingan holda sud tomonidan ko‘rib chiqiladi. ( 6-modda ). To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda ishtirok etuvchi shaxslar To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda ishtirok etuvchi shaxslar quyidagilardan iborat: qarzdor; sud boshqaruvchisi; kreditorlar, ular tomonidan qarzdorga ushbu Qonunda belgilangan tartibda talablar taqdim etilgan paytdan e’tiboran; vakolatli davlat organi; qarzdorning majburiyatlari bo‘yicha ta’minot bergan shaxs. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda qarzdor yuridik shaxs xodimlarining vakili, qarzdorning muassislari (ishtirokchilari) vakili yoki qarzdorning mol-mulki egasi, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning vakili, kreditorlar yig‘ilishi (kreditorlar qo‘mitasi) vakili hamda boshqa shaxslar ishtirok etishi mumkin. To‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda ishtirok etuvchi shaxslar to‘lovga qobiliyatsizlik to‘g‘risidagi ishda qo‘llaniladigan har qanday tartib-taomil jarayonida sudga soxta to‘lovga qobiliyatsizlikka, to‘lovga qobiliyatsizlikni yashirishga yoki qasddan to‘lovga qobiliyatsizlikka olib kelgan alomatlarni aniqlash maqsadida ekspertiza tayinlash haqidagi iltimosnoma bilan murojaat qilishi mumkin. Jismoniy shaxsning va yakka tartibdagi tadbirkorning to‘lovga qobiliyatsizligi Jismoniy shaxsning to‘lovga qobiliyatsizligi alomatlari. Qarzdor jismoniy shaxsning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini qanoatlantirishga va (yoki) soliqlar hamda yig‘imlar bo‘yicha o‘z majburiyatini to‘liq hajmda bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to‘lov majburiyatlari yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch oy ichida qarzdor jismoniy shaxs tomonidan bajarilmagan hamda qarzdor jismoniy shaxsga nisbatan talablar bazaviy hisoblash miqdorining kamida ikki yuz barobarini tashkil etsa, qarzdor jismoniy shaxsning to‘lovga qobiliyatsizligi alomatlari