logo

Tahliliy o‘qish asoslari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.5439453125 KB
   Tahliliy o‘qish asoslari
Reja: 
1. Tahliliy o‘qish – amaliy ko‘nikmalar shakllanishining bosh omili.
2. Badiiy asardan parchaning fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlili.
3 .  Badiiy asardan parchaning stilistik va badiiy tahlili.
  Tahliliy o‘qishning amaliy ahamiyati shundaki, ona tili va adabiyot fanlarini
bir-biridan   ajratmagan   holda   o‘rganib,   matn   tahlili   uchun   fonetik,   leksik,
grammatik,   stilistik   vositalardan   foydalanish   bilim,   ko‘nikma   va   malakalarini
shakllantirishdan,   badiiy,   ilmiy   va   shu   kabi   matnlarni   tilshunoslik,
adabiyotshunoslik,   lingvokulturologiya,   lingvopragmatika,   lingvopoetika   nuqtayi
nazaridan   tahlil   qilish   metodikasi   va   algoritmini   egallashdan   iborat.   Shuningdek,
talabalar mashg‘ulotlar jarayonida aynan bir fikrni turli lisoniy vositalar yordamida
ifodalab,   matn   mazmuni   bo‘yicha   qo‘yiladigan   savollarga,   birinchidan,   axborot
uzatuvchi   lisoniy   birliklar,   ikkinchidan   matnda   muayyan   kayfiyat   hosil   qiluvchi
birliklar tahlili asosida javob beradilar.
Dastlabki   paytlarda   tahlili y   o‘qish   ta’limi   talabalarda   adabiy   talaffuz,
chiroyli yozish (husnixat), ifodali o‘qish talabaning so‘z boyligini oshirish, nutqiy
ko‘nikmalarni   rivojlantirish,   frazeologik,   grammatik,   stilistik   bilimlarni
mustahkamlash   nazarda   tu til adi.   Tovushlar   talaffuzida   nutq   o‘rinlari   holat   va
harakati, o‘qitilayotgan matnda uchraydigan tanish va notanish lek s ik birliklarning
ma’no nozikliklarini o‘rganish, matnni turlarga ajrata bilish va ularning har biriga
xos xususiyatlarini to‘g‘ri idrok etish ko‘nikmalarini hosil qilishni talab qiladi. 
Ta’limning   boshlang‘ich   davrlarida   asosiy   e’tibor   matnni   til   (fonetik,
orfografik,   orfoepik,   leksik,   frazeologik,   grammatik)   muallif   uslubi   nuqtai
nazardan   tahlil   qilishga   qaratiladi.   Ta’limning   keyingi   bosqichlarda   ayrim
mualliflar   va   umuman   o‘zbek   adabiyoti   uchun   xos   bo‘lgan   ekspressiv   –   stilistik
vositalarni tahlil qilish asnosida talabalarning filologik qarashlarni shakllantirish va
boyitish  talab etiladi.
Ta’limning   so‘nggi   davrida   (talabalar   matnni   lingvopo e tik ,   ya’ni   tilshunoslik,
adabiyotshunoslik   va   she’rshunoslik)   egallagan   bilimlar   asosida   matnni   tahlil
qilishga   o‘rgatish ,   b unda   matnning   tasavvufiy   talqiniga   alohida   e’tibor   qarati l adi,
natijada   talabalar   asar   personajlariga   berilgan   muallif   tavsifini   tushuntirish,   idrok
etish   va   zavqlanishga,   matnning   “kayfiyatini”   tuyishga,   muallifning   individu al
vositalari ,  shu vositalarga erishish usullarini shar h lashga o‘rgatiladi. Oliy   ta’limda   mutaxassis   tayyorlash   bilan   bog‘liq   muammolarning   yechimi
bilan   uzoq   yillar   davomida   shug‘ullanib   kelayotgan   tilshunos   olim   –   filologiya
fanlari   doktori,   professor   Ibodulla   Mirzayev   sohada   sifatli   mutaxassis   tayyorlash
istiqbollarini   matn   ustida   ishlash   –   “Tahliliy   o‘qish”   mashg‘ulotlarida   ko‘radi.
Olim   ko‘p   yillik   ilmiy   kuzatuvlari,   tajribalariga   tayanib   til   va   adabiyotni   ajratib
o‘qitish   ilmga   ham,   jumladan,   ta’limga   ham   kutilgan   samarani   bermasligini
ta’kidlaydi.   O‘z   tadqiqotlarida   uzluksiz   ta’lim   tizimida   o‘tkazgan   tajriba-sinov
ishlari   natijalariga   tayanib,   til   va   adabiyotni   qo‘shib   o‘qitish   –   shaxs   tarbiyasi
uchun   ham,   filolog   tayyorlashda   ham,   maktab   ta’limida   ham   samarali   natijani
beradi,   deb   hisoblaydi   I.Mirzayev.   Olim   Rossiya   (Sankt-Peterburg),   Fransiya
davlatlarida   malaka   oshirgan,   Janubiy   Koreya,   Germaniya   tajribalarini,   shu
jumladan   o‘zbek   mumtoz   ta’limini   chuqur   o‘rgangan   holda   o‘qitishning   mazkur
milliy metodikasini ishlab chiqib, amaliyotda qo‘llab kelmoqda. Samarqand davlat
universitetida   uzoq   yillar   davomida   “Matn   tahlili”,   “Tahliliy   o‘qish”
mashg‘ulotlari   o‘qitib   kelinadi.   O‘zbekistonda   lingvopoetikaga   doir   tadqiqotlarni
boshlab   bergan   olim   terminologiya,   nutq   madaniyati,   o‘zbek   tili   o‘qitish
metodikasi   kabi   muhim   sohalarini   rivojlantirishga   ham   yangicha   yondashib,
universitet   miqyosida   ko‘plab   fanlarni   yangidan   tashkil   qildi.   I.Mirzayevning
mazkur   innovatsion   yondashuvi   2020-yili   Samarqand   shahrida   o‘tkazilgan
Respublika   ta’lim   markazi,   universitet   va   malaka   oshirish   institutlari   ishtirokida
“Filologik   ta’limda   innovatsion   yondashuv”   mavzusida   respublika   ilmiy-amaliy
anjumani   doirasida   ommalashtirildi.   Nufuzli   anjumanda   pedagogika   fanlari
doktorlari   Qozoqboy   Yo‘ldoshev,   Qunduz   Husanboyeva,   Valijon   Qodirov,
filologiya   fanlari   doktorlari   Jo‘liboy   Eltazarov,   Murodqosim   Abdiyev,   Dilbar
O‘rinboyeva   va   boshqa   tadqiqotchilar,   amaliyotchi   o‘qituvchlar   ishtirok   etib,
mazkur o‘qitish metodikasining ta’lim uchun ahamiyatli ekanligini e’tirof etishdi.
Jumladan,   Surxondaryo,   Samarqand   va   Jizzax   viloyatlarining   umumta’lim
maktablarida   malakali   o‘qituvchilar   ishtirokida   tashkil   qilingan   tajriba-sinov
darslari   muvaffaqiyatli   bo‘lgani   ta’kidlandi.   Amaliyotchilar   bildirgan   ayrim takliflar   asosida   o‘tgan   bir   yil   davomida   mazkur   o‘qitish   metodikasi
takomillashtirildi. 
Tahliliy   o‘qish   fanining   mohiyati   shundayki,   OTMlarning   filologiya
fakultetlarida talabalar bir mashg‘ulot davomida ham til, ham adabiyotni o‘rganish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Albatta, bu matn asosida amalga oshiriladi. Tahlil uchun
duch kelgan matnni tanlab bo‘lmaydi. O‘zbek tafakkuri uchun juda zarur bo‘lgan,
ma’rifiy,   badiiy,   tarixiy,   shuningdek,   ilmiy   matnlar   olinadi.   Masalan,   Zahiriddin
Muhammad   Boburning   “Boburnoma”   asarida   qo‘llangan   notanish   so‘zlar   ustida
ishlash mumkin. Jumladan, asarda “jonib” so‘zi qo‘llanilgan bo‘lib, u janub emas,
aynan   tomon   ma’nosini   bildirishi   matn   tahlilidan   anglashiladi.   Mashg‘ulot   mana
shunday turli sohalarni qamragan asarlar matni ustida ishlash bilan o‘tadi. Bunday
mashg‘ulotni   o‘tagan   filologiya   yo‘nalishi   talabasi   kelajakda   iqtidorli   tadqiqotchi
ham,   mohir   o‘qituvchi   ham   bo‘la   oladi.   Tilda   omonim   bo‘lgan   hodisalar
adabiyotda – tajnis, antonimlar – tazod, aniqlovchilar – epitet, o‘zakdosh so‘zlar –
ishtiqoq, uyadosh so‘zlar – tanosib deyilsa, ularni matnda ajratib bo‘lmaydi-ku, bu
albatta, birga o‘rganishni taqozo qiladi. 
Oliy   ta’lim   tizimida   tayyorlanayotgan   mutaxassis,   har   qanday   matnni   tahliliy
o‘qiy   olish   malakasiga   ega   bo‘lishi   kerak.   Mazkur   ko‘nikmani   egallagan   maktab
o‘quvchilari   kelgusida   barcha   kasblarga   layoqatli   bo‘ladi.   Matnni   tahliliy   o‘qish
barcha   soha   amaliyoti   uchun   birdek   zarur,   masalan,   noshir,   muharrir,   jurnalist,
ilmiy   kotib,   shuningdek,   iqtisodchi,   fizik,   olim,   yoki   siyosatchi,   tanqidchi,
tergovchi,   hatto   zamonaviy   kasblardan   bo‘lgan   dasturchi,   bloger   kabi
mutaxassisliklarda ham samarali faoliyat ko‘rsata oladi. Ona tili ta’limida bunday
yondashuv   mavjud   emas.   Shuning   uchun   o‘quvchilarda,   talabalarda   matnni   o‘qib
tushunish   ko‘nikmasi   to‘la   rivojlanmay   qolmoqda.   O‘zbekiston   xalqaro   baholash
tadqiqotlarida   ishtirok   etishi   rejalashtirilgan   bir   paytda   “Tahliliy   o‘qish”
mashg‘ulotlarini   ta’limning   muayyan   bosqichlariga   (yuqori   sinflar,   oliy   ta’lim,
magistraturaning ayrim sohalariga) joriy qilish lozim. Zero, xalqaro PISA baholash
dasturida   ham   matnni   tahlil   qilish   ko‘nikmasiga   katta   e’tibor   beriladi.   Tasavvur
hosil   qilish   uchun   ayrim   namunalar   keltirish   mumkin.   Buni   umumta’lim maktablarining 5-sinflarida ham matnlarni soddalashtirgan holda qo‘llash mumkin.
“Tahliliy o‘qish” mashg‘ulotlari quyidagi mazmunda olib boriladi: 
Mavzu:   Matnni   sharhlab   o‘qish   –   filologik   ta’limning   asosi   (filologiya
fakultetlari 1-bosqich talabalari uchun) 
Yer – xazina, suv – gavhar. 
Fonetik tahlil: Xazina so‘zi 3 bo‘g‘indan iborat. 3 unli(a, i, a) va 3 undosh (x, z,
n). A – til oldi, quyi keng, lablanmagan. I – til oldi, yuqori tor, lablanmagan. X –
chuqur   til   orqa,   sirg‘aluvchi,   jarangsiz,   shovqinli,   sof.   Z   –   til   oldi,   sirg‘aluvchi,
jarangli, shovqinli, sof. N – til oldi, portlovchi, jarangli, sonor (burun), sof. Qur’oni
karimda suv talqini Olloh taolo Qur’oni karimda shunday marhamat qiladi: “Kofir
bo‘lganlar osmonlar ham, yer ham (avvalda) yaxlit bo‘lganini, bas, Biz ularni yorib
yuborganimizni   va   barcha   tirik   mavjudotni   suvdan   (paydo)   qilganimizni
ko‘rmadilarmi?!   Endi   ham   imon   keltirmaydilarmi?!”   (“Anbiyo”   surasi,   30-oyat).
”Biz   shamollarni   urchituvchilar   etib   yubordik.   Bas,   osmondan   suv   tushirib,   u   ila
sizlarni serob qildik” (“Hijr” surasi, 22-oyat). Hadisi shariflarda suv talqini Sahoba
Abu   Said   al-Xudriy   (r.a.)dan   rivoyat.   U   dedi:   Rasululloh   (s.a.v.)ga:   “Ey,
Rasululloh! Buzo‘a qudug‘idan tahorat olamizmi? U shunday quduqki, unga hayz
lattalari  (ayollar   hayz  ko‘rgan  vaqtda   ishlatadigan  lattalar),  itlarning  go‘shtlari   va
sassiq   narsalar   tashlanadi”,   deyildi.  Shunda   Rasululloh   (s.a.v.):   “Suv   pokiza–toza
narsa, uni hech narsa najas qilmaydi!”, deb marhamat qildilar. (Termiziy, 1/66).
Roviy:   “Ochiq   maydonlarda   bo‘ladigan,   yirtqich   hayvonlar   va   chorpolar
vaqti-vaqti   bilan   teginib   ketaveradigan   suvlar   haqida   Rasululloh   (s.a.v.)dan
so‘ralganini   eshitganman”,   degan.   Shunda   Rasululloh   (s.a.v.):   “Agar   suv   ikki
“qulla” bo‘lsa, nopoklikni ko‘tarmaydi”, deb marhamat qildilar (Termiziy, 1/67). 
“Suv” so‘zi bilan bog‘liq maqollar:
1.   Ariqni   kimlar   qazir,   Suvini   kimlar   ichar.   2.   Bir   tomchi   suv   chumoliga
daryo ko‘rinar. 3. Suv ko‘paysa,  daryo toshar.  4. Suv – muzdan,  ariq – seldan  5.
Suvni   bersang   elga,   Yasharsan   ming   yilga.   6.   Jiyan-tog‘a   el   bo‘lmas,   Yakka
tomchi sel bo‘lmas. 7. Suvning oqishiga qara, Xalqning xohishiga qara. 8. Xalq –
tosh, amaldor – suv. 9. Elga kirgil elingcha, Suvga kirgil belingcha 10. Yer – ona, suv   –  ota.   11.  Go‘ringdan  suv   chiqmasin,   Uyingdan   –  quv.   12.  Yomon   arida  bol
bo‘lmas, Suvsiz yerda – tol. 13. Yomon baliq suv loyqalatar. 14. Yomon soyga suv
tushsa, Kechuv bermas kecharga. 15. Ilonga suv bersang ham, zahar tomar. 16. It
tumshug‘ini  tiqqan  yerga  Suv ichgali   sher   kelmas.  17. Suv  keltirgan  – xor-u  zor,
Ko‘za sindirgan – aziz. 18. O‘t bergan o‘tini olar, Suv bergan – suvini. 19. Haqiqat
o‘tda ham kuymas, Suvda ham cho‘kmas.
“Suv” so‘zi bilan bog‘liq topishmoqlar: 
1.   Ketaveradi,   ketaveradi,   Orqasiga   qaramaydi.   (Suv,   ariq)   2.   O‘yib   oldim,
izi   yo‘q.   (Suv)   3.   Uzun   terak,   soyasi   yo‘q.   (Suv)   4.   Uzun-uzun   iz   kelar,   Uzun
bo‘yli   qiz   kelar,   Qoshginasi   qaltirab,   Ko‘zginasi   yaltirab.   (Suv,   ariq)   5.   Tog‘dan
kelar   toshday,   Arillagan   otday.   (Suv)   6.   Ketar,   ketar,   izi   yo‘q,   Tayanmoqqa   tizi
yo‘q. (Suv) 
Suv   haqida   nazariy   ma’lumot.   Ma’lumki,   toza   holda   suv   molekulasi   88,8   foiz
kislorod   va   11,2   foiz   vodoroddan   tashkil   topgan,   2   ta   vodorod   va   1   ta   kislorod
atomidan  iborat   (bir   tekislik   yuzasida   2   ta  vodorod  atomlari   1050  burchak  ostida
kislorod   atomi   bilan   birikkan).   Undagi   musbat   va   manfiy   zaryadlar   2   qutbda
joylashgan.   Dipol   momenti   µ   q   1,85   debay.   Qutblangan   suvning   2   molekulasi
o‘zaro   birlashib   (assotsiasiyalanib)   dimer   holida   bo‘ladi.   Kislorod   atomidagi
elektronlar   quyidagicha   qavatlarda   joylashgan:   1S2   2S2   2P4.   Odatda,   ikki
energetik   qavatdagi   olti   elektrondan   2   tasi   suv   molekulasini   hosil   qilishda
qatnashadi, ya’ni N:O:N ko‘rinishda ifodalash mumkin. Qolgan ikki elektron jufti
esa,   qo‘shni   yana   2   suv   molekulasini   tashkil   etuvchi   N   atomlariga   yo‘nalgan
bo‘ladi.   Ular   manfiy   zaryadlangan   elektron   bulutini   vujudga   keltirgan   holda,
assotsiasiyalangandan   so‘ng   molekulalarga   xos   vodorod   bog‘larini   hosil   qilishda
qatnashadi. Vodorod bog‘i 1 kg atom uchun 4,5 kkalga tengdir. 
Bir mashg‘ulot davomida o‘quvchi yoki talaba nisbatan ko‘p ma’lumot oladi va
uning   so‘z   boyligi   oshadi.   Bir   mavzuga   doir   turli   uslub   va   mazmundagi
ma’lumotlarni   qiyosiy   tahlil   qiladi.   Bunda   o‘rganuvchiga   tilning   ifoda
imkoniyatlari   yorqin   namoyon   bo‘ladi.   Tilga   doir   avval   olgan   bilim   va
ko‘nikmalarini   qo‘llab   ko‘rish   imkoniyati   paydo   bo‘ladi.   Badiiy   matnlar   tahlilga tortilganda   til   va   adabiyotning   mushtarakligini   bo‘lajak   mutaxassis   sifatida   teran
anglaydi.   Muntazam   bunday   matnlar   tahlili   bilan   shug‘ullangan   talaba   yoki
o‘quvchining so‘z boyligi oshishi natijasida og‘zaki va yozma nutqi ravonlashadi.
“Tahliliy o‘qish” fanini, avvalo, OTMlarning barcha filologiya, ona tili va adabiyot
yo‘nalishlari o‘quv rejasiga kiritish va o‘qitishni yo‘lga qo‘yish lozim. 
Keyingi   bosqichda   umumiy   o‘rta   ta’lim   tizimiga   ham   joriy   qilish   ona   tili   va
adabiyot ta’limi rivojiga katta hissa qo‘shadi. Bo‘lajak filolog kadrlar ham til ham
adabiyot   haqida   mukammal   va   yaxlit   bilimga   ega   bo‘lishi   zarur,   chunki   OTMni
tugatib maktab yoki umuman, ta’lim muassasasiga qadam qo‘ygan mutaxassis ona
tili   va   adabiyot   fanlaridan   baravar   dars   beradi.   “Tahliliy   o‘qish”   mashg‘ulotlari
ko‘proq amaliy dars shaklida bo‘lishi bo‘lg‘usi o‘qituvchi yoki tadqiqotchida zarur
nutqiy kompetensiyani rivojlantira oladi.
Xullas,   “Tahliliy   o‘qish”   fani   talabalarda   asar   matniga   chuqur   kirib   borish,
uning   mazmunini   teran   his   etish,   tanqidiy   tafakkur   ko‘nikmalarini   hosil   qili sh ga
yordam   beradi   va   badiiy   matn   vositalarida   olam   va   odam   go‘zalligini   his   etish
ko‘nikmasini shakllantiradi.
Badiiy asardan parcha tahlili
“Alpomish ” dostonidan parcha tahlili
Burungi   o‘tgan   zamonda,   o‘n   olti   urug‘   Qo‘ng‘irot   elida   Dobonbiy   degan
o‘tdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan o‘g‘il farzand paydo bo‘ldi. Alpinbiydan tag‘i
ikki o‘g‘il paydo bo‘ldi: kattakanining otini Boybo‘ri qo‘ydi, kichkinasining otini
Boysari   qo‘ydi.   Boybo‘ri   bilan   Boysari   –   ikkovi   katta   bo‘ldi.   Boysari   boy   edi,
Boybo‘ri shoy edi. Bu ikkovi ham farzandsiz bo‘ldi.
Ana endi o‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot elida bir chupronto‘y bo‘ldi. Xaloyiqlarni,
elatiyalarni   to‘yga   xabar   qildi.   Shu   to‘yga   barcha   xaloyiqlar   yig‘ildi.   Biylar   ham
to‘yga keldi. To‘ydagi kattalar ilgarigiday izzat qilib, qadimgiday otini ushlamadi.
Biylar: “Mazmuni, bu odamlar bizning kelganimizdan bexabar qoldi”, — deb otini
o‘zlari bog‘lab, ma’rakai majlisga kelib o‘tira berdi.
Biylarning   ko‘nglini   xushlamadi,   otini   ushlamadi,   ostiga   libos   tashlamadi.
Osh   tortdi   —   suzgan   tovoqni   choshlamadi,   osh   tortganda   oshning   ketini-betini tortdi.   Bu   qilgan   xizmatni   biylar   ko‘rib,   ilgari   izzat   ko‘rib   yurgan   odamlar   aytdi:
“Bizlar   o‘n   olti   urug‘   qo‘ng‘irotning   boyi   ham   shoyi   bo‘lsak,   bizlar   kelsak,
otimizni   ushlar   edinglar,   ko‘nglimizni   xushlar   edinglar,   bu   daf’a   bizdan   nima   …
o‘tdi, bizni bunday behurmat qildinglar?”
Bu   so‘zni   eshitib,   o‘n   olti   urug‘   Qo‘ng‘irot   elida   paygabetdan   turib,   bir
chapanitob boyvachchasi  aytdi:  “ E y, Boybo‘ri  bilan Boysari!  Bu to‘y o‘g‘illining
o‘g‘lidan   qaytadi,   qizlining   qizidan   qaytadi,   sening   nimangdan   qaytadi?!   O‘zing
o‘lsang,   molingga   har   merosxo‘r   chiqadi   og‘ziga   odam   kirib   ketadi”.   Biylar
bulardan   bu   gapni   eshitib,   xafa   bo‘ldi.   Xafa   bo‘lib,   sakson   tillani   chupronga
tashlab, turib ketdi. Borib, chechib mindi bedov otti. Ikkovi uyga yetti. Ikkovi qildi
maslahatti. Bu so‘z ikkoviga juda botib ketdi. Boybo‘ri turib aytdi: “Boysari uka,
qariganda   bizning   molimiz   besohibga   chiqdi.   Endi   bizlar   bir   farzand   taraddi
qilmaymizmi?”   Boysari   turib   aytdi:   “Tortib   olib   bo‘lmasa,   sotib   olib   bo‘lmasa,
xudo   bermasa,   qayoqdan   qilamiz   taraddi?!”   Boybo‘ri   aytdi:   “Shu   yerdan
Shohimardon   pirning   ravzasi   uch   kunchalik   yo‘l   kelar   ekan,   har   kim   borib   tunar
ekan:   davlat   talab   davlat   tilar   ekan,   farzand   talab   farzand   tilar   ekan,   oxirat   talab
imon   tilar   ekan,   qirq   kun   tunagan   kishi   murodiga   yetib   qaytar   ekan.   Biz   ham
borsak, nazr-u niyozimizni bersak, Shohimardon pirning ravzasini tunlab, biz ham
bir farzand tilab ko‘rsak”. Shunda bu gap boylarning ikkoviga ham ma’qul tushib,
bir-biriga: “Rost aytasan”, — deb, nazr-u niyozni olib, biylar ikkovi Shohimardon
pirning ravzasiga qarab jo‘namoqchi bo‘lib, mindi bedov otdi, uch kun tinmay yo‘l
tortdi. Uch kun yo‘l yurib, Shohimardon pirning ravzasiga yetdi. Olib borgan nazr-
u  niyozini   shayxlarga  berib,  biylar  ravzani  tunab   yotdi.  Oradan  bir   kam   qirq  kun
o‘tdi. Bir kam qirq kun deganda ravzadan ovoz keldi: “ E y, Boybo‘riman Boysari,
sen   bir   kam   qirq   kundan   beri   tunab   yotibsan.   Xudoning   yaratgan   sheri   men
bo‘lsam,   bir   kam   qirq   kundan   beri   bir   oyog‘im   bilan   turib,   sizlar   uchun   oraga
tushib, Xudodan farzand tilayman. Yaratgan farzand bermayman dedi”. Biylar bu
ovozni   eshitib:   “Bizlar   bir   kam   qirq   kundan   beri   kelib,   sizni   tunab   yotsak,
xudoning   yaratgan   sheri   siz   bo‘lsangiz.   Bizlar   uchun   oraga   tushib,   biror   farzand
tilab olib bermasangiz, bizga pirligingiz yolg‘on, xudoga sherligingiz yolg‘on. Bor unday bo‘lsa, biz ham dunyoning bahridan o‘tdik”, — deb, tappa tushib, ravzada,
turbatning   ostida   yotdi.   Qirq   kun   o‘rtadan   aniq   o‘tdi,   boz   ravzadan   ovoz   keldi:
“Boybo‘ri,   senga   xudoyim   bir   o‘g‘il,   bir   qiz   berdi.   Yolg‘iz   emas,   egiz   berdi.
Boysari, senga  xudoyim  bir qiz berdi. Egiz emas, yolg‘iz berdi. Bundan borsang,
farzandlarni   ko‘rsang,   xaloyiqlarni   yig‘sang,   to‘y-tomoshalar   bersang,   to‘yda
qalandar bo‘lib borib, bolalaringning otini o‘zim qo‘yib kelaman”.
...Oydan oy, kundan kun o‘tib, to‘qqiz oy, to‘qqiz kun, to‘qqiz soat  oradan
o‘tib qoldi. Boybichalarning oy-kuni yaqin yetdi. Biylar ikkovi aytdi: “Bizlar ham
bir   shohlik   shavkatini   qilsak,   ovga   chiqib   ketsak,   farzandlar   yer   yuziga   tushsa,
suyunchi   deb,   bir   nechalar   oldimizga   yo‘lga   chiqib,   bizlardan   tilla   tanga   in’om
olsa”,   —  deb  bu  o‘ylarni   o‘ylab,   biylar  ovga  jo‘nab  ketdi.  Boybichalarga  shunda
to‘lg‘oq   vaqti   yaqin   yetdi.   Ne   kampirlar   kelib,   tulkini   inlatgan   toziday   bo‘lib,
boybichalarni   angnib,   o‘rtaga   olib   turibdi.   Biylar   shu   vaqtda   ovdan   qaytdi.   Bu
yoqdan   farzandlar   yer   yuziga   tushdi.   Bir   nechalar   biylarning   oldiga   chiqib,
suyunchi   oldi.   Biylar   ziyoda   vaqti   xush   bo‘lib,   mazgiliga   kelib,   joy   olib,   vaqti
xushligidan   har   tarafga   xabar   yuborib,   to‘y-tomoshalar   qilmoqchi   bo‘lib,
chog‘lanib,   sozlanib,   o‘n   olti   urug‘   Qo‘ng‘irot   elining   katta-kichik   biylarini,
oqsoqol,   arboblarini   yig‘dirib,   “to‘y   qilamiz”,   deb   maslahat   qildi.   O‘n   olti   urug‘
Qo‘ng‘irot   elining   odamlari,   eshitgan   xaloyiqlar   gurros-gurros   bo‘lib   kelaverdi.
Shunda   katta-kichiklar   kelib,   biylar   og‘zidan   “to‘y   qilamiz”,   deganini   eshitib,
to‘yning asboblarini tuzab, qancha so‘qim mollarni so‘yib, osh-palovlarni damlab,
fuqaro,   beva-bechoralar   to‘yib,   shul   alpozda   o‘n   olti   urug‘   qo‘ng‘irotning   bor
odami   to‘yni   qilib,   hammalari   jam   bo‘lib,   qirq   kecha-yu   qirq   Kunduz   to‘y   qilib
yotdi.   Adabiyotlar:
1. Мирзаев   И.   Проблемы   лингвопоэтической   интерпретaции
стихотворного   текста   (на   материале   современной   узбекской   поэзии):
Дисс… док.филол.наук. – Ташкент, 1992. – 146 б.
2. Йўлдошев   М.,   Исоқов   М.,   Ҳайдаров   Ш.   Матн   таҳлили.   –   Тошкент:
А.Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2010.
3. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоетикаси. – Тошкент: Фан, 2008.
4. Йўлдошев М. Ядгаров Қ. Бадиий матннинг лисоний таҳлили фанидан амалий
машғулотларни ташкил этиш. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2007.
5. Мамажанов А. Текст лингвистикаси. – Тошкент, 1999.
6. Қозоқбой   Йўлдош,   Муҳайё   Йўлдош   Бадиий   таҳлил   асослари.   –   Тошкент:
Kamalak, 2016.

Tahliliy o‘qish asoslari Reja: 1. Tahliliy o‘qish – amaliy ko‘nikmalar shakllanishining bosh omili. 2. Badiiy asardan parchaning fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlili. 3 . Badiiy asardan parchaning stilistik va badiiy tahlili.

Tahliliy o‘qishning amaliy ahamiyati shundaki, ona tili va adabiyot fanlarini bir-biridan ajratmagan holda o‘rganib, matn tahlili uchun fonetik, leksik, grammatik, stilistik vositalardan foydalanish bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan, badiiy, ilmiy va shu kabi matnlarni tilshunoslik, adabiyotshunoslik, lingvokulturologiya, lingvopragmatika, lingvopoetika nuqtayi nazaridan tahlil qilish metodikasi va algoritmini egallashdan iborat. Shuningdek, talabalar mashg‘ulotlar jarayonida aynan bir fikrni turli lisoniy vositalar yordamida ifodalab, matn mazmuni bo‘yicha qo‘yiladigan savollarga, birinchidan, axborot uzatuvchi lisoniy birliklar, ikkinchidan matnda muayyan kayfiyat hosil qiluvchi birliklar tahlili asosida javob beradilar. Dastlabki paytlarda tahlili y o‘qish ta’limi talabalarda adabiy talaffuz, chiroyli yozish (husnixat), ifodali o‘qish talabaning so‘z boyligini oshirish, nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish, frazeologik, grammatik, stilistik bilimlarni mustahkamlash nazarda tu til adi. Tovushlar talaffuzida nutq o‘rinlari holat va harakati, o‘qitilayotgan matnda uchraydigan tanish va notanish lek s ik birliklarning ma’no nozikliklarini o‘rganish, matnni turlarga ajrata bilish va ularning har biriga xos xususiyatlarini to‘g‘ri idrok etish ko‘nikmalarini hosil qilishni talab qiladi. Ta’limning boshlang‘ich davrlarida asosiy e’tibor matnni til (fonetik, orfografik, orfoepik, leksik, frazeologik, grammatik) muallif uslubi nuqtai nazardan tahlil qilishga qaratiladi. Ta’limning keyingi bosqichlarda ayrim mualliflar va umuman o‘zbek adabiyoti uchun xos bo‘lgan ekspressiv – stilistik vositalarni tahlil qilish asnosida talabalarning filologik qarashlarni shakllantirish va boyitish talab etiladi. Ta’limning so‘nggi davrida (talabalar matnni lingvopo e tik , ya’ni tilshunoslik, adabiyotshunoslik va she’rshunoslik) egallagan bilimlar asosida matnni tahlil qilishga o‘rgatish , b unda matnning tasavvufiy talqiniga alohida e’tibor qarati l adi, natijada talabalar asar personajlariga berilgan muallif tavsifini tushuntirish, idrok etish va zavqlanishga, matnning “kayfiyatini” tuyishga, muallifning individu al vositalari , shu vositalarga erishish usullarini shar h lashga o‘rgatiladi.

Oliy ta’limda mutaxassis tayyorlash bilan bog‘liq muammolarning yechimi bilan uzoq yillar davomida shug‘ullanib kelayotgan tilshunos olim – filologiya fanlari doktori, professor Ibodulla Mirzayev sohada sifatli mutaxassis tayyorlash istiqbollarini matn ustida ishlash – “Tahliliy o‘qish” mashg‘ulotlarida ko‘radi. Olim ko‘p yillik ilmiy kuzatuvlari, tajribalariga tayanib til va adabiyotni ajratib o‘qitish ilmga ham, jumladan, ta’limga ham kutilgan samarani bermasligini ta’kidlaydi. O‘z tadqiqotlarida uzluksiz ta’lim tizimida o‘tkazgan tajriba-sinov ishlari natijalariga tayanib, til va adabiyotni qo‘shib o‘qitish – shaxs tarbiyasi uchun ham, filolog tayyorlashda ham, maktab ta’limida ham samarali natijani beradi, deb hisoblaydi I.Mirzayev. Olim Rossiya (Sankt-Peterburg), Fransiya davlatlarida malaka oshirgan, Janubiy Koreya, Germaniya tajribalarini, shu jumladan o‘zbek mumtoz ta’limini chuqur o‘rgangan holda o‘qitishning mazkur milliy metodikasini ishlab chiqib, amaliyotda qo‘llab kelmoqda. Samarqand davlat universitetida uzoq yillar davomida “Matn tahlili”, “Tahliliy o‘qish” mashg‘ulotlari o‘qitib kelinadi. O‘zbekistonda lingvopoetikaga doir tadqiqotlarni boshlab bergan olim terminologiya, nutq madaniyati, o‘zbek tili o‘qitish metodikasi kabi muhim sohalarini rivojlantirishga ham yangicha yondashib, universitet miqyosida ko‘plab fanlarni yangidan tashkil qildi. I.Mirzayevning mazkur innovatsion yondashuvi 2020-yili Samarqand shahrida o‘tkazilgan Respublika ta’lim markazi, universitet va malaka oshirish institutlari ishtirokida “Filologik ta’limda innovatsion yondashuv” mavzusida respublika ilmiy-amaliy anjumani doirasida ommalashtirildi. Nufuzli anjumanda pedagogika fanlari doktorlari Qozoqboy Yo‘ldoshev, Qunduz Husanboyeva, Valijon Qodirov, filologiya fanlari doktorlari Jo‘liboy Eltazarov, Murodqosim Abdiyev, Dilbar O‘rinboyeva va boshqa tadqiqotchilar, amaliyotchi o‘qituvchlar ishtirok etib, mazkur o‘qitish metodikasining ta’lim uchun ahamiyatli ekanligini e’tirof etishdi. Jumladan, Surxondaryo, Samarqand va Jizzax viloyatlarining umumta’lim maktablarida malakali o‘qituvchilar ishtirokida tashkil qilingan tajriba-sinov darslari muvaffaqiyatli bo‘lgani ta’kidlandi. Amaliyotchilar bildirgan ayrim

takliflar asosida o‘tgan bir yil davomida mazkur o‘qitish metodikasi takomillashtirildi. Tahliliy o‘qish fanining mohiyati shundayki, OTMlarning filologiya fakultetlarida talabalar bir mashg‘ulot davomida ham til, ham adabiyotni o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Albatta, bu matn asosida amalga oshiriladi. Tahlil uchun duch kelgan matnni tanlab bo‘lmaydi. O‘zbek tafakkuri uchun juda zarur bo‘lgan, ma’rifiy, badiiy, tarixiy, shuningdek, ilmiy matnlar olinadi. Masalan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida qo‘llangan notanish so‘zlar ustida ishlash mumkin. Jumladan, asarda “jonib” so‘zi qo‘llanilgan bo‘lib, u janub emas, aynan tomon ma’nosini bildirishi matn tahlilidan anglashiladi. Mashg‘ulot mana shunday turli sohalarni qamragan asarlar matni ustida ishlash bilan o‘tadi. Bunday mashg‘ulotni o‘tagan filologiya yo‘nalishi talabasi kelajakda iqtidorli tadqiqotchi ham, mohir o‘qituvchi ham bo‘la oladi. Tilda omonim bo‘lgan hodisalar adabiyotda – tajnis, antonimlar – tazod, aniqlovchilar – epitet, o‘zakdosh so‘zlar – ishtiqoq, uyadosh so‘zlar – tanosib deyilsa, ularni matnda ajratib bo‘lmaydi-ku, bu albatta, birga o‘rganishni taqozo qiladi. Oliy ta’lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassis, har qanday matnni tahliliy o‘qiy olish malakasiga ega bo‘lishi kerak. Mazkur ko‘nikmani egallagan maktab o‘quvchilari kelgusida barcha kasblarga layoqatli bo‘ladi. Matnni tahliliy o‘qish barcha soha amaliyoti uchun birdek zarur, masalan, noshir, muharrir, jurnalist, ilmiy kotib, shuningdek, iqtisodchi, fizik, olim, yoki siyosatchi, tanqidchi, tergovchi, hatto zamonaviy kasblardan bo‘lgan dasturchi, bloger kabi mutaxassisliklarda ham samarali faoliyat ko‘rsata oladi. Ona tili ta’limida bunday yondashuv mavjud emas. Shuning uchun o‘quvchilarda, talabalarda matnni o‘qib tushunish ko‘nikmasi to‘la rivojlanmay qolmoqda. O‘zbekiston xalqaro baholash tadqiqotlarida ishtirok etishi rejalashtirilgan bir paytda “Tahliliy o‘qish” mashg‘ulotlarini ta’limning muayyan bosqichlariga (yuqori sinflar, oliy ta’lim, magistraturaning ayrim sohalariga) joriy qilish lozim. Zero, xalqaro PISA baholash dasturida ham matnni tahlil qilish ko‘nikmasiga katta e’tibor beriladi. Tasavvur hosil qilish uchun ayrim namunalar keltirish mumkin. Buni umumta’lim

maktablarining 5-sinflarida ham matnlarni soddalashtirgan holda qo‘llash mumkin. “Tahliliy o‘qish” mashg‘ulotlari quyidagi mazmunda olib boriladi: Mavzu: Matnni sharhlab o‘qish – filologik ta’limning asosi (filologiya fakultetlari 1-bosqich talabalari uchun) Yer – xazina, suv – gavhar. Fonetik tahlil: Xazina so‘zi 3 bo‘g‘indan iborat. 3 unli(a, i, a) va 3 undosh (x, z, n). A – til oldi, quyi keng, lablanmagan. I – til oldi, yuqori tor, lablanmagan. X – chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz, shovqinli, sof. Z – til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli, shovqinli, sof. N – til oldi, portlovchi, jarangli, sonor (burun), sof. Qur’oni karimda suv talqini Olloh taolo Qur’oni karimda shunday marhamat qiladi: “Kofir bo‘lganlar osmonlar ham, yer ham (avvalda) yaxlit bo‘lganini, bas, Biz ularni yorib yuborganimizni va barcha tirik mavjudotni suvdan (paydo) qilganimizni ko‘rmadilarmi?! Endi ham imon keltirmaydilarmi?!” (“Anbiyo” surasi, 30-oyat). ”Biz shamollarni urchituvchilar etib yubordik. Bas, osmondan suv tushirib, u ila sizlarni serob qildik” (“Hijr” surasi, 22-oyat). Hadisi shariflarda suv talqini Sahoba Abu Said al-Xudriy (r.a.)dan rivoyat. U dedi: Rasululloh (s.a.v.)ga: “Ey, Rasululloh! Buzo‘a qudug‘idan tahorat olamizmi? U shunday quduqki, unga hayz lattalari (ayollar hayz ko‘rgan vaqtda ishlatadigan lattalar), itlarning go‘shtlari va sassiq narsalar tashlanadi”, deyildi. Shunda Rasululloh (s.a.v.): “Suv pokiza–toza narsa, uni hech narsa najas qilmaydi!”, deb marhamat qildilar. (Termiziy, 1/66). Roviy: “Ochiq maydonlarda bo‘ladigan, yirtqich hayvonlar va chorpolar vaqti-vaqti bilan teginib ketaveradigan suvlar haqida Rasululloh (s.a.v.)dan so‘ralganini eshitganman”, degan. Shunda Rasululloh (s.a.v.): “Agar suv ikki “qulla” bo‘lsa, nopoklikni ko‘tarmaydi”, deb marhamat qildilar (Termiziy, 1/67). “Suv” so‘zi bilan bog‘liq maqollar: 1. Ariqni kimlar qazir, Suvini kimlar ichar. 2. Bir tomchi suv chumoliga daryo ko‘rinar. 3. Suv ko‘paysa, daryo toshar. 4. Suv – muzdan, ariq – seldan 5. Suvni bersang elga, Yasharsan ming yilga. 6. Jiyan-tog‘a el bo‘lmas, Yakka tomchi sel bo‘lmas. 7. Suvning oqishiga qara, Xalqning xohishiga qara. 8. Xalq – tosh, amaldor – suv. 9. Elga kirgil elingcha, Suvga kirgil belingcha 10. Yer – ona,