logo

Tarbiya nazariyasi, tarbiya jarayonning mohiyati va mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

369.2646484375 KB
Mavzu: Tarbiya   nazariyasi,   tarbiya   jarayonning   mohiyati   va
mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari
REJA:
1. Tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari.
2. Tarbiya jarayonining xususiyatlari.
3. T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli.   Ijtim о iy t а rbiyaning
а s о siy v а zif а l а ri
4. T arbiya   qoidalari   va   ularning   mohiyati   . Tarbiya   usul(metod)lari
haqida tushuncha.
5. Ijtimoiy ongni shakllantirish usul (metod)lari.
6. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish 
usul
(metod) lari.
7. O’z - o’zini tarbiyalash usul(metod)lari.
8. Rag’batlantirish va jazolash usul(metod)lari. Talabalar   kichik   guruhlarga   bo ’ linib ,   « Tarbiya »   yoki   « Tarbiyaning   tarkibiy
qismlari »   mavzusiga   oid   klaster   tuzishadi .( Klaster   tuzish   qoidalari   yuqoridagi
mavzularda     keltirilgan .   37-   bet )     Klasterning   tarkibiga   quyidagilar   kirishi
mumkin : 
Aqliy        tarbiya    :   bilim ,  ilm ,  malaka ,  ko ’ nikma  ;  aql ,  ong ,  fahm ;
Axloqiy        tarbiya    :   axloq ,   odob ,   xulq ,   yaxshilik ,   adolat ,   insof ,   diyonat ,   sharm ,
hayo ,  vatanparvarlik   va   boshq .;
Mehnat        tarbiyasi    :   faollik ,   ishchanlik ,   tadbirkorlik ,   ishbilarmonlik ;   aqliy   ish ,
jismoniy   mehnat ,  foyda ,  maosh ; 
Jismoniy tarbiya : chiniqish, sport, o’yinlar; sog’lom tan;
Estetik tarbiya:  go’zallik, kiyinish, tozalik, yurish-turish, saranjom-sarishtalik; 
Ekologik tarbiya : tabiat, atrof-muhit, daraxtlar, qushlar, o’rmonlar;
Iqtisodiy   tarbiya :   tejamkorlik,   bozor   iqtisodiyoti,   sarf,   isrof;   foyda,   mulk,
mulkka egalik;
Huquqiy   tarbiya :   fuqaro,   tenglik,   to’g’rilik,   halollik,   jinoyat,   jazo,   huquq,
burch.
(Har bir guruh tushunchalarni toifalab, tuzgan Klasterlarini taqdim etadi.)
  Tarbiya   nazariyasi     nimalarni   o’rganadi?   degan   savolga   javob   qidirsak.
T    а   rbiya   n    а   z   а   riyasi      p е d а g о gik а   f а nining   muhim   t а rkibiy   qismi   bo`lib,   t а rbiyaviy
j а r а yonning   m а zmuni,   sh а kl,   m е t о d,   v о sit а   v а   usull а ri   h а md а   uni     t а shkil   etish
mu а mm о l а rini   o`rg а n а di.   U   Markaziy   Osiyo   faylasuflarining   va   xalq
pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi.    
Pedagogika   tarixidan   ma’lumki,   ta’lim   tarbiyadan,   tarbiya   rivojlanishdan
ajratib   tekshirilmagan.   XVIII     asrning   ikkinchi   yarmiga   kelib   Rossiya
pedagogikasida   tarbiya   masalalarini   alohida   ko’rish   hollari   uchraydi.  «1806   yilda
chiqarilgan   Rossiya   Akademiyasi   lug’atida   birinchi   bor   tarbiya   so’zi   pedagogik
tushuncha sifatida alohida keltiriladi», deb ta’kidlaydi I.Tursunov.
O’tgan   mavzularda   tarbiyaga   berilgan     ta’riflarni   yodga   olaylik:   « Tarbiya   -
ma’naviy   manbalar   va   hozirgi   zamon   talablari   ehtiyojlarini   nazarda   tutgan   holda o’qituvchining   o’quvchi   bilan   aniq   bir   maqsadga   qaratilgan   o’zaro   amaliy   va
nazariy muloqatidir».
« Tarbiya   -  tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga   singdirish
uchun tarbiyalanuvchining ruhiyatiga   muayyan suratda va tizimli ta’sir ko’rsatish
jarayonidir». 
Qat’iy   ishonch   bilan   aytish   lozimki,   -   degan   edi   Prezident   I.Karimov
O’zbekiston   teleradiokompaniyasi   muxbiri   bilan   muloqotda,   -   ma’naviy   boylik
moddiy boylikdan ming bor ustun, shu bois biz ta’lim - tarbiya masalasiga davlat
siyosatining   ustuvor   yo’nalishi   sifatida   yondoshmoqdamiz.   Kadrlar   tayyorlash
haqida   qonun   qabul   qilingan   milliy   dastur   ham   mohiyat   e’tibori   bilan   shu
maqsadni amalga oshirishga qaratilgan.
Tarbiya jarayoni  deganda nimani  tushunamiz?
Tarbiya   jarayonining   mohiyati   shu   jarayon   uchun   xarakterli   bo’lgan   va
muayyan   qonuniyatlarda   namoyon   bo’ladigan   ichki   aloqa   va   munosabatlarni   aks
ettiradi. 
Tarbiya   jarayoni   shaxsni   maqsadga   muvofiq   takomillashtirish   uchun
uyushtiriladi   va   tarbiyalanuvchining   shaxsiga     muntazam   va   tizimli   ta’sir   etish
imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq ikki faoliyatni - o’qituvchi va
o’quvchi   faoliyatini   o’z   ichiga   oladi.   Tarbiya   jarayonida   o’quvchining   ongi
shakllana boradi, his-tuyg’ulari va turli qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy, axloqiy,
irodaviy,   estetik   xislatlari   shakllanadi,   tabiatga,   jamiyatga   ilmiy   qarashlar   tizimi
tarkib   topadi,   jismoniy   kuch-quvvatlari   mustahkamlanadi.     Tarbiya   jarayonida
o’quvchida     jamiyatning   shaxsga   qo’yadigan   axloqiy   talablariga   muvofiq
keladigan   xulqiy   malaka   va   odatlar   hosil   qilinadi.   Bunga   erishish   uchun
o’quvchining   ongiga   (ta’lim   jarayonida)   ,   hissiyotiga   (darsda   va   turli   sinfdan
tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida)
tizimli   va   muntazam   ta’sir   etib   boriladi.Tarbiyalash   jarayonida   bulardan   birortasi
(ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetta qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi.     Biror   bir   maqsadga   qaratilgan   tarbiya   jarayonining   mohiyati   va   vazifalari
tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi.
A)   O’quvchining   qaysi   xislatini   shakllantirish   yoki   yo’qotish   maqsadida
rejalashtiriladi.
B)   Shu   hislatlarni   tarbiyalash   yoki   yo’qotish   uchun   xizmat   qiluvchi
manbalar izlab topiladi.
V)   Belgilangan   maqsad   uchun   xizmat   qiladigan   nazariy   va   amaliy
manbalarni qaysisini va qayerda ishlatish rejalashtiriladi.
Bunday   rejaga   solinib   olib   borilgan   tarbiya   mohiyatini   ta’lim   -   tarbiya   tizimi
jamiyat va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyati tashkil qiladi.
Tarbiya  jarayoni   qanday  xususiyatlarga  ega , u  ta’limdan    nimalari   bilan
farq  qiladi?
Tarbiya  jarayonining  xususiyatlari
Ko’p
qir-rali
jarayon uzoq
muddat
davom
etadi yaxlit holda
va konsen-
trik asosda
amalga
oshadi  Ikki
tomonlama
xususiyat ,
bolaning
faolligi Qarama-qarshi-
liklar ko’pligi
2-17.chizma
Tarbiyaning birinchi xususiyati uning  ko’p qirrali   jarayon ekanligi bo’lib unda
maktab,   oila,   bolalar   va   o’smirlar   tashkilotlari,   mahalla,   keng   jamoatchilik,   kino-
teatr, televideniye, adabiyot va san’at ishtirok etadi.
T arbiyaning   yana   bir   xususiyati   uning   uzoq   muddat   davom   etishidir . T a ’ limdan
farqli   ravishda   u   bola   tug ’ ilganidan   boshlanadi ,   maktab   yillarida ,   undan   keyin   va
butun   umr   bo ’ yi   davom   etadi .
T arbiyaning   ta ’ limdan   farqlantiruvchi   yana   bir   xususiyati   shundaki ,   u   yaxlit
holda   va   konsentrik   asosda   amalga   oshiriladi . T arbiyaning   turli   tomonlari   bir - biri
bilan   uzviy   bog ’ langan .  Boshlang ’ ich   sinfda   ham ,  o ’ rta   va   yuqori   sinfda   ham   ayni bir   narsa ,   masalan ,   do ’ stlik ,   ahillik ,   vatanparvarlik   va   boshqalarni   tarbiyalash
ko ’ zda   tutiladi .
T arbiyaning   yana   bir   xususiyati   shundaki ,   bu   jarayon   ikki   tomonlama
xususiyatga   ega   bo ’ lib ,  unda   bolaning   o ’ zi   ham   faol   ishtirok   etadi . 
T arbiyada   qarama - qarshiliklarning   ko ’ pligi   yana   bir   xususiyatdir .   Bu   qarama -
qarshiliklar     bolalarda   o ’ z   tushunchalariga   muvofiq     dastlabki   paydo   bo ’ lgan
sifatlar   bilan   tarbiyachi   tomonidan   tarkib   toptirilayotgan   sifatlar   o ’ rtasida
o ’ quvchilarga   qo ’ yilgan   talablar   bilan   uni   bajarish   imkoniyatlari   o ’ rtasidagi
kurashlarda   namoyon   bo ’ ladi .   
T arbiya   jarayonining   jamiyat   taraqqiyotidagi   roli .   Ijtim о iy   t а rbiyaning
а s о siy v а zif а l а ri.  Jamiyat   taraqqiyotida     tarbiya   jarayonining   qanday   o ’ rni
bor ?
T arbiya   jarayonining   jamiyat   taraqqiyotidagi   roli   nihoyatda   beqiyosdir .
Mutafakkir   olim   Abu   Nosir   Forobiy   ta ’ lim   -   tarbiyaning   asosiy   vazifasi   jamiyat
talablariga   javob   bera   oladigan   va   shu   jamiyat   uchun   xizmat   qiladigan   yetuk
insonni   tarbiyalashdan   iborat   deb   biladi .
Jamiyat   taraqqiyotida   muhim   o ’ rin   egallagan   insonni   tarbiyalash ,   uni   bilim
olishga ,   mehnat   qilishga   undash   va   bu   hatti   harakatini   sekin   -   asta   ko ’ nikmaga
aylantirib   borish   lozim .   Insonning   mushohada   qilishi   qobiliyatni   tarbiyalaydi   va
aqlni   peshlaydi .   Aql   ongni   saqlaydi .   Ong   esa   moddiy   va   ma ’ naviy   manbaga
aylanadi .   Shu   tarzda   inson   asta   -   sekin   takomillashib ,   komillikka   erishib   boradi .
ammo   buning   uchun   tarbiyachi   va     tarbiyalanuvchilardan   uzoq   davom   etadigan
mas ’ uliyat ,   sharafli   mehnat   va   qunt ,   irodani   talab   etadi .   Bunda   tarbiyachi
bolalarning   yosh   xususiyatini   e ’ tiborga   olishi   zarur .
T arbiyaning   samarali   bo ’ lishi   nimalarga   bog ’ liq ?
Ma ’ naviy   va   insoniy   sifatlarning   shakllanishida   oiladagi ,  atrofdagi ,  jamiyatdagi
muhit   va   munosabat   muhim   o ’ rin   egallaydi .   Bolalarni   taqlidchanlik   xususiyati
mavjudligi   tufayli   ularni   tarbiyalashda   ota   -   onaning   ongi ,   ma ’ naviyati ,   bilimi ,
tarbiyalanganligi   muhim   ahamiyatga   egadir . Aniq        bir        maqsadga        qaratilgan        tarbiyaning        samaradorligi        tarbiyachining        qanday   
metoddan        foydalanishiga        bog    ’   liq    .  
  Metod ,  ya ’ ni   usul   axborotni   uzatish   va   qabul   qilish   xarakteriga   qarab :
1. So’z orqali ifodalash usuli.
2. Ko’rgazmalilik usuli.
3. Amaliy namuna usuli.
4. Rag’batlantirish va jazo usullariga  bo’linadi.
Bu metodlar o’z navbatida quyidagi guruhlarga bo’linadi.
Birinchi   guruh   -   so’z   orqali   uzatish,   maslahat   berish,   ma’lumotlarni   eshitish
orqali qabul qilish, hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqa usullarga.
Ikkinchi   guruh   -   kinofilmlar,   tasviriy   san’at,   badiiy   san’at   va   boshqa   ko’rish
orqali tarbiyalash usullariga.
Uchinchi   guruh   -   tarbiya   jihatlarini   amaliy   mehnat   harakatlari   orqali   berish,
o’rnak ko’rsatish, boshqalar mehnatini misol tariqasida ko’rsatish.
To’rtinchi   guruh   -   yaxshi   bajarilgan   ishlarni   o’rtoqlari   oldida   ma’qullash,
minnatdorchilik bildirish, iqtisodiy va ma’naviy rag’batlantirish.
Jazo  - bu bolaning noto’g’ri qilgan ishiga o’zini iqror qildirish.
G’OYALARNING KATTA KUCHI
G’oyalar   katta   ahamiyatga   ega.   Ular   jalb   qiladi.   Ular   qiziqish   uyg’otadi.   Ular
dunyoni o`zgartiradi . Bu fikr haqida o`ylang:’’Biz biladigan bu haqiqatlar shak-
shubhasiz   aniq,   ya’ni   barcha   erkak   kishilar   teng   yaratiladi,   ular   yaratuvchisi
tomanidan inkor qilib bo`lmaydigan huquqlari bilan ular orasida hayot,ozodlik va
baxt   izlash   huquqlari   bilan   ta’minlanadi’’.   35so`z.   Bu   fikrlar   Amerika
revolyutsiyasiga   kuch   to`plashni   va   dunyo   hokimyatlarining   tuzilishining
o`zgarishini gavdalantiradi.
Monifesto taqdiri tushunchasiga qarqng. Amerika okeandan okeanga cho`zilishiga
ishonib 200000 dan ortiq tashabbuskorlar  poezd  vagonlariga qo`shildi  va yaxshi
hayot kechirish uchun mamlakat bo`ylab qiynalib yurdilar.Bu tushuncha   G’arbni
Yevropa   va   Osiyolik   odamlar   bilan   bir   necha   avlodlarni   joylashtiradi.   Bu   fikr
hamisha Amerika –hindu madaniyatini o`zgartiradi. G’oyalar  katta kuchga ega. Ular yashashga  yo`naltiradi, ko`p martoba insoniyat
ongli   ravishda   bilmasdan,anglamasdan hatti-harakatlar orqali aniqlaydi. Yangi
g’oyalar   yashashni   qayta   yo`naltiradi.   “Kattaroq   bu   yaxshiroq   “   bu   tushuncha
Amerikaliklarning ko`p qavatli uylar qurishiga va yuk mashinalari  haydashga va
SUVs –energiya narxining tushgan va global temperature ko`tarila brogan. 
Globol   issiqlikning   oshishi   va   balandroq   yonilg’i   narxlariga     qiziqish   butun   yer
yuzi   bo`ylab   do`stona   aloqalarni   rivojlantirmoqda.   Fikrlashning     o`zgarishi
natijasida   fuqarolar   ijtimoiy transpartatsiya   va yonilg’i yordamida ishlaydigan
transportlarni   qidirdilar.   Isrof   qilishga   nisbatan   ular   ko`proq   qayta   ishladilar.
Ular ozroq energiya bilan loyihalashtirildi.
Moddiy   manbalarning   iqtisodi   va   yerni   asrashga   o`xshagan     oddiy   tushuuncha
millionlab insonlar hayotini butunlay o`zgartirdi.
Jamoaviy ish muhim bo`lgan hayotingizning bir qismini aniqlashtiring . Kashfiyot
korpusidan   model   sifatida   foydalanib   siz   o`sha   jamoaning   bitta   azosi   sifatida
rolingizni qanday qilib yaxshilashingiz mumkinligini tushuntiring?”     
( talabalar hayotining relevant analizlari va bo`limdan olingan mano sintezlari ).
Yuqorida   ko`rsatilgan   ikki   epchillik   usuli   berilgan   ma’no-mazmunni   talabalarni
birga   o`rganishga   tortish   kuchiga   ega.Suv   havzalariga   bag’ishlangan   bo`lim
uchun, o`qituvchilar epchillik usuliga asoslangan loyiha yoki savol bilan tugatishi
mumkin,   “Bizni   jamiyatimiz   dengizimizning   yaxshiroq   boshliqlari   bo`lishi   uchun
nima qilish mumkin?” 
Ularga   inshoda   yoki   loyihada   javob   beriladigan   oxirgi   usullar   katta   g’oya
atrofida   ma’no   mazmunini   jipslashtirishi   mumkin   va   uni   biriktiradi.   Ish   uchun
katta   g’oyalarda   garchi   ular   o`qituvchilar   bo`lim   shuningdek,   umumiy   baholash
yo`li   orqaali   talabani   tushunishini   boshqarib   boorish   uchun   foydalanishadigan
ko`rsatkich sifatidagi vazifani ado etishi zarur. 
Usullarsiz   “katta   g’oyalar”   dan   foydalanishni   o`rgatish   o`qitish   mazmunini
ahamiyatini pasaytiradi yoki inkor etadi. Aslida “ Qay tarzda Insonlar o`rganadi” kitobining   2-tamoyilida   aytilganidek   mazmunni   asrashga   undaydigan   ma’noviy
tushunish tizimini yaratishga imkon beradi. 1
Ijtim о iy t а rbiyaning   а s о siy v а zif а l а ri . Ijtim о iy t а rbiyani t а shkil etish j а r а yonid а
bir   q а t о r   v а zif а l а r   h а l   etil а di.   Ushbu   v а zif а l а r   ijtim о iy   t а rbiya   m а qs а did а n   k е lib
chiqib b е lgil а n а di. Must а qil O`zb е kist о n R е spublik а sid а   а yni v а qtd а  yosh  а vl о dni
t а rbiyal а b   v о yag а   е tk а zish   j а r а yonid а   quyid а gi   v а zif а l а rni   h а l   etish   muhim
а h а miyat k а sb etm о qd а :
а )   yoshl а rni   ijtim о iy   h а yotg а   t а yyorl а sh ,   ul а rd а   k е ng   dunyoq а r а shni   t а rkib
t о ptirish, o`z sh ах siy turmushig а   m а qs а dli yond а shuv, r е j а   v а   а m а l birligi hissini
uyg` о tish;
b)   o`quvchil а rni   milliy   v а   umumins о niy   q а driyatl а r   m о hiyatid а n   о g о h   etish ,
chuqur bilim v а  t а f а kkurg а  eg а  yoshl а rni t а rbiyal а sh, ul а rning  о ngini b о yitish;
v)   umumins о niy   ах l о q   m е ’yorl а ri   ( о d а miylik,   k а mt а rlik,   o`z а r о   yord а m,   m е hr-
muh а bb а t,   muruvv а t,   а l о d а tni   yoql а sh,   ins о np а rv а rlik,   ах l о qsizlikk а   nisb а t а n
n а fr а t   v а   h о k а z о l а r)ning   m о hiyatini   а ngl а sh ,   o`quvchil а rd а   mu о m а l а   о d о bi,
yuks а k m а d а niyatni q а r о r t о ptirishg а  erishish;
g)   o`quvchil а rd а   huquqiy  v а   ах l о qiy m е ’yorl а rg а   hurm а t  ruhid а   yond а shish  hissi
v а  fuq а r о lik tuyg`usi, ijtim о iy burchg а  m а s’ullikni q а r о r t о ptirish; 
d)   t а bi а tni   muh о f а z а   qilish,   ek о l о gik   muv о z а n а tni   yuz а g а   k е ltirish   b о r а sid а gi
m а s’uliyatni t а rkib t о ptirish;
j)   v а t а np а rv а rlik   v а   b а yn а lmin а llik   tuyg`usini   sh а kll а ntirish,   o`zg а   mill а t   v а
ха lql а rni   hurm а t   qilish,   ul а rning   huquq   v а   burchl а rini   k а msitm а slik   tuyg`usini
q а r о r t о ptirish;
z) must а qil d а vl а t – O`zb е kist о n R е spublik а sining chki v а  t а shqi siyos а tig а  to`g`ri
v а   хо lis о n а  b а h о  b е rishg а  o`rg а nish;
i)   ins о nni   о liy   q а driyat   sif а tid а   q а drl а sh,   uning   sh а ’ni,   о r-n о musi,   q а dr-qimm а ti,
huquq v а  burchl а rini hurm а t qilishg а  o`rg а tish v а  b о shq а l а r.
1
  Jeff Halstead . Navigating the new pedagogy. R and Education, 2011.27-30-b. O`zb е kist о n   R е spublik а sid а   о lib   b о ril а yotg а n   ijtim о iy   t а rbiyaning   umumiy
v а zif а l а ri  а n а  shul а rd а n ib о r а t. 
SHu bil а n birg а   ijtim о iy t а rbiya yo`n а lishl а ri –   ах l о qiy,   а qliy, jism о niy, ek о l о gik,
iqtis о diy, huquqiy v а   siyosiy t а rbiyaning   х ususiy m а qs а did а n k е lib chiqq а n h о ld а
bir q а t о r v а zif а l а r  а m а lg а   о shiril а di. CHun о nchi, 
1)   ах    l   о   qiy   t    а   rbiya    ni   t а shkil   etish   j а r а yonid а   –   o`quvchil а rni   ijtim о iy- ах l о qiy
m е ’yorl а r   m а zmunid а n   ха b а rd о r   etish,   ul а rg а   ах l о qiy   m е ’yorl а rning   ijtim о iy
h а yotd а gi   а h а miyatini   tushuntirish,   ul а rd а   ijtim о iy- ах l о qiy   m е ’yorl а r   (t а l а b   v а
t а ’qiql а r)g а   nisb а t а n   hurm а t   hissini   q а r о r   t о ptirish   а s о sid а   ах l о qiy   о ng   v а
m а d а niyatni sh а kll а ntirish;
2)   а   qliy   t    а   rbiya    ni   yo`lg а   qo`yish   ch о g`id а     -   o`quvchil а rni   ilm-f а n,   t ех nik а   v а
t ех n о l о giya   b о r а sid а   qo`lg а   kiritil а yotg а n   yutuql а r,   yangilik   v а   k а shfiyotl а rd а n
b оха b а r etish, ul а rg а   ijtim о iy v а   t а biiy f а nl а r   а s о sl а ri   х ususid а gi biliml а rni b е rish
t а rzid а  t а f а kkurni sh а kll а ntirish, dunyoq а r а shini riv о jl а ntirish;
3)   jism    о   niy   t    а   rbiya    ni   t а shkil   etish   j а r а yonid а   –   o`quvchil а rni   o`z   s о g`liql а rini
s а ql а sh   v а   must а hk а ml а sh,   о rg а nizmni   chiniqtirish,   jism о niy   jih а td а n   to`g`ri
riv о jl а nishi   h а md а   uning   ishch а nlik   q о biliyatini   о shirish   b о r а sid а   g` а m х o`rlik
qilish tuyg`usini  yuz а g а   k е ltirish, ul а rd а   yangi  h а r а k а t to`rl а ri  b о r а sid а   ko`nikm а
v а   m а l а k а l а rni   h о sil   qilish,   ul а rni   m ах sus   biliml а r   bil а n   qur о ll а ntirish,
o`quvchil а rning   yoshi,   jinsig а   muv о fiq   k е l а dig а n   (kuch,   t е zk о rlik,   ch а qq о nlik,
chid а mlilik,   s а b о t,   m е hn а t,   chid а m,   ir о d а   v а   ха r а kt е rni   q а r о r   t о ptirish)   а s о siy
h а r а k а t sif а tl а rini riv о jl а ntirish, ul а rd а   sh ах siy gigi е n а ni s а ql а shg а   nisb а t а n   о ngli
mun о s а b а tl а rni t а rbiyal а sh;
4)  est    е   tik t    а   rbiya    ni  о lib b о rish j а r а yonid а  – o`quvchil а rd а  est е tik his-tuyg`u, est е tik
didni   t а rbiyal а sh,   ul а rning   ij о diy   q о biliyatl а ri,   est е tik   ehtiyojl а ri   v а   go`z а llikni
s е vish,   go`z а llikk а   intilish   tuyg`ul а rini   riv о jl а ntirish,   est е tik   m а d а niyatni
sh а kll а ntirish;
5)  ek    о   l   о   gik t    а   rbiya    ni  о lib b о rish ch о g`id а  – o`quvchil а rg а  ek о l о gik biliml а r b е rish
а s о sid а   sh ах s,   j а miyat   v а   t а bi а t   birligi   h а md а   а l о q а d о rligini   o`quvchil а rg а
tushuntirish, ul а rd а   ek о tizimning ins о n, ins о niyat, j а miyat  t а r а qqiyotid а gi  muhim o`rni   v а   m о hiyati   b о r а sid а gi   tushunch а l а rni   q а r о r   t о ptirish,   t а bi а tg а   nisb а t а n
ehtiyotk о r о n а   v а   m а s’uliyat bil а n mun о s а b а td а   bo`lish, t а bi а tni   а sr а sh to`g`risid а
g` а m х o`rlik   qilish   k а bi   tuyg`ul а rni   q а r о r   t о ptirish,   shuningd е k,   ek о l о gik
m а d а niyatni sh а kll а ntirish;
6)   iqtis    о   diy  t    а   rbiya    ni   t а shkil   etish   j а r а yonid а   –   o`quvchil а rg а   iqtis о diy  biliml а rni
b е rish  а s о sid а  m а m а l а k а t iqtis о diy b а rq а r о rligini t а ’minl а sh, b о z о r infr а struktur а si
q о id а l а rig а   а m а l   qilish,   chki   b о z о rni   to`ldirish,   kchik   v а   o`rt а   bizn е sni   yar а tish
b о r а sid а gi f ао liyat j а r а yonid а   ishtir о k etish ko`nikm а   v а   m а l а k а l а rini h о sil qilish,
ins о n m е hn а ti bil а n bunyod qiling а n m о ddiy b о ylikl а rni  а sr а sh, ul а rni ko`p а ytirish
b о r а sid а   q а yg`urish   tuyg`ul а rini   q а r о r   t о ptirish,   iqtis о diy   m а d а niyatni
sh а kll а ntirish;
7)   huquqiy   t    а   rbiya    ni   t а shkil   etish   j а r а yonid а   o`quvchil а rg а   d а vl а t   K о nstitusiyasi,
d а vl а t   h а qid а gi   t а ’lim о t,   fuq а r о lik,   о il а ,   m е hn а t,   х o`j а lik,   m а ’muriy   n а f а q а ,   sud
ishl а rini   yuritish   v а   b о shq а rish   huquql а rining   m а ’n о sini   tushuntirish,   ul а r   о gig а
ijtim о iy-huquqiy   m е ’yorl а rning   sh ах s   v а   j а miyat   h а yotid а gi   а h а miyati   h а qid а gi
tushunch а l а rni   singdirish,   huquqiy   mun о s а b а tl а r   m о hiyati   yuz а sid а n   t а s а vvurg а
eg а   bo`lishl а rini   t а ’minl а sh,   ul а rd а   huquqiy   о ng,   shuningd е k,   huquqiy   f ао liyatni
t а shkil etish b о r а sid а gi ko`nikm а  v а  m а l а k а l а rni h о sil qilish, huquqiy m а d а niyatni
sh а klll а ntirish;
8)   g`    о   yaviy-siyosiy   t    а   rbiya    ni   t а shkil   etish   j а r а yonid а   –   o`quvchil а rg а   siyosiy
biliml а rni   b е rish,   O`zb е kist о n   R е spublik а si   K о nstitusiyasi,   fuq а r о lik   j а miyati
а s о sl а ri, milliy d а vl а t tuzilishi, d а vl а t   о rg а nl а ri f ао liyati, shuningd е k, O`zb е kist о n
R е spublik а sining chki v а  t а shqi siyos а ti m а zmunini o`rg а nishni t а ’minl а sh  а s о sid а
o`quvchil а rd а   siyosiy   f ао liyat   ko`nikm а   v а   m а l а k а l а rini   t а rkib   t о ptirish,   siyosiy
m а d а niyatni sh а kll а ntirish v а  h о k а z о l а r.
Tarbiya   jarayoniga,   milliy   ma’naviyatimizga,   mafkuraga   oid
tushunchalarni ko’rib chiqaylik: 
Tarbiya   -   har   bir   insonning   hayotida,   yashashi   mobaynida   orttirgan   saboqlari
va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zgalarga berish jarayoni. Tarbiyalanganlik  - jamiyatda qabul qilingan axloqiy  normalarga bo’ysunish va
o’zgalarning nafratini qo’zg’atadigan hatti harakatlardan o’zini tiya bilish.
Beruniy insonning kamolatga yetishishida ilmu ma’rifat, san’at va amaliyot
asosiy   rol   o’ynasada,   nasl   -   nasab,   ijtimoiy   muhit   va   turmush   qonuniyatlari   ham
katta     ahamiyatga   ega   ekanligini   ta’kidlaydi.   Uning   fikricha   inson   kamolga
yetishuvining   eng   muhim   omillari   ilm   ma’rifatli   bo’lish   va   yuksak   axloqlilikdir.
Axloqlilikning   belgilari   yaxshilik,   to’g’rilik,   adolat,   kamtarlik,   saxovat,
oliyjanoblik, do’stlik va hamkorlik, mehnat, poklik, go’zallikka intilish kabilardir.
Adolat  -   hayotiy masalalarni axloqiy va huquqiy normalarni rioya etgan holda
hal etishdir.
Adolat   tushunchasi   bilan   bog’liq   jihatlar   juda   keng   qamrovli   bo’lib,   adolatli
inson,   adolatli   jamiyat   kabi   tushunchalar   shunday   jihatlar   jumlasiga   kiradi.
Adolatparvarlik tushunchasi esa adolat tamoyili amal qilgan holda ish olib borish,
yo’l tutish, faoliyat yuritish demakdir. Birinchi   prezidentimiz   I.A.Karimov
"O’z   kelajagimizni   o’z   qo’limiz   bilan   qurmoqdamiz"   (1999   yil,   13   fevral)
mavzusidagi   "Turkiston"   gazetasi   muxbirining   savollariga   javoblari   biz   uchun
dasturilamal bo’ldi.
 Vatan, millat taqdiri hal bo’ladigan qaltis vaziyatda to’g’ri yo’lni tanlash uchun
avvalo tarixni yaxshi bilish, hayotning achchiq- chuchugini bilish kerak.
 Adolat biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo’lmog’i darkor.
 Endi,   eski   jamiyatni   inkor   qilish   yoki   ma’qullash   kayfiyatidan   voz   kechib,
bunyodkorlik kayfiyatiga o’tish kerak.
 Millat,   davlat,   jamiyat   taqdiri   hal   bo’layotgan   pallada   o’zligimizni   anglash,
ma’naviy ildizlarimizni unutmaslik.
 Insonlar   tafakkurini   boyitish,   uni   yangi   ma’no   va   mazmun   bilan   to’ldirish
lozim.
    Ma’lumki,   inson   jamiyatda   erishishi   mumkin   bo’lgan   narsalar-mulk,
daromad,   ijtimoiy   maqom,   hokimiyat,   huquqlar   insonlararo   munosabatlaridagi
adolatga   bog’liq.   Moddiy   ne’matlar   va   xizmat   turlari,   ijtimoiy   (obro’,   hurmat-
ehtirom),siyosiy   ne’matlar   (   siyosiy   erkinliklar,   shaxs   huquqi),   sog’liqni   saqlash kishilarning   ijtimoiy   ahvoli   kabi   sohalarda   odamlar   adolat   muammolariga   katta
e’tibor beradilar. Mutafakkir Shahobiddin Am’aqi odil shoh g’oyasini  ilgari surar
ekan, ayni paytda hukmdorga adolat me’yorlariga rioya qilish lozimligini o’qtiradi.
Jamiyatdagi   mavjud   sotsial   guruhlar,   sinflar,   tabaqalarga   nisbatan   moddiy
ma’naviy   ne’matlarni   ulashishiga   «chun   xurshed   meboyat   zist»,   ya’ni   quyosh
singari   barchaga   baravar,   barchani   birday   ko’rib,   adolat   yuzasidan   taqsimlash
lozimligini   ta’kidlaydi.   Alloma   o’z   madhiyalarida   ilm   ahli,   ziyolilar   dehqon,
hunarmand   xizmatchilariga   alohida   ahamiyat   qaratish,   jamiyat   barqarorligi   va
taraqqiyot   yo’lida   qilayotgan   mehnatlarini   qadrlash   kerakligini   aytib,   o’z
faoliyatida ham shunga erishishga intiladi.
      Tarbiya jarayonida o’qituvchi, tarbiyachilarning asosiy vazifasi ta’lim - tarbiya
berish,   o’kuvchilar   bilim,   ko’nikma   malakalarini   muttasil   oshirib   borish,   ularda
tafakkur,   ilmiy   dunyoqarash   va   mafkuraviy   tushunchalarni   shakllantirishdan
iboratdir.
Mafkura   -     inson   ruhiyati,   tafakkur   va   dunyoqarashini   o’zgartiradigan   kuchli
vositadir.   Uning   g’oyalari   xalqning   ishonch   -   e’tiqodi,   intilish   va   manfaatlari
ifodasiga   aylansa   yetarlicha   samara   beradi.   Shuning   uchun   ham   mafkura
sohasidagi targ’ibot va tashviqot ishlarini, o’quvchilarning tushunchasi, aql - idroki
va tafakkur  darajasini  inobatga  olgan holda  marifiy  yo’l   va usullar   orqali   amalga
oshirish taqoza etiladi.
Inson paydo bo’libdiki, tarbiya jarayoni va qoidalari mavjud.   Xo ’ sh ,   Tarbiya
q oidalari   nima   uchun   kerak   ekan   ?   Unga nimalar kiradi?
Tarbiya qoidasi  - pedagogik ta’lim va tarbiya jarayonini yaxshiroq tashkil etish
maqsadida   foydalanadigan   boshlang’ich     holat,   rahbarlik   asosidir.   Tarbiya
qoidalari   -   o’qituvchi   va   tarbiyachilarga   yo’l   -   yo’riq   ko’rsatuvchi   qoidalar
hisoblanadi.  Tarbiya qoidalariga  quyidagilar kiradi:   Tarbiya	
tamoyillari	
Ta rbiyaning
maqsadga	
qaratilgan	bo`lishi	
Ta rbiyada	
insonparvarlik	va	
demokratiya
Ta rbiyada	milliy	va	
umuminsoniy
qadriyatlar
ustuvorligi	
O`quvchilarning	yosh	va	individual 	xususiyatlarinihisobga	olish	
Ta rbiyada	izchillik	, 	
tizimlilik	, tarbiyaviy	
ta	’sirlarning	
uzluksizligi2-18. chizma
Tarbiyaning   ma’lum   maqsadga   qaratilganlik   qoidasi.   Tarbiyadan
ko’zlangan   asosiy   maqsad   har   tomonlama   ma’naviy   rivojlangan   aqliy   va   axloqiy
barkamol   shaxsni   shakllantirishdan   iborat.   Tarbiyaviy   ish   ma’lum   maqsadni
ko’zlovchi va uzluksiz davom etadigan jarayondir. Tarbiyaning ma’lum maqsadga
qaratilganligi   qoidasi   bolalar   jamoasining   rivojlanish   istiqbollarini   ko’ra   bilishga
yordam beradi.
Tarbiyada   insonparvarlik   va   demokratiya   qoidasi.   O’qituvchining   bilim
saviyasi   ma’naviyati   jamiyatni   harakatga   keltiruvchi,   taraqqiyotgga   eltuvchi
yetakchi   omillardan   biridir.   Yoshlarni     insoniy   fazilatlar   ruhida   tarbiyalashda
Qur’oni   Karim,   Hadisi   shariflardan   foydalanish   juda   muhim.   Tarbiyada   inson
shaxsini  oliy  ijtimoiy  qadriyat   deb  tan olish,  har  bir  bola,  o’smirning  betakror   va
o’ziga   xosligini   hurmatlash,   uning   ijtimoiy   huquqi   va   erkinligini   hisobga   olish
lozim.   Tarbiyani   demokratiyalash   -   bu   tarbiyani   ma’muriy   ehtiyoj   va
qiziqishlardan   yuqori   qo’yish,   tarbiyachi   va   tarbiyalanuvchilar   o’rtasida   o’zaro
ishonch,   hamkorlik   asosida   pedagogik   munosabatlar   mohiyatini   o’zgartirish
demakdir. O’qituvchi o’quvchiga avvalgidek tarbiya ob’ekti emas, xuddi o’zi kabi
sub’ekt   deb   qarashi   darkor.   Tarbiyaviy   faoliyatni   demokratiyalash   va
insonparvarlashtirish uning mohiyatini va mazmunini qayta tafakkur etishni ko’zda
tutadi. Shaxsning rivojlanishi va o’zligini anglashni ta’minlaydi.
Tarbiyada   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlarning   ustuvorligi   qoidasi.
O’quvchilarni   Vatanimiz   qadriyatlari,   boy   madaniyati   bilan   tanishtirish,   madaniy va   diniy   bilimlarini   egallashga   bo’lgan   talablarini   shakllantirish   malakalarini
oshirib,   tobora   boyitish,   estetik   tushunchalarni   shakllantirish   juda   muhim.
Xalqimizning   ko’p   asrlik   qadriyatlarini   ulkan   boy   va   madaniy   merosini   chuqur
bilmasdan, milliy o’zlikni anglash, milliy g’urur tuyg’usini qaror toptirish mumkin
emas.   U   yaratgan   madaniy   boyliklar   yoshlar   tarbiyasida   muhim   vosita   bo’lib
xizmat   qiladi.   Buyuk   mutafakkirlarning   asarlari   orqali   o’kuvchilar   go’zal   axloq,
baxt, insof, poklik, mehr - shavqat, ota - onani hurmat qilish qoidalari haqida keng
tasavvurga ega bo’ladilar. Insoniylik - o’z tarkibiga insonning eng yaxshi axloqiy
xususiyatlarini, do’stlik, ota - onaga sadoqatlilik, mehnatsevarlik, diyonatlilik kabi
fazilatlarni   qamrab   oladi.   Shu   sababli   insondagi   eng   yaxshi   fazilatlar   avloddan   -
avlodga ko’chib kelgan.
Tarbiyada   izchillik,   tizimlilik,   tarbiyaviy   ta’sirlarning   uyg’unligi   va
uzluksizlik   qoidasi.
  Tarbiya   ishida   izchillik   juda   muhim.   Tarbiyachi   avvaliga
bolalardan  biror   narsani  talab  qilib,  so’ngra  o’zi   bu  talabni   unutib  qo’ysa,   bu  hol
tarbiyaga yomon ta’sir qiladi. O’qituvchi subutli, o’z lafziga sobit bo’lmog’i kerak.
O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishda izchillikka rioya qilish  va bir xil talab
qo’yish   muvaffaqiyat   qozonishning   eng  muhim   shartlaridan   biridir.  Tarbiya  uzoq
davom   etadigan   jarayon,   unda   ota   -   ona,   o’qituvchi,   jamoatchilik   qatnashadilar.
Shu   sababli   ularning   ishida   izchillik   va   davomiylik   bo’lishiga   rioya   qilish   kerak.
Bu   qoida   tarbiyani   amalga   oshiradigan   barcha   bo’g’inlarni   (oila,   maktab,
o’quvchilar   jamoasi,   maktabdan   tashqari   tarbiya   muassasalari,   keng
jamoatchilikni) birgalikda ish ko’rinishlarini nazarda tutadi. Chunki tizimlilik faqat
yoshlarni emas, balki aholining barcha qatlamlarini qamrab olishi kerak.
Bola   o’qishni,   tarbiya   olishni   ulg’ayib   jamiyat   hayotida   faol   ishtirok   etishni
xohlaydi.   Pedagog   uni   qay   usulda,   qanday   munosabatlar   sharoitida,   qanday
pedagogik   jarayonda   tarbiyalash   lozimligini   bilishi   kerak,   shu   bilan   birga   bola
o’zini o’zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmasligi lozim. 
    TARBIYA METODLARI . TARBIYA TURLARI Nimalarni tarbiya vositasi deb hisoblash mumkin?
Tarbiya   vositalari   biron   -   bir   tarbiyaviy   masalani   maqsadga   muvofiq   yo’l
bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi. (Ko’rsatmali ko’nikmalar, kitoblar,
radio,televideniye).   Bundan   tashqari   o’quvchilar   jalb   qilingan   faoliyat   turlari
kinofilmlar,   san’at   asarlari, o’kuvchining jonli so’zi, bolalar o’yini, sport, badiiy
havaskorlik   to’garaklari   va   boshqa   faoliyat   turlari   tarbiya   vositalari   bo’lishi
mumkin.
Tarbiya   vositalari   tarbiyaviy   maqsadlarni   amalga   oshirish   uchun   o’qituvchi   -
tarbiyachining   tarbiya   tizimiga   kiritilishi   lozim.   Masalan,   maktab   kutubxonasi
tarbiya   vositasi   bo’lishi   uchun   o’qituvchi   va   kutubxonachi   yozuvchilar   bilan
uchrashuv, o’qilgan va yangi kitoblarning muhokamasini, taqdimotini uyushtirishi
lozim.
Tarbiya   usullarini   to’g’ri   tanlashning   tarbiya   jarayonidagi   ahamiyati
qanday?
Tarbiya natijasi tarbiya jarayonining usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan
mohirona   foydalanishga   bog’liq.   Tarbiyachilar   ta’sir   etishning   bola   shaxsiyatiga
mos   usulini   eng   maqbul   usulini   tanlab   olishi,   uning   shaxsini   o’zgartirishi   uchun
kerakli shart - sharoit yaratishlari lozim. Tarbiya usullari har bir bolaga har qaysi
bolalar jamoasiga alohida munosabatda bo’lishni nazarda tutadi.
Xalq   pedagogikasi   o’zbekona   axloq,   odob   va   tarbiyaning   murakkab   barcha
qirralarini o’zida mujassamlashtiradi. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari
va   vositalaridan   foydalaniladi.   Bu   usul   vositalar   nihoyatda   rang   -   barang   bo’lib,
ko’p   tomonlari   bilan   ilmiy   pedagogikaning   shakllanishida   ham   o’z   ta’sirini
ko’rsatgan.
Xalq   pedagogikasida   qo’llanilgan   juda   xilma-xil   tarbiya   usullari   quyidagi
tarzda umumlashtirilgan.
Tushuntirish   (maslahat   berish,   uzr   so’rash,   yaxshiliklar   haqida   so’zlash,   o’rnak
bo’lish).
Nasihat berish (o’git, undash, ko’ndirish, iltimos qilish, oq yo’l tilash, yaxshiliklar
haqida so’zlash, rahmat aytish, duo qilish). Namuna bo’lish (maslahat so’rash, o’rnak bo’lish).
Jazo (ta’kidlash, ta’na - gina, tanbeh berish va h.k.)
Axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab tarbiya usullari quyidagi
turlarga bo’linadi:
So`z orqali ifodalash usuli
Ko`rgazmalilik usuli
Amaliy, namuna usuli
Rag`batlantirish va jazolash usuli
So`z orqali ifodalash usuli
Maslahat bеrish
Ma'lumotlarni eshitish orqali qabul 
qilish
  hikoya
suhbat
ma'ruza K o`rgazmalilik usuli
Kinofilmlar 
Tasviriy san'at
Badiiy san'at, grafika
Va boshqa ko`rish orqali 
tarbiyalash usullari
Tarbiya ma'lumotlarini amaliy mеhnat 
harakatlari orqali bеrish
O`rnak ko`rsatish
O`zgalar hayotini, mеhnatini, tajribasini 
misol qilib ko`rsatishAmaliy, namuna usuli 2-23., 2.23., 2.24. chizmalar
Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish  bu usullardan pedagogik jarayonda
foydalanish   ko’nikma   va   malakalarni   egallashni   osonlashtiradi.   Ularni   shartli
ravishda quyidagi  guruhlarga bo’lish mumkin:
1)  ijtimoiy ongni shakllantiruvchi  usullar, 2)  faoliyat  jarayonida ijtimoiy xulq
va   tajriblarni   shakllantirish   usullari,       3)   o’z   -   o’zini   tarbiyalash   usullari,     4)
rag’batlantirish usuli va jazolash usullari.
Ijtimoiy   ongni   shakllantiruvchi   usullar.   Bu   guruhga   o’quvchilarda   ilmiy
dunyoqarash,   e’tiqodni   ma’naviy   va   siyosiy   g’oyalarni   shakllantirish   maqsadida
ularni ongi, hislari, irodasiga ta’sir ko’rsatish usullari kiradi. Bu guruh usullarining
mohiyati   shundan   iboratki   ular   orqali   jamiyat   o’quvchilar   ongiga   qanday   talablar
qo’yayotgani   yetkaziladi.   Yoshlarning   dunyoqarashini   shakllantirish,   hayot
mazmunini tushunib olishlariga ko’maklashishishi uchun ijtimoiy ongni shakllanti-
ruvchi   usullar   ishlatiladi.   O’quvchilarda   siyosiy   onglilik   va   ijtimoiy   faolligini
tarbiyalash   lozim.   Tushuntirish   bu   ijtimoiy   ongni   shakllan-tirishda   eng   muhim
ishlatiladigan omildir.
Tushuntirishning   vazifasi   o’quvchilarni   yuksak   madaniyatli   milliy   g’ururli
qilib tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
Tushuntirishda   o’quvchilarda   mamlakatimiz   fuqarosining   o’z   davlatiga
nisbatan huquqlar va burchlar  bilan bog’langanligi borasida ma’lumotlar  beriladi.
Bunda   davlat   bayrog’i,   gerbi,   madhiyasi,   konstitutsiyasiga   sadoqat   ruhida
tarbiyalashning roli katta.
Suhbat   va   hikoya.   O’quvchi   shaxsini   g’oyaviy   -   axloqiy   shakllantirishda
o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirli usul hisoblanadi. Suhbat   turli   mavzularda
uyushtirilishi   mumkin.   Axloqiy   mavzular   (kishilarning   jamiyatdagi   axloq
mezonlari,   o’zini   tutish   qoidalari),   estetik   mavzularda   (tabiat   go’zalligi   hamda
inson   go’zalligi),   siyosiy   mavzularda   (davlatning   ichki   va   tashqi   siyosati),   ta’lim
va bilimga oid mavzularda (koinot hayvonot dunyosi). Suhbat   davomida   o’quvchilarni   qalbidagi     fikrlarini   aytishga   jasoratini
uyg’otishga,   o’quvchilarni   fikrlashga   majbur   qiluvchi   savollar   berish   juda
muhimdir. Bu borada bahs va munozaralarning ahamiyati katta.
Hikoya.  O’quvchilar, odatda hayotdan va boy badiiy adabiyotdan olingan aniq
misol bilan to’liq hikoyalarni tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari,
Vatanimizning tarixiy, tabiiy boyliklari, san’at haqida hiqoya qilib berish mumkin.
Badiiy   adabiyot,   radio,   televideniye,   Internet   tarmoqlaridagi,   gazeta   va
jurnallardagi   maqolalar   ham   qimmatli   material   bo’ladi.   Suhbat   ham,   hikoya   ham
o’kuvchilarning yoshiga mos mavzularda ular tushunadigan so’zlar orqali ravon va
jonli  o’tkazilishi kerak. 
Namuna.  O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaqin axloqiy sifatlarni
ko’rishlari   va   namuna   olishlari   nihoyatda   muhimdir.   O’qituvchining   shaxsan   o’zi
namuna   bo’lishi   ayniqsa   yoshlarga   katta   ta’sir   ko’rsatadi.   Ular   o’qituvchining
darsida   va   hayotda   o’zini   qanday   tutishini,   muomala   qilishini,   o’z   vazifalarini
qanday bajarishini kuzatib yuradilar. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq
atvoriga   taqlid   qiladilar.   Xulq   atvor   bolalarda   yaxshi   sifatlarning,   ba’zan   esa
yomon   sifatlarning   ham   tarkib   topishiga   ta’sir   ko’rsatadi.   Shuning   uchun
o’qituvchi   va   ota   -   onalar   har   qanday   holatda   ham   o’zlarini   tuta   bilishlari   kerak.
Maktablarda  ishlab  chiqarish  ilg’orlari   bilan uchrashuvlar   o’tkaziladi.  Bolalar   o’z
ota - onalarining ishlab chiqarishdagi  muvaffaqiyatlari  bilan faxrlanadilar. Ularga
taqlid   qilishga   intiladilar.   Namuna   xalq   pedagogikasida   ham   keng   foydalanilgan.
Ota   -   bobolarimiz   o’z   farzandlarini   hamisha   yaxshilardan,   donolardan,   ulug’
kishilardan   ibrat   olishga   da’vat   qilib   kelganlar.   Masalan,   «Qush   inida   ko’rganini
qiladi»,   «Onasini   ko’rib   qizini   so’ra»,   «Axloqni   axloqsizdan   o’rgan»,     «Bola
oldida   birovlarning   g’iybatini   qilma,   bolang   g’iybatchi   bo’ladi».   Shu   oddiy
iboralar ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligining guvohi bo’lamiz. 
Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari.  Bola
rivojlanishining   o’zligini   bilishning   asosiy   omili   bu   faoliyatdir.   Faoliyat   nuqtai
nazaridan   yondoshilgan   qoida   maktab   hayotining   hamma   jabhalarida   ta’lim   -
tarbiya   jarayonlariga   singib   ketadi.   Faoliyat   o’quvchilar   bilimlarini   mustaqil egallashga   undaydi,   ularni   qay   ixtisosga   moyilliklarini   aniqlashga   ijodiy   faoliyat
tajribasini   hissiy   qadriyat   munosabatlarini   o’zlashtirishlariga   yordam   beradi.
O’quvchilarni   birinchi   sinfdan   boshlab   imkoniyat   darajasidagi   foydali   mehnat
bilan   shug’ullanishlariga   erishish   lozim.   Bunday   mehnat   ko’pchilik   jamoa   bo’lib
bajarilganida yaxshi natija beradi.
Mashq   va   o’rgatish   usullari.   Bolalar   faoliyatini   oqilona   maqsadga   muvofiq
ravishda   va   har   tomonlama   tashkil   qilish   mumkin.   Mashq-   bolalarni     axloq
mezonlari   va   xulq-   atvor   qoidalarini   bajarishga   odatlantirishdir.   O’quvchilar
odatlarni   yaqinlaridan   meros   qilib   olmaydilar,   balki   ular   bilan   muntazam
muloqotlari   tufayli   taqlid   qilish   tarbiya   orqali   hosil   qilinadi.   Oxir   oqibatda   odat
ehtiyojga aylanadi.
Mashq   -   muayyan   hatti-   harkatlarni   ko’p   marotaba   takrorlashni   o’z   ichiga
oladi.   Mashq   natijasida   ko’nikma,   odat,   yangi   bilimlar   hosil   qilinadi.   Mashq   va
odatlantirish o’quvchi uchun ongli ijodiy jarayondir.
O’rgatish .   Ijodiy   xulq-   atvorning   odatiy   shakliga   aylantirish   maqsadida
o’quvchilarning   bajarishlari   uchun   rejali   izchil   tarzda   tashkil   qilinadigan   turli
harakatlar   amaliyot   ishlaridir.   O’rgatish   bir   necha   izchil   harakatlar   yig’indisidir.
O’qituvchi   bu   harakatlarni   ko’rsatib   berishi,   tushuntirishi   lozim.   Tarbiya
amaliyotida mashq qilishning turli xillari mavjud. Faoliyatda mashq qilish mehnat
ijtimoiy   faoliyat,   jamoadagi   faoliyat,   o’zaro   munosabat   odatlarini   tarbiyalashga
qaratilgan.   Kun   tartibi   mashqlari   maktabda,   oilada   o’rnatiladigan   kun   tartibiga
amal   qilish,   shu   bilan   bog’liq   o’z   istak   va   harakatlarini   boshqarish     va   bo’sh
vaqtdan to’g’ri foydalanish odatiga o’rgatadi.
Topshiriq.   O’quvchilarning   mehnat   topshiriqlarini   jamoa   bo’lib   bajarishlari
ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Pedagogik talab   - bu usul tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Talab -
bu   o’quvchining   turli   vazifalarni   bajarishi;   ijtimoiy   xulq   atvor   mezonlarini
ifodalashi;  u  yoki  bu  faoliyatla  qatnashib  bajarilishi   zarur   bo’lgan  aniq bir  vazifa sifatida   namoyon   bo’lishi;   u   yoki   bu   haraktda   rag’batlantiruvchi   yoki   uni
to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona harakatlarga undovchi  bo’lishi mumkin 2
.
O’z - o’zini tarbiyalash usullari.  O’quvchida o’z - o’zini tarbiyalashga, ya’ni
o’z ustida ongli batartib ishlashga ehtiyoj  paydo bo’lgandagina tarbiya jarayonini
samarali   deb   hisoblasa   bo’ladi.   O’z   -   o’zini   tarbiyalash   o’quvchilarning   o’zini   -
o’zi   idora   qilishi   organlari   faoliyatida   qatnashishlari,   ularning   ijtimoiy   faollik
mavqeini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O’quvchilar o’qishda, tarbiyada,
dam   olishda   o’z   -o’zini   tarbiyalash   usullaridan   foydalanadilar,   o’z-o’zini
tarbiyalash    tashabbuskorlik   va  mustaqillikka  undaydilar.  O’z  -  o’zini  tarbiyalash
sifatlari   bola   bunga   tayyor   bo’lganda,     u   o’zini   shaxs   deb   anglay   boshlagach,
amaliy ishlarga mustaqillik ko’rsata boshlagan vaqtda paydo bo’ladi.
O’z   -   o’zini   tahlil   qilish-   o’ z   shaxsini,   fazilatlarini   tahlil   qilishga   xatti   -
harakatlari haqida o’ylashga o’rgatadi. O’z - o’zini nazorat qilish uchun o’quvchi 
o’zining   yurish   -turishi,   intizomi,   ijobiy   odatlarining   ortib   borishi   va   aksincha
salbiy odatlarining kamayib borishi  haqida muntazam  ravishda  kundaligiga yozib
boradi.
O’z-   o’zini   baholash-   o’quvchining   qobiyalitini   o’z   kuchi   bilan   yuzaga
chiqishiga   yordam   beradi.   O’z   -   o’zini   baholash   o’zining   imkoniyatlarini   hisob   -
kitob   qilish,   baholash,   chetdan   turib   xolisona   baho   berish,   o’zidan   qoniqish   hosil
qilishda yordam 
beradi.
Tarbiyada   rag’batlantirish     usulidan   qanday   foydalaniladi,   uning   qanday
turlari   va   ahamiyati   bor?   degan   savol   ko’pchilikni   qiziqtirsa   kerak.   O’quvchi
bolalarning   har   biri   o’sib   kamol   topib   borayotganidan   xursand   bo’layotganini
sezish   kerak.   Faqat   shundagina   bola   o’zining   olg’a   siljib   borayotganini   ko’ra
biladi.   Bunga   erishish   uchun   rag’batlantirish   usulidan   foydalaniladi.
Rag’batlantirish bolaga ishonishga, unga bo’lgan ijobiy qobiliyat va fazilatlarning
2
 Педагогика .Ўқув қўлланма. А.Мунавваров таҳририда. Тошкент:
«Ўқитувчи», 1996 . 129-бет. kuchini   e’tirof   etishga   asoslangan.   Rag’batlantirish   o’quvchining   ko’nglini   oladi,
uni quvontiradi, yanada yaxshiroq bo’lishga undaydi.
Rag’batlantirishning quyidagi turlari mavjud.
O’quvchining   kuchi   yetadigan   mas’uliyatli   topshiriq   berish     orqali       bolaga
ishonch   bildirish;   Maqtash:   (ota   -   ona,   jamoa   oldida);   Esdalik   sovg’a   berish;
Maqtov   yorlig’i   berish;   Stipendiya   bilan   taqdirlash;   teleko’rsatuvlarda   maqtash;
Hurmat taxtasiga rasmini qo’yish; Qo’llab-quvvatlash;   Ma’muriyat va jamoaning
minnnatdorchiligi;     Musobaqalarda   bayroq   ko’tartirish;   Gazetada     e’lon   qilish   ;
Televideniyeda ko’rsatuv uyushtirish; Rag’batlantirish   pedagogik   talab   asosida
bo’lishi   lozim.   Tarbiyalovchi   oshirib   maqtashi,   boshqa   o’quvchi-   yoshlarga
taqqoslab   kesatishga   yo’l   qo’ymasligi,   rag’batlantirishga   bo’lgan   talabchanligini
oshirish lozim.
                          Rag`batlantirish 
O`quvchining zimmasiga mas'uliyatli vazifa 
yuklash Maqtash (ota-onalar hamda o`quvchilar 
jamoasi oldida)
Maqtov  yorlig`i bilan taqdirlash
Estalik sovg`asini b е rish (badiiy kitob va o`quv 
qurollari)
Fotosuratini  µurmat taxtasiga tasiga qo`yish Maxsus stipеndiyalar   tayinlash
2 .25.  chizma. Rag`batlantirish turlariSafda birinchi o`rinda turishi Musobaqalarda bayroqdor bo`lishiQo`llab-quvvatlash Jamoa nomidan minnatdorchilik bildirish Jazolash       -   tarbiyalanuvchining   xatti   -   harakati   va   faoliyatiga   salbiy   baho
berishdir.
Jazo - bu tarbiyalanuvchi manfaati uchun qo’llaniladigan  tarbiya usuli.
Pedagogikada   j azolash   usuli ga   qanday   qaraladi,   uning   qanday   turlari
qo’llaniladi  degan savolning   tug’ilishi tabiiy.
     Tanbeh berish - eng yengil jazo chorasi bo’lib hisoblanadi. 
Ogohlantirish  - noma’qul xatti - harakatlarning oldini olish uchun ishlatiladi.
Hayfsan   berish   -   tanbeh   va   ogohlantirish   kutilgan   natija   bermasa,   o’quvchi
intizomni buzaversa, hayfsan beriladi.
Uyaltirish   -   odamning   eng   nozik   sezgilaridan   biri   uyat,   or   -   nomus   sharmu
hayodir. 
Odamda izzat - nafs, odamiylik qancha kuchli bo’lsa, o’zini - o’zi avvalo hurmat
qilsa   unda   or   -   nomus   kuchli   bo’ladi.   Xalqimiz   uyat   -   o’limdan   qattiq   deb   bejiz
aytmagan.   Shu   sababli   bolani   ha   deb   uyaltirmasdan   boshqa   vositalarni   ham
qo’llash kerak.
Jazo   haqqoniy   me’yorda   qo’llanilsa   samarali   bo’ladi.   Mаktаblаrdа   qo`llаsh
mumkin bo`lgаn jаzо chоrаlаrigа quyidаgilаr kirаdi: 
     Shunday  qilib: Tarbiya jarayoni inson hayotida rivojlanib, takomillashib boradi.
Yuqorida ta’riflab berilgan tarbiya tamoyillari va umumiy  metodlari o’quvchilarga
pedagogik ta’sir ko’rsatish sohalarining hammasini qamrab olmaydi. Jazolash
Tanbеh bеrish Ogo hlantirish
Hayfsan bеrishUyaltirish
2 .26. chizma. Jazolash  turlari         Pedagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun ham
tarbiya   jarayoni   ham,   uning     qoida   va   usullari   ham   takomillashib   boraveradi.
Tarbiyaning   samarasi   bu   qoida   va   usullarning   to’g’ri   qo’llanishiga,   bu   vosita   va
usullar   muayyan   ijtimoiy   guruhda   tarbiya   tizimidan   qanchalik   o’rin   olganiga,
ularning tarbiya vazifalari va maqsadlariga qanchalik javob berishiga bog’liqdir.
Хulоsа   qilib   аytgаndа   yuqоridа   tа’riflаngаn   tаrbiyaning   umumiy   mеtоdlаri
o`quvchilаrgа pеdаgоgik tа’sir ko`rsаtish sоhаlаrini qаmrаb оlmаydi. 
Pеdаgоgikа   fаni   vа   аmаliyoti   hаr   dоim   rivоjlаnib   bоrаr   ekаn,   ungа   muvоfiq
rаvishdа tаrbiya jаrаyoni hаm tаkоmillаshib bоrаvеrаdi.
AQLIY TARBIYA  ---- Yosh   avlodda   ilmiy   dunyoqarashni   shakllantirish   hamma
davrlarda   millatning   ilg ’ or   kishilari   diqqat   markazida   bo ’ lib   kelgan .   Insoniyat
boshidan   kechirgan   barcha   tuzumlarda     davrning   o ’ qimishli ,     ziyoli ,   bilimdon
kishilari   dunyo   ilm   faniga   umuminsoniy   madaniyatiga   salmoqli   hissalarini
qo ’ shganlar .   Bilim   ilmiy   dunyoqarashning   asosi   bo ’ lib   hisoblanadi .   Bilim   olish
albatta   yoshlikdan   boshlanadi . « Yoshlikda   olingan   ilm   toshga   o ’ yilgan   naqshdir »,-
deydi   dono   xalqimiz .   Bilimli   kishi   hech   qachon   tarix   sahifalaridan ,   xalqimizning
qalbidan   o ’ chmaydi .   Shunday   kishilar   qatorida   Sharq   musulmon   dunyosi
mutafakkirlaridan   al   -   Kindiy ,   G ` azzoliy ,   Beruniy ,   Xorazmiy ,   Naqshbandiy ,
Yassaviylarni ,   G ` arb   allomalari   I .   Kant ,   F .   Gegel ,   L .     Feyerbax ,   A .
Shopengauerlarning   nomlarini   tilga   olmasdan   bo ’ lmaydi .     Eng   buyuk   allomalaru
donishmandlar ,   o ’ zlarining   noyob   asarlari ,   ta ’ limotlari   bilan   insoniyat   rivojiga
ulkan   hissa   qo ’ shganlar .   Ular   umrlarini   ilmu   fanga   bag ’ ishlab ,   bu   yorug ’   olamdan
ketar   chog ’ i   hayot   ilmini   chuqur   egalladingizmi ?  degan   savolga   hech   narsa   bilmay
ketyapman   degan   ekanlar .   Ne   ajab ,     hayot   ilmi   sirli   va   murakkabki ,   anglab
yetmoqqa   butun   insoniyat   umri   ham   yetmaydi . 
Bilim     ilmiy   dunyoqarashning   asosi   deb     aytib   o ’ tdik ,   shunday   ekan
dunyoqarashning   o ’ zi   nima ?  Uning   qanday   shakllari   bor ?  
Dunyoqarash   -   faqat   insongagina   xos   xususiyat   bo ’ lib ,   hayvonot   dunyosi
boshqa   narsa  ,  buyumlar   va   mavjudodlar   uchun   bu   hol   yotdir .  Ularda   dunyoqarash
kishilarning   olam   va   uning   o ’ zgarishi ,  rivojlanishi   haqidagi   ilmiy   falsafiy ,  siyosiy , huquqiy ,  axloqiy ,  estetik   diniy ,  qarashlari   va   tasavvurlari   tizimidan   iborat .  Demak ,
dunyoqarash   bu   olam   haqidagi   yaxlit   umumiylashtirilgan   bilimlar   to ’ plamidir .
Kishilar   tevarak - atrofdagi   narsa   va   hodisalar   to ’ g ’ risida   qancha   ko ’ p
ma ’ lumotlarga ,   bilimga   ega   bo ’ lsa ,   ularning   dunyoqarashi   ham   shu   darajada
mukammal   va   puxta   bo ’ ladi .   Avvalo   ta ’ kidlash   lozimki ,   ilmiy   dunyoqarash
turlicha   buladi .  Turli   kasb   egalari   turli   xil   dunyoqarashga   ega   bo ’ ladi .
Dunyoqarash   kishilarda   olam   haqida   yaxlit   umumlashtirilgan   bilimlar ,  g ’ oyalar
turkumini   hosil   qiladigan   ularni   muayyan   ijtimoiy   guruhlar ,   sinflar ,   siyosiy
partiyalar ,   ommaviy   harakatlar ,   davlatlar   maqsadidan   kelib   chiqib ,   baholaydigan
va   shunga   qarab   hayotdagi   o ’ z   o ’ rnini ,   amaliy   faoliyat   yo ’ nalishlarini ,
maqsadlarini   aniqlab   olishga   imkoniyat   beradigan   ko ’ p   qirrali   va   sermazmun
tushunchadir . 
Dunyoqarashning   ikkita   darajasi   mavjud .   Birinchisini ,   kishilarning   kundalik
hayotiy   amaliy   tajribasi   hamda   kasbiy     faoliyati   asosida   to ’ plangan   bilimlar ,
tasavvurlar ,   qarashlar   tashkil   qilsa ,   ikkinchisini   ilm - fan   tufayli   to ’ plangan   nazariy
bilimlar ,   g ’ oyalar   yig ’ indisi   tashkil   etadi .   Ularning   ikkalasi   bir - biri   bilan   uzviy
bog ’ langan   bulib ,  bir - birini   to ’ ldiradi . 
Dunyoqarash     ijtimoiy   borliqning   in ’ ikosidir .   Unda   ijtimoiy   turmush   aks   etadi
va   u    ijtimoiy   tuzumga   bog ’ liq   bo ’ ladi . 
Dunyoqarashning   doimo   o ’ zgarib ,   rivojlanib   turishi   uning   tarixiy   turlarining
almashuvida    yaqqol   namoyon   bo ’ ladi . 
                                                 2-27. chizma Diniy
falsafiyMifologik
Dunyoqarash 
turlari Mifologik      (      yunoncha      -      mifos    -   naql    ,      rivoyat    ,      logos    -      tushuncha    ,      ta    ’   limot    )  
dunyoqarash   -   ijtimoiy   taraqqiyotning   eng   boshlang ’ ich   davriga   xos   bo ’ lgan   xalq
og ’ zaki   ijodi -   naql   va   afsonalarda   gavdalantirilgan   ijtimoiy   ongning   asosiy
shaklidir .
« Olam   qanday   paydo   bo ’ lgan ?   Quyosh ,   oy   va   yulduzlarni   kim   yaratgan ?   Bu   sir -
sinoatga   to ’ la   borliqning   so ’ ngi   qayerda ?»   degan   savollar     odamzotni   azaldan
qiziqtirib   kelgan . 
Ushbu   savollarga   odamzot   topgan   dastlabki   javoblar   miflarda   ifodalangan   va   ular
butun   bir   mifologik   tizimni   hosil   etgan .
Qadimiy   turkiy   xalqlarda   ham   shunday   mifologik   tizim   mavjud   bo ’ lgan .
Misol   tariqasida   yer ,   osmon ,   yulduzlarning   paydo   bo ’ lishi ,   tuzilishi   va   o ’ zaro
munosabati   haqidagi   mifologik   naqllarni   keltiramiz :
1.   Yer(ning)   ustidan   osmon   do’ppiday   yopib   turadi.   Eng   balandda,   o’rtada
Temir qoziq yulduzi turadi. Jami yulduz yer bilan temir qoziqning   (atrofida) chir
aylanadi. Yerning ostidayam bir temir qoziq yulduzi bor. Ikki temir qoziq tortishib,
yer qimirlamay turadi.
2.   Hulkar avval yetti yulduz bo’lgan. Birovini Yetti qaroqchi   olib, oltitasi
qolgan.   Yetti   qaroqchi   Hulkar   bilan   Qambarning   o’rtasia   tushib,   ularni   yuz
ko’rmas   qilib   qo’ygan.   Avval   ular   bir-birini   yaxshi   ko’rishgan.     Hozir   Hulkar
botsa, Qambar chiqadi. Qambar botsa, Hulkar tug’adi. Hulkar- qiz, Qambar- yigit
deyishadi. Oxiri qiyomatda Hulkar bilan Qambar ko’risharmish.
3.   Osmon   qavat-qavat   bo’lar   ekan.   Nechanchidir   qavatida   bir   daraxt   bor
ekan.   Har   bir   odamning   oti   yozilgan   barg   shu   daraxtda   bo’lar   ekan.   Odam   o’lsa,
barg   so’lib,   uzilib   tushar   ekan.   Barg   yerga   tushayotganda,   biror   odamga   tegib
ketsa,   shu   odamning   qulog’i   chimirlar   ekan.   Shunday   vaqtda   kalima     qaytarishi
kerak ekan. 
Diniy   dunyoqarash   mifologiya   (afsona)negizida   shakllangan   va   rivojlangan,
voqelikning kelib chiqishi, rivojlanishi, istiqbolini xayoliy obrazlar, tasavvurlar va
tushunchalarda aks ettiruvchi dunyoqarashdir. Diniy dunyoqarashning xalq ongiga
singib,   qalbida   chuqur   ildiz   otib   ketishining   boisi   shundan   iboratki,   ular   oddiy kishilarning   ruhiyatiga   moslab,   ularning     hissiyoti,   tafakkuriga   ta’sir   etadigan   va
ko’p     vaqtgacha     esda   saqlanib   qoladigan   yorqin   obrazlar,   afsona   va   rivoyatlar
shaklida izhor qilinishidadir. 
Islom   ta’limotidagi   har   bir   afsona   va   rivoyatlarda   katta   hikmat,   falsafiy   fikr,
ma’no   mavjuddir.   Shuning   uchun   ham   ular   barhayot   bo’lib,   avloddan-avlodga
o’tib,   bizning  
davrimizgacha   yetib   keldi.   Bunday   ma’naviy   boylikni   ehtiyot
qilishimiz lozim.
Falsafiy   dunyoqarash   -   bu   olam   haqidagi   yaxlit   va   tizimlashtirilgan   bilimlar
yig’indisidir.   Mifologik   va   diniy   dunyoqarash   hissiy   a’zolarimiz   orqali   erishilgan
ma’lumotlar asosida shakllansa, falsafiy dunyoqarash hissiy va   aqliy   a’zolarimiz
tufayli     ilm-fan   yordamida   to’plagan   bilimlar   yig’indisidir.   Falsafiy   dunyoqarash
kishilarga   tabiat,   jamiyat,   inson   tafakkuri   rivojlanishining   umumiy   qonuniyatlari
haqida ma’lumot beradi. Shu bilan birga u insonni qurshab turgan olamni, dunyoni
va   uning   taraqqiyot   qonunlarini   bilish   mumkinligini,   bilish   esa   murakkab,
ziddiyatli jarayondan iboratligini ta’kidlaydi.    
Hozirgi   kunda   dunyoqarashda   yangicha   fikrlashni   hosil   qilish   mohiyati
nimadan iborat va bu nima uchun zarur? 
Hozirgi   kunda   kishilarning   ongi   dunyoqarashida   yangicha   fikrlash   yo’sini
mustahamlanmasa,   milliy   istiqlol   g’oyasi,   mazmuni   va   mohiyati   ularga
tushuntirilmasa katta o’zgarish sodir bo’lmasligi mumkin. Hozirgi muhim dolzarb
masalalardan   biri   kishilarning   eskicha   dunyoqarashini   o’zgartirish   iqtisodiy,
siyosiy,   madaniy   jabhalarda   fikrlashni   o’rgatish,   mustaqillikni   mustahkamlashda
o’z   haq   -   huquqlarini   anglab   olish   va   noo’xshov   holatlarning   hayotga   kirib
qolmasligiga qarshi kurashishga undashdan iborat.
  Milliy   ong   va   mafkurani   shakllantirish     xozirgi   kun   talabi   ekan,   bu
tushunchalar mohiyatini ham chuqur bilishimiz zarur.
Xo ’ sh ,   ong ,   milliy   ong   va   mafkura   nima ?   ( Savollar   yuzasidan   qisqacha
munozara   uyushtiriladi )
  Ongni   arabcha  « aql »  so ’ zidan   olingan ,  deb   ta ’ kidlaydi   bir   qator   olimlar .  Lekin
ong   va   aql    iboralari   o ’ rtasida   farqlar   ham   bor .  Odamning   fikrlash   qobiliyati   nazarda   tutilganda ,  ong   va   aql   atamalari   bildirgan
ma ’ nolar   bir - biriga   mos   keladi ,   ong   ham ,   aql   ham   odam   miyasining   mahsulidir .
« Odam   onglaydi   ( anglaydi ),   aql   yuritadi ,   fikrlaydi .   Ong ,   shuningdek ,   kishining
ruhiy ,   ruhoniy ,   siyosiy ,   falsafiy   nuqtai   nazarlari ,   diniy ,   badiiy   qarashlarining   ham
majmui   hisoblanadi » 3
Milliy   ong  -  bevosita   har   bir   millat   yoki   elatning   uzoq   tarixiy   etnogenez   davri ,
turmush   tarzi ,  iqtisodiy   ishlab   chiqarish   usuli ,  diniy   e ’ tiqodlari ,  madaniyati ,  boshqa
xalqlarning   o ’ zaro   ta ’ siri   tufayli   shakllangan   dunyoqarashi ,     iqtisodiy ,   siyosiy -
ijtimoiy   va   madaniy - ma ’ naviy   sohalarda   faollik   darajasi . 
« Milliy   ong   -   O ’ zbekiston   mustaqilligini   mustahkamlashning   samarali
omillaridan   biridir ».   Milliy   ongni   davr   talabi   darajasiga   ko ’ tarish   uchun
davlatimizda   katta   ishlar   amalga   oshirilmokda .  Bunda   ta ’ lim - tarbiya   muassasalari -
ning    roli   ayniqsa   muhimdir . 
Mafkura   ( arabcha   « mafkura » -   nuqtai   nazarlar   va   e ’ tiqodlar   tizimi ,   majmui ) -
jamiyatdagi   muayyan   siyosiy ,   huquqiy ,   axloqiy ,   diniy ,   badiiy ,   falsafiy ,   ilmiy
qarashlar ,  fikrlar   va   g ’ oyalar   majmui .
Mafkura   ijtimoiy   borliqning ,   ya ’ ni   keng   ma ’ noda   jamiyat   hayotining
ma ’ naviy - siyosiy   in ’ ikosidir ,   uning   inson   ongida   aks   etishi ,   inson   tomonidan
anglanib ,   bir   butun   tizim   holiga   keltirilishi   va   bu   tizimning   amaliy   faoliyatda
nazariy   asos   hamda   ruhiy   tayanch   bo ’ lib   xizmat   qilishidir .      
Ongimiz   va   dunyoqarashimizda   milliy   istiqlol   mafkurasini   shakllantirishimiz
kerak    ekan ,  dastlab   bu   mafkuraning   mohiyatini   chuqur   anglab   olishimiz   kerak .  Bu
haqda   oldingi   mavzularda ,   boshqa   fanlarni   o ’ tish   jarayonida   ham   kup   to ’ xtab
o ’ tilgan .  Shu   fikrlarni ,  bilimlarni   yana   bir   esga   tushiraylik .
« Aqliy   hujum »   usuli   qo ’ llaniladi .   Talabalar   guruhlarga   bo ’ linib   ,   «   Milliy   
istiqlol           mafkurasi      -      xalqimiz        manfaatlari        ifodachisi    »,       «    Milliy        mafkuraga   
qo    ’   yilgan        talablar    »,   «    Milliy        mafkuraning        vazifalari    »,   «    O    ’   quvchilarga        milliy   
3
 Иброхимов А., Султонов Х.,  Жўраев Н. Ватан туйg’уси. Т.:
«Ўзбекистон»,199.  30-  бет . mafkurani         singdirish         yo    ’   llari    »       haqida   guruh   bilan   muhokama   qilib ,   o ’ z
xulosalarini   beradilar .
« Aqliy   hujum »  qoidalari   yozilgan   chizma   doskaga   osib   qo ’ yiladi .
  Muhokamalardan   so ’ ng    chiqariladigan   
XULOSA :
O ’ zbekiston   jamiyatining   milliy   istiqlol   mafkurasi ,   o ’ z   mohiyatiga   ko ’ ra ,
xalqimizning   asosiy   maqsad   -   muddaolarini   ifodalaydigan ,   uning   o ’ tmish   va
kelajagini   bir   -   biri   bilan   bog ’ laydigan ,   asriy   orzu   -   istaklarini   amalga   oshirishga
xizmat   qiladigan   g ’ oyalar   tizimidir .
Aqliy tarbiya   shaxsni har tomonlama tarahhiy  ettirishda alohida va muhim
o`rin   egallaydi.   Ahliy   tarbiyaga   o`z   vahtida   Forobiy,   B е runiy,   Ibn   Sino,   al-
Xorozmiy   va   Ulug`b е k   kabi     allomalarimiz     juda   kata   e'tibor   bilan   qarashgan.
«Aqlli d е b shunday kishiga aytiladi, -d е b yozadi Forobiy,- unda o`tkir z е hn-idrok
bo`lish bilan birga, fazilati ham bo`lsin. Bunday kishi  o`zining butun hobiliyati va
idrokiga   yaxshi   ishlarni   amalga   oshirishga,   yomon   ishlardan   o`zini   saqlashga   va
tortishga     qaratgan   bo`lmog`i   lozim.   Shunday   odamnigina     aqlli   va   to`g`ri   fikr
yurituvchi d е b atash mumkin» 4
 
Sh а rq mut а f а kkirl а ri o`z  а s а rl а rid а  bilish h а md а  ins о n  а qliy t а f а kkuri m а s а l а l а rig а
а l о hid а   o`rin   b е rg а n.   Х usus а n,   А bu   N а sr   F о rbiy   ins о n   t о m о nid а n   b о rliqni
а ngl а nishi,   t а bi а t   sirl а rini   а ngl а shid а   ilm-f а nning   r о lini   h а l   qiluvchi   о mil   sif а tid а
b а h о l а ydi.   А ll о m а ning fikrch а , ins о n t а n а si, miyasi, s е zgi   о rg а nl а ri u tug`ilg а nd а
m а vjud bo`lg а n bo`ls а ,   а qliy bilimi, m а ’n а viyati, ruhiyati, int е ll е ktu а l  v а   ах l о qiy
sif а tl а ri,   ха r а kt е ri,   dini,   urf- о d а tl а ri,   m а ’lum о ti   t а shqi   о l а m,   ijtim о iy   muhit
t а ’sirid а ,  о d а ml а r bil а n t а shkil et а yotg а n mun о s а b а tl а ri j а r а yonid а  sh а kll а n а di.
Aqliy   tarbiya   avvalo     ta ' lim   jarayonida     amalga   oshiriladi .   Ta'lim   jarayonining
mazmunini     esa   bilim,   ko`nikma     va   malakalar     tashkil   qiladi.   ta'limning     asosiy
vazifasi     yosh     avlodni   ilmiy   bilimlar,   ko`nikma   va   malakalar   tizimi   bilan
qurollantirishdan   iboratdir.   Bilimlar-   insonlarnin   itimoiy-tarixiy   amaliyot
jarayonida   to`plagan   umumlashgan   tajribasidir.   Ilmiy     bilimlar   ob' е ktiv   olamni
4
  Forobiy .  Aql   to ` g ` risida   risola .  O ` zb е k   p е dagogikasi   antologiyasi .  T ., 1997 y , 109- b е t ancha   to`g`ri     aks   ettiradi.   Ilmiy   bilimlar   doimiy   emas,   ular   hamisha   o`zgarib   va
takomillashib   boradi.   Bilimlar   asosida     o`quvchilarning   kuzatuvchanlik,   tafakkur,
xotira   singari   bilish   qobiliyatlari   rivojlanadi,   ularda   e'tiqod   hosil   bo`ladi,   ilmiy
dunyoqarashni shakllantiruvchi  g`oyalar tizimi tarkib topadi.
                                                 
________Iqtisod,   iqtisodiy   ta’lim,   iqtisodiy   tarbiya,     trjamkorlik,   isrof,     iqtisod
alifbosi,   iqtisodiy   bilim   asoslari,   iqtisodiy   islohotlar,   oilada   iqtisodiy   tarbiya,
ekologiya, ekologik tarbiya, ekologik tarbiya mazmuni,  ekologik tarbiya vazifasi,
ekologik tarbiya berish yo`li.
  Bolalarga maktab va oila sharoitida  iqtisodiy tarbiya  berish muammosi ko’pdan
buyon   pedagogikaning   asosiy   muammolaridan   biri   bo’lib     kelmokda.   Bozor
iqtisodi  sharoitida  yoshlarda  iqtisodiy  tafakkurni  tarbiyalash ayniqsa muhimdir.
Mamlakatimizda bozor iqtisodi  o’ziga xos   va o’ziga mos yo’l bilan   bosqichma-
bosqich   shakllanmoqda.   Shu   bois     hozirgi   davrda   xalqimizning     iqtisodiy
madaniyatini   ko’tarish   va   jumladan   yosh   avlodning     iqtisodiy   savodxonlik
darajasini  oshirish  alohida ahamiyat kasb etadi.
                  Ekologik ta`lim   deganda o`quvchilarga berilishi lozim bo`lgan tabiat bilan
inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi.
                    Ekologik   tarbiya   esa   insonning   atrof-muhitga   nisbatan   munosabatini
tarbiyalashdir.   Ekologik   ta`lim-tarbiya   umumiy   ta`lim-tarbiyaning     tarkibiy   qismi
bo`lib,   maktabda     barcha   fanlarni   o`qitishda   amalga   oshirilishi   ko`zda   tutiladi.
ekologik ta`lim-tarbiyadan   bosh maqsad ham  yosh avlodda atrof-muhit  va uning
muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. 
Ekologik tarbiyalash jarayonida   yoshlar  tabiat boyliklarini tejab-tergansha,
tabiatni muhofaza   qilishga   o`rgatila boriladi. Atoqli pedagog V.A. Suxomlinskiy
“Bolalarga   jonim   fido”   asarida   “Men   bolalar   «Alifbeni   ochib,   birinchi   so`zini
hijjalab   o`qishlariga   qadar   avval   dunyodagi   eng   ajoyib   kitob   –   tabiat   kitobini
mutolaa   etishlarini     istardim” 5
  deb   ta`kidlaganidek,   bu   boradagi   barcha   ishlarni
bolaning kichikligidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir. 
5
 Pedagogika. A.Munavvarov tahriri ostida. T., “O`qituvchi”, 1996 y, 153-bet   FUQAROLIK   TARBIYASI------             Fuqаrоlik   tаrbiyasining   mаzmuni   vа
vаzifаlаri .   Mustаqil   O`zbеkistоn   Rеspublikаsidа   shаkllаnаyotgаn   milliy   istiqlоl
g`оyalаri   fuqаrоlаrni   Rеspublikа   Kоnstitusiyasidа   e’tirоf   etilgаn   insоnpаrvаr,
dеmоkrаtik,   huquqiy   dаvlаt   vа   huquqiy   jаmiyatni   bаrpо   etishdеk   ezgu   mаqsаd
аtrоfidа birlаshtirishgа хizmаt qilаdi. Hаr bir fuqаrоning ijtimоiy-siyosiy, huquqiy
fаоlligini   yuzаgа   kеltirish,   huquqiy   mаdаniyatini   qаrоr   tоptirish   –   fuqаrоlik
(huquqiy) jаmiyatning аsоsiy tаlаbi sаnаlаdi.
Fuqаrоlik   tаrbiyasi   fuqаrоlik   tushunchаsining   mоhiyatini   аnglаtish   оrqаli
o`quvchilаrdа yuksаk dаrаjаdаgi fuqаrоlik mаdаniyatini shаkllаntirish, ulаrni хаlq,
Vаtаn,   jаmiyat   mаnfааtlаri   yo`lidа   kurаshuvchi   fuqаrоlаr   etib   tаrbiyalаshgа
yo`nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon. Fuqаrоlik tаrbiyasining mаrkаziy оb’еkti fuqаrо
sаnаlаdi. 
Fuqаrо  fuqаrоligi huquqiy jihаtdаn e’tirоf etilgаn hаmdа muаyyan jаmiyat (dаvlаt)
а’zоsi bo`lgаn shахsdir. 
Fuqаrоlik   esа   huquqiy   vа   ахlоqiy   mе’yorlаrgа   оngli   riоya   etish,   mа’lum
huquqlаrdаn fоydаlаnish hаmdа burchlаrni bаjаrishgа mаs’ullik bilаn yondоshuv,
mеhnаt jаrаyoni vа jаmоаdаgi fаоllik, mа’nаviy еtuklik аsоsidа muаyyan dаvlаtgа
mаnsublik.
Fuqаrоlik tаrbiyasining vаzifаlаri tizimi ni quyidаgilаr tаshkil etаdi:
1. YOsh аvlоdni dоimiy rаvishdа jаmiyatdа ustuvоr mаvqеgа egа bo`lgаn
ахlоqiy vа huquqiy mе’yorlаrgа riоya etishgа o`rgаtib bоrish.
2. O`quvchilаrgа   fuqаrоlik   huquq   vа   burchlаri   to`g`risidа   mа’lumоtlаr
bеrib   bоrish,   ulаrdа   fuqаrоlik   fаоliyatini   tаshkil   etish   bоrаsidа   ko`nikmа   vа
mаlаkаlаr hоsil qilish.
3. O`quvchilаrdа  dаvlаt   rаmzlаrigа  nisbаtаn  hurmаt   vа  muhаbbаtni  qаrоr
tоptirish,   Rеspublikа   Prеzidеnti   shа’ni,   оr-nоmusini   himоya   qilishgа   tаyyorlik
hissini shаkllаntirish.
4. O`quvchilаrdа   хаlq   o`tmishi,   milliy   qаdriyatlаrgа   nisbаtаn   muhаbbаt
tuyg`usini uyg`оtish, ulаrdаn g`ururlаnish, fахrlаnish vа iftiхоr hislаrini оshirish. 5. Vаtаn, хаlq vа millаt ishigа sоdiqlik, o`z mаnfааtlаrini yurt mаnfааtlаri
bilаn uyg`unlаshtirа оlishgа erishish, fidоiy fuqаrоni tаrbiyalаb vоyagа еtkаzish.
6. Vаtаn,   yurt   оzоdligi   vа   mustаqilligini   e’zоzlоvchi,   аrdоqlоvchi,   uni
himоya qilishgа tаyyor fuqаrоni tаrbiyalаsh ishigа kеng jаmоаtchilik e’tibоrini jаlb
etish.  
O`quvchilаrning   fuqаrоlik   tаrbiyasini   tаshkil   etishdа   shахsgа   dаvlаt
Kоnstitusiyasidа   ko`rsаtilgаn   huquqlаrdаn   fоydаlаnish   hаmdа   burchlаrni   bаjаrish
хususidа mа’lumоtlаr bеrish, ulаrdа ijtimоiy fаоliyatni tаshkil etishdа huquqlаrdаn
fоydаlаnish   vа   burchlаrni   bаjаrish   bo`ychа   ko`nikmа   vа   mаlаkаlаrni   hоsil   qilish
mаqsаdgа muvоfiqdir.
Rеspublikа   Bоsh   qоnunidа   shахsning   quyidаgi   huquqlаri   kаfоlаtlаnаdi:   yashаsh
huquqi, erkinlik vа shахsiy dахlsizlik, аyblаnаyotgаn shахs ishining suddа qоnuniy
tаrtibdа, оshkоrа ko`rib chiqilishi, hаr kim o`z shа’ni vа оbro`sigа tаhdid qilаdigаn
tаjоvuzlаrdаn, shахsiy hаyotgа аrаlаshishdаn himоyalаnish vа turаr-jоy dаhlsizligi,
Rеspublikа   hududidа   bir   jоydаn   ikki   jоygа  ko`chish,   O`zbеkistоn   Rеspublikаsigа
kеlish  vа undаn  chiqib  kеtish,  fikrlаsh,  so`z  vа e’tiqоd erkinligi, vijdоn  erkinligi,
dаvlаt   ishlаrini   bоshqаrishdа   bеvоsitа   yoki   o`z   vаkillri   оrqаli   ishtirоk   etish,
qоnuniy   mitinglаr,   yig`ilishlаr   vа   nаmоyishlаrdа   ishtirоk   etish,   kаsаbа
uyushmаlаridа,   siyosiy   pаrtiyalаrgа   vа   bоshqа   jаmоаt   birlаshmаlаrigа   uyushish,
оmmаviy hаrаkаtlаrdа ishtirоk etish, sаylаsh vа sаylаnish, mulkdоr bo`lish, mеhnаt
qilish,   erkin   kаsb   tаnlаsh,   dаm   оlish,   qаrigаndа   yoki   mеhnаt   qilish   lаyoqаtini
yo`qоtgаndа,  shuningdеk,  bоquvchisidаn  mаhrum  bo`lgаndа  ijtimоiy  tа’minоtdаn
fоydаlаnish,   tibbiy   хizmаtdаn   fоydаlаnish,   bilim   оlish,   ilmiy   vа   tехnikаviy   ijоd
erkinligi.
O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH.
OILA TARBIYASI  
Talabalar   guruhlarga   bo’linish   qoidalari   asosida     kichik   guruhlarga
bo’linadilar.   Har     bir   guruh   o’zaro   hamkorlikda   «Axloq»   tushunchasiga   klaster tuzib,   taqdimotni     o’tkazishadi   (10   minut).     Klaster   tuzish   qoidalari   doskada
ko’rsatib qo’yiladi (Bu qoidalar oldingi mavzularda berilgan).  
Ularga yordam tariqasida quyidagi sxemani taqdim qilish  mumkin.
2-30-chizma
Axloq o’zi nima?
Axloq ,  xulq  va  atvor  so’zlari arabcha bo’lib, ular o’zbek tilida ham o’z ma’nosida
ishlatiladi.   Axloq   ijtimoiy   ong   shakllaridan   biri,   ijtimoiy     qoida   bo’lib,   bu   tartib-
qoida   ijtimoiy   hayotning   istisnosiz   hamma   sohalarida   kishilarning   xatti-
harakatlarini tartibga solish funksiyasini bajaradi. Axloq- ijtimoiy ong shakllaridan
biri   hisoblanib,   har   bir   kishining   jamiyat   va   oiladagi   yurish-turishi,   tartib-
qoidalarining yig’indisi sifatida gavdalanadi. Demak, jamiyatga, oilaga, mehnatga
bo’lgan munosabatlarda axloq namoyon bo’ladi.    
Quyidagi donolarimiz bisotidan keltirilgan jumlalarni o’qing va mushohada
qiling.
«Axloq   ilmi   insonlarni   yaxshi   xulqlarga   chaqirub,   yomon   xulqlardan
qaytarmoq uchun  yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini
bayon qiladurgan, bildiradurgan bir ilmdir»
«Har   kim   axloq   ilmini   bilib   amal   qilsa,   bu   dunyoda   aziz,   oxiratda   sharofatlik
bo’lur» Axloq katеgoriyalari
Odob
Xulq Madaniyaт
Ma'naviyatNazokat «Agar   bir   kishining   o’zidan,   ishidan,   so’zidan   boshqa   kishilar   ozor   topmasalar,
yaxshi xulq deyulur. Agar ozor topadurgan bulsalar yomon xulq deb atalur» 6
 
  «Axloq-   insonlarni   yaxshilikka   chaqirguvchi,   yomonlikdan   qaytarguvchi   bir
ilmdir.   Yaxshi   xulqlarning   yaxshiligini,   yomon   xulqlarning   yomonligini   dalil   va
misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur» 
«Agar   nafs   tarbiyat   topib,   yaxshi   ishlarni   qilurga   odat   qilsa,   yaxshilikka   tavsif
bo’lib, «yaxshi xulqlar», agar tartibsiz o’sib, yomon ishlar qiladurg’on bo’lib ketsa,
yomonlikka tavsif bo’lib, «yomon xulqlar» deb atalur» 7
«Axloq tarbiyasi  insonni axloqiy  barkamollikka yetkazish  va uning bashariyat 
jamiyatiga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir...
Bolalar suvga o’xshaydilar. Suv qaysi rangdagi idishda bo’lsa, o’sha rangda
tovlangani kabi, bolalar   ham qanday muhitda bo’lsalar o’sha  muhitning shunday
odat   va   axloqini   qabul     qiladilar.   Axloqiy  tarbiyaning    eng  buyuk   sharti   shundan
iboratki,   bolalar   ko’proq   yaxshi   va   yomon   axloqni   o’z   uylaridan,   ko’chadagi
o’rtoqlaridan, maktabdagi o’quvchilardan qabul  qiladilar» 8
.  
Axloq,   axloqiy   sifatlar   haqida   gapirdik,   endi   axloqiy   tarbiyaning   mazmuni
nimadan iborat? degan savolga javob bersak.
Axloqiy tarbiya  mazmuni  asosan quyidagilarda o’z ifodasini topadi:
1.Jamiyatga, Vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash. Bu xildagi munosabatlar
shaxsning   vatanparvarligi,   fuqaro   yetukligi,   baynalminallik   kabi   fazilatlarda   aks
etadi,   uning   maqsadlarida   Vatan   boyliklarini   ko’paytirish,   mustahkamlash   va
himoya qilishga qaratilgan amaliy ishlarida namoyon bo’ladi.
2.Mehnatga   axloqiy   munosabatni   tarbiyalash.   Bu   axloqiy   munosabat   shaxsning
mehnat   jarayonida   namoyon   bo’ladigan   yuksak   ongida,   mehnatning   hayotdagi
rolini   anglashida,   xususiy   va   jamoa   mehnatiga   tayyorlik,   mehnatsevarlikda
ifodalandi.
6
  Q о р и   Н и з о м и д д и н   б и н   м у л л а   H а с а н .   « И л м и   а х л о q » .   Т о ш к е н т :   « Ё з у в ч и » ,   1 9 9 4   .   3 -   б е т .
7
 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёhуд ахлоq. Тошкент, 1994. 5-бет.
8
 Ахатова Д. Абдурауф  Фитрат.  Ўзбек  педагогикаси антологияси. Тузувчилар: С.Очил, К.Hошимов. -Т., «Ўqитувчи», 1999.
55- бет . 3.Atrofdagi   kishilarga     axloqiy   munosabat.   Shaxsning   jamoatchilik,   ko’pchilik
manfaatini o’z shaxsiy manfaatidan ustun qo’yishidir.
4.Shaxsning o’ziga, o’z xulqiga axloqiy munosabatni tarbiyalashi  - bu o’quvchini
ongli intizom ruhida tarbiyalashdan iboratdir.
      Axloqiy tarbiyani qanday yo’llar bilan amalga oshirish mumkin?
Maktabda   o’quvchilarga   axloqiy   tarbiya   berishda   xilma-xil   usullar
qo’llaniladi:
- dars, ta’lim jarayonida axloqiy tarbiyani qo’shib olib borish; 
- ahil, inoq uyushtirilgan intizomli jamoa orqali axloqiy tarbiya berish;
- to’g’ri rejalashtirilgan tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish orqali;
- Maktabda ijobiy emotsional sharoit yaratish orqali. Masalan, Mustaqillik
kuni, navro’z bayrami;
- Barcha   o’quvchilarning   maktabdagi   umumiy   va   yagona   tartib   qoidaga
rioya qildirish orqali;
- Turli   tushuntirish,   uqtirish,   suhbat,   munozara,   rag’batlantirish,   jazolash
usullaridan foydalanish orqali; 
- Tarbiyaviy soatlar, «Odobnoma» darslari saviyasini oshirish orqali;
- Mehnat   ilg’orlari,   ilm-fan   xodimlari,   mehnat   faxriylari,   hojilar   bilan
uchrashuvlar uyushtirish orqali;
- Maktabda turli kechalar, olimpiada, festival, musobaqalar o’tkazish, turli
axloqiy-ma’rifiy tele-radio eshittirishlaridan foydalanish;
- Dars   va   tarbiyaviy   tadbirlar   jarayonida   milliy   qadriyat   va   an’analarimiz
aks etgan  asarlarni o’qib-o’rganish orqali.    
   «Odob-axloq   inson   ko’rki»   mavzusida     qisqa   (10   minutlik)   munozara
o’tkazing.
Munozara davrida qator insoniy sifatlarni ham ko’rib chiqamiz. Eng avvalo
inson  fazilatlarining  o’zaro  munosabatlarini  va  o’rnini  aniqlab  olmog’imiz  lozim.
Insonning   ma’naviyati   uning   odobi,   xulqi,   madaniyatidan   tashkil   topadi.
Ma’naviyat   esa   aqliy,   axloqiy,   huquqiy,   iqtisodiy   va   siyosiy   bilimlar   zamirida
shakllanadi. Sifat  alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi kategoriyadir.
Fazilat  - alohida shaxs, el, elat, xalq ulusga taalluqli bo’lgan ijobiy axloqiy sifat
majmui.
Odamning inson sifatida shakllana  borishi    jarayonida uning kamolat  darajasi
odob,   axloq,   madaniyat,   ma’naviyat   elementlarining   unda   qanchalik
mujassamlashganligi bilan belgilanadi. Shu o’rinda bu kategoriyalarning mohiyati
ustida to’xtalib o’tish joizdir.
Odob   - har bir insonning o’zi bir inson yoki jamoa bilan bo’lgan muloqotida
hamda yurish - turishida o’zini tuta bilishidir.
Axloq  - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’qullangan xulq -
odob normalari majmui.
Madaniyat   -   jamiyat   va   unda   yashovchi   fuqarolarning   faoliyati   jarayonida
to’plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.
Ma’naviyat   -     inson   ongini   aks   ettiruvchi   barcha   ijobiy,   ruhiy,   intellektual
fazilatlar majmuasi.
Mushohada   qilish   aqlning   peshlanishiga   olib   keladi.   Aql   ongni   sayqallaydi,
ong   esa   moddiy   va   ma’naviy   manbaga   aylanadi.   Shu   tarzda   inson   sekin   -   asta
takomillashib, komillikka erishib boradi. 
Ma’naviy-axloqiy tarbiyada  vijdonning o’rnini qanday tushunasiz? 
Tarbiyada   vijdon   eng   oliy   ma’naviy   -   insoniy   sifatdir.   Vijdon   tushunchasi,
insonning   vijdoniy   sifati,   uning   ongi,   qalbi,   aqli   va   irodasiga   bog’liqdir.   Chunki
insonning   ichki   ruhiy   kechinmalarida   yaxshilik   va   yomonlik   doimo   kurashda
bo’ladi.   Agar   inson   biror   ma’naviy   vaziyatda   o’z   qalbiga   quloq   solib,   irodasini
ishga   solsa,   g’arazgo’ylik,   mansabparastlik,   molparastlik   kabi   g’ayri   insoniy
illatlardan   ustun   chiqib   oqilona   ish   ko’rsa   uning   vijdoniy   sifati   yuqoriligini
ko’rsatadi. Inson qalbida g’ayri insoniy illatlarning ustun bo’lishi aslida ma’naviy
kasallikdir.   "Milliy   istiqlol   g’oyasi:   asosiy   tushuncha   va   tamoyillar"   risolasida
shunday   deyiladi:   «Milliy   mafkura   insonga   faqat   moddiy   boyliklar   va   ne’matlar
uchun   emas,   avvalo,   Alloh   taolo   ato   etgan   aql   -   zakovat,   iymon   -   e’tiqod   tufayli yuksak   ma’naviyatga   erishish   uchun   intilib   yashash   lozimligini   anglatadigan,   bu
murakkab va tahlikali dunyoda uning taraqqiyot yo’lini yoritadigan mayoqdir» 9
.
Har bir kishi o’z - o’ziga, kasbiga, davlatiga, xalqiga, insoniyatga, olamga 
vijdoniy munosabatda bo’lishi lozim.
 
2-32 chizma
  Oilaning   iqtisodiy   funksiyasi   uning   asosiy   tarbiyaviy     funksiyasidir .
Bolalarning   aqliy,   jismoniy,   axloqiy   estetik   tarbiyasiga   oilada   asos   solinadi.   Oila
inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo’yish bilan cheklanmasdan, balki
9
  Миллий исти қ лол  ғ ояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Тошкент: «Ўзбекистон», 2000. 6-бет.Arastu Vijdon ruhimizning ma'naviy quvvati bilan fikrimizga 
quvvat bеruvchi bir vositayu idrokiyatdir
Abu Ali ibn Sino Vijdon - ruh va fikrimiz-ni tuyg’un qilmoqqa birinchi 
vositadir.
Abdulla Avloniy Vijdon dеb ruhimizga, fikrimizga ta'sir qiladurg’on 
hissiyot, ya'ni sеzuv-tuymoqdan iborat ma'naviy 
quvvatga aytilur. Biz har vaqt afgol va 
harakatimizni yaxshi va yomonligini, foyda va 
zararligini onjaq vij-donimiz ila bilurmiz.Oilaning funksiyalar	i	
Tarbiyaviy	
Felisitologi	k
Kommunik	ativ	
Relaksatsiy	a	
Regulyativ	
Rekreativ	
Reprodukti	v
Iqtisodiy uning   so’nggi   g’ishti   qo’yilguncha   javobgardir.   Jamiyatning   komil   fuqarosini
shakllantirish,   tarbiyalash   hozirgi   zamon   oilasining   muhim   funksiyasi   darajasiga
kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi.
  Oilaning   kommunnikativ   funksiyasi   oila   a’zolarining   o’zaro   muloqot   va
o’zaro   tushunishga   bo’lgan   ehtiyojini   qondirishga   xizmat   qiladi.   Psixologik
tadqiqotlarda   ta’kidlanishicha,   turli     ijtimoiy   oriyentatsiyalar,   «ustanovka»lar,
hissiy   madaniyat,   odamning   axloqiy,   ma’naviy   va   psixologik   salomatligi-   oilada
o’zaro,   ichki   muloqot   xarakteri,   xonadondagi   yoshi   kattalarning   o’zaro,
munosabatlarida   psixologik   «ustanovka»larni   namoyon   qilishlari   oiladagi   axloqiy
psixologik iqlimga to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir.
  Insoniyat   taraqqiyotining     hozirgi   bosqichida   fan   texnika   taraqqiyotining
yuksalib,   odamlarning   kundalik   hayotning   urbanizatsiya-lashuvining
(radio,televideniye,   video,   kompyuter   va   boshqalar)   ortib   borishi,   oilalarning
tobora nuklearlashib 10
 borayotganligi bilan   oilaning kommunikativ funksiyasining
ahamiyati   tobora ortib bormoqda.
Oilaning rekreativ funksiyasi nimadan iborat ?  Nikoh-oila munosabatlari
yuzaga   kelgan   dastlabki,   ibtidoiy   zamonlardan   buyon   unga   xarakterli   bo’lgan
xususiyatlardan   biri,   oila   a’zolarining   axloqiy-psixologik   himoyalanishini
ta’minlash,   yosh   bolalarga   va   mehnatga   yaroqsiz   kishilar   yoki   keksa
qarindoshlarga moddiy-ma’naviy va jismoniy yordam ko’rsatish kabilardan iborat
bo’lib kelgan 11
.
Bu   holat   oilaning       rekreativ   funksiyasini-   tashkil   qiladi.   Oilaning   rekreativ
funksiyasi-   o’zaro   jismoniy,   moddiy,   ma’naviy   va   psixologik   yordam   ko’rsatish
funksiyalaridan  biri  hisoblanadi.Oila  iqtisodi, byudjeti, daromadini  rejali  sarflash,
kundalik   xarajatga,   zarur   buyumlarga   pul   ajratish,   bir   necha   yildan   so’ng
olinadigan narsalarga mablag’ yig’ish, tejamli ro’zg’or yuritish er-xotinning katta
tajriba,   malakaga   ega   bo’lishiga   bog’liq.   Shuningdek,   oilada     o’sayotgan   farzand
ham mana shu malaka va ko’nikmalarga ega bo’lib borishi zarurligini unutmagan
10
 Нуклеар ( nucleus )- ядро деган маънони англатиб, нуклеар оила- ота-она ва болалардан  иборат бўлиши тушунилади.
11
 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров таhрири остида. –Тошкент: «Меhнат», 2000. 38-39-бетлар. holda   o’g’il-qizga   iqtisodiy   masalalarni   hal   etishni   o’rgata   borish   lozim.   Keyingi
yillarda   ro’zg’orda   yuzaga   kelayotgan   iqtisodiy   muommalar   oiladagi   shaxslararo
munosabatlarga   salbiy   ta’sir   etishi   bilan   saviyasining   pasayishiga   ham   olib
kelmoqda.   Bunday   noxush   holatlarning   oldini   olish   maqsadida   moddiy
qiyinchiliklar   tufayli   hosil   bo’ladigan   muammolarni   bartaraf   etishda   odamlarga
psixologik yordam ko’rsatish lozim.   
Shuni   ham   ta’kidlab   o’tish   joizki,   hozirgi   vaqtda   oilaning   rekreativ     funksiyasini
ko’p   hollarda     davlat   va   ijtimoiy   tashkilotlar   o’z   zimmasiga   olmoqda.   Jamiyat
a’zolarining   xavfsizligini   ta’minlash,   qariyalarga   bepul   tibbiy   yordam   ko’rsatish
odamlar   dam   olishlari   va   o’z   sog’liqlarini   tiklab   olish   imkoniyatlarini   beradigan
dam olish uylari va sanatoriylarning  ochilishi shular jumlasidandir.
Oilaning   muhim   bo’lgan   funksiyalaridan   yana   biri-   bu   uning   reproduktiv
(   jamiyatning   biologik   uzluksizligini     ta’minlash,   bolalarni   dunyoga   keltirish)
funksiyasidir.     Bu   funksiyaning   asosiy   mohiyati   inson   naslini   davom   ettirishdan
iboratdir.   Oilaning   vazifasi   faqatgina   yangi   avlodni   dunyoga   keltiribgina
qolmasdan, insoniyat  paydo bo’lgan davrdan boshlab yashab  kelayotgan ilmiy va
madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan
ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti insonda farzand ko’rishga
ularni   o’stirishga   va   tarbiyalashga   bo’lgan   ehtiyojga   aylanadi.   Bu   ehtiyojlarni
qondirmasdan turib, kishi odatda o’zini baxtiyor his eta olmaydi.
 Oilaning jamiyat oldidagi reprokduktiv funksiyasi va uning bajarilishi deyilganda
aholi   sonining   qayta   tiklanishi   uchun   har   bir   oilada   nechtadan   farzand   bo’lishi
lozimligi nazarda tutiladi.
  Statistik   ma’lumotlarga   ko’ra,   agar   har   bir   oilada   bittadan   farzand   bo’ladigan
bo’lsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yo’q bo’lib ketishi mumkin ekan.
 Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarini bajarib qolmasdan, balki 
jamiyat ham oilalarga funksiyalarini muvaffaqiyatli uddalashlari uchun zarur 
bo’lgan shart- sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bu o’rinda hukumatimiz 
tomonidan yuritilayotgan  demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy 
tadbirlar bunga yaqqol misol bo’la oladi.         Oilaning   felitsitologik   funksiyasi   nima?   Hozirgi   zamon   oilasining   tobora
ahamiyati   ortib   borayotgan   funksiyalaridan   biri   uning   felitsitologik   funksiyasidir
(italyancha   «felitsite»-   baxt   degani).   «Shaxsiy   farovonlikka   erishishga   intilish
oilaviy   munosabatlar   tizimida   ko’p   jihatdan   hal   qiluvchi   omil   bo’lib   bormoqda.
Oilada   er-xotining     bir-birini   to’liq   tushunishi-   ularning   o’zlarini   baxtli   his
qilishlarini  ta’minlaydi.  Shuningdek, o’zidagi  mavjud tabiiy-ijodiy  imkoniyatlar
(iqtidorni)     ro’yobga   chiqarish,   jamiyat   va   oila   doirasida   sarflash   ham   insonga
o’zini   baxtli   his   qilish   imkonini   beradi» 12
.   Keyingi     vaqtlarda     insonning
imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda.
Oilaning   regulyativ     funksiyasi   oila   a’zolari   o’rtasidagi   o’zaro
munosabatlarni     boshqarish   tizimini,   shuningdek   birlamchi   ijtimoiy   nazoratni,
oilada ustunlik va obro’ni amalga oshirishni ifodalaydi.  Bunda kattalar tomonidan
yosh   avlodi   nazorat   qilish   va   ularni   moddiy   hamda   ma’naviy   tomondan   qo’llab-
quvvatlash  nazarda tutiladi.
Oilaning relaksatsiya  funksiyasi  uning eng asosiy funksiyalaridan  biridir.
Bu degani oila a’zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini,
mehnat qobiliyatini yana qayta tiklash demakdir 13
.
Oila   funksiyalarining   muvaffaqiyatli     bajarilishi   har   qanday     oila   baxtini
ta’minlovchi   mezon   hisoblanadi.     Shuning   uchun   oilaning   o’z   funksiyalarini
muvaffaqiyatli  bajarishi  nafaqat  uning ichki  holatiga, shu  bilan birga jamiyatning
ijtimoiy sog’lomligiga ham ta’sir etadi.               
(Har bir funksiya mohiyati tushuntirilgandan so’ng kichik munozara tashkil etiladi)
O’qituvchi:   Mening   qo’limda   uch   dona   konvert   bor.   Har   birida   muayyan
mavzu   mavjud.   Marhamat,   bitta   mavzuni   tanlab,   mini-munozara   tashkil
eting.
  Munozara mavzulari:
1. Kamolotli farzand tarbiyasining sarchashmasi oiladan boshlanadi.
2. Qush uyasida ko’rganini qiladi...
12
 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров та ҳ рири остида.-Т.: «Ме ҳ нат», 2000. 40-41 бетлар. 
13
 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров та ҳ рири остида. -Т., «Ме ҳ нат», 2000. 42-бет. 3. Jamiyat farovonligi - oila farovonligidir.
(  mavzulardan    biri tanlanadi va mini-munozara qatnashchilari belgilanadi) 
Auditoriyadagi talabalar  diqqatiga savol:
1. Ushbu   mini-munozarada   oilaning   qaysi   funksiyasi   to’g’risida   fikr   bayon
qilinyapti?
2. Munozarani   diqqat   bilan   tinglang   va   mushohada   qiling.   Bildirilgan   fikrlarga
munosabatingizni tarqatilgan rangli  kartochkalar orqali izhor eting.
( Ko ’ k   rangli   kartochkalar  -  tasdiq   ma ’ nosini ,
  Sariq   rangli   kartochkalar  -  inkor    ma ’ nosini ,
  Qizil   rangli   kartochkalar  - savol   va   jumboq ,  e ’ tiroz   ma ’ nosini   bildiradi )
Mini - munozara   boshlanishidan   oldin   mavzuga   taaluqli   videofilm   namoyish
etiladi .
Savol:   Videofilmda   ko’rsatilgan   kadrlarga   e’tibor   bering.   U   sizga
qanday ta’sir qildi?  O’z fikringizni bayon qiling.
Munozaradan so’ng videokasseta orqali  ekspert xulosasi tinglanadi.
Xo’sh jamiyatdagi o’zgarishlar oilaga o’z ta’sirini ko’rsatadimi ?  
Jamiyatdagi   o’zgarishlar,   yangiliklar   va   rivojlanish   albatta   oilaga   ham   o’z
ta’sirini o’tkazadi. Mustaqil diyorimizda esa oila taraqqiyoti va farovonligi yo’lida
tinimsiz   ishlar   olib   borilmoqda.   Bunga   misol   tariqasida   qator       yillarning   «Oila
yili»,   «Ona   va   bola   yili»,   «Ayollar   yili»,   «Soglom   avlod   yili»,     «Obod   mahalla
yili»,   yangi   2004   yilning   «Mexr   va   Muruvvat   yili»   deb   e’lon   qilinganligini   ham
e’tirof etishimiz joiz. 
Xuddi   shuningdek,   oiladagi   o’zgarishlar   ham   jamiyatga   o’z   ta’sirini
ko’rsatadi.   Shu   munosabat   bilan   hukumatimiz   ishlab   chiqqan   tadbirlar   oilani
ijtimoiy   muhofaza qilish, oilada yoshlar tarbiyasiga e’tibor kuchaytirish, oilaning
huquqiy     tamoyillarini   kengaytirish   va   oilalarni   mustahkamlash   bilan   bog’liq
masalalarga karatildi. 
O‘QUVCHILARNING   MEHNAT,   JISMONIY   VA   ESTETIK
TARBIYASI
Komil inson shakllanishida mehnatning o’rni qanday?        Har   tomonlama   yetuk,   barkamol   avlodni   yetishtirishda   mehnat   tarbiyasining
roli   va   o’rni   beqiyos   kattadir.   Mehnat   tarbiyasi   shaxsni   har   tomonlama
rivojlantirishning   ajralmas   qismidir.   Shuningdek   bolaning   har   tomonlama
shakllantirish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Farzandlarimiz
mustaqil   O’zbekistonimizning   bo’lg’usi   quruvchilaridir.   Shu   sababli   kadrlar
tayyorlash   milliy   dasturi   va   boshqa   hujjatlarda   ularni   mehnatga   qaydarajada
tayyorlashga   alohida   e’tibor   berilmoqda.   Shunday   ekan,   mehnat   farzandlarimiz
uchun ham zaruriyat, ham burch bo’lishi, buning uchun uyda ham, o’quv yurtlarida
ham mehnat qilish uchun sharoitlar yaratish lozim. Agar bola kichikligidan mehnat
qilishga   o’rgatilsa,   o’yindan   mehnat   qilishga   hech   bir   qiyinchiliklarsiz   o’tadi.
Inson   huquqlari   umumjahon   deklaratsiyasining   23-moddasida   "Har   bir   inson
mehnat   qilish,   mehnat   turini   ixtiyoriy   tanlash,   adolatli,   qulay   mehnat   sharoitida
ishlash huquqiga ega", - deb ta’kidlangan.
Shunday ekan, bugungi kunda O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash, xalq
farovonligini   ta’minlash   yo’lida   fidokorona   mehnat   qilayotgan   kishilar   bilan
faxrlanish va o’rnak olish lozim. Yoshlar mehnati dastlab oilada, keyin esa o’quv
yurtlarida   amalga   oshiriladi.   Bu   jarayonda   ayniqsa   akademik   litsey,   kasb   -   hunar
kollejlarini o’rni va ahamiyati beqiyos kattadir. Ta’lim to’g’risidagi qonunning 13-
moddasida ta’kidlanganidek, "kasb - hunar kollej o’quvchilarining kasb - hunarga
moyilligi,   mahorati   va   malakasini   chuqur   rivojlantirishni     tanlangan   kasblar
bo’yicha   bir  yoki  bir   necha  ixtisos   olishini   ta’minlaydigan   uch  yillik  o’rta  kasb  -
hunar o’quv yurtidir" 14
.
(Mehnatning     mohiyati   va   ahamiyatini   yoritib   beruvchi   videofilm   namoyish
etiladi) 
Filmni ko’rib,  mehnat tarbiyasining mazmunini nimalar tashkil etar  ekan
degan   savol paydo bo’lishi mumkin.
14
  Ўзбекистон   Республикасининг   «Таълим   тўg’рисида»ги   Qонуни.   Баркамол   авлод-Ўзбекистон       тараqqиётининг
пойдевори. Т .: « Шар q», 1998. 23-  бет .   Inson   faoliyatining   asosiy   turi   mehnat,   atrof   -   muhitni   o’zlashtirish,   bunyod
qilish   orqali   ham   ijtimoiy,   ham   shaxsiy   ehtiyojlarini   qondiradi.   Shuning   uchun
mehnatga murakkab ijtimoiy hodisalar sifatida qaraladi. Mustaqillik milliy kadrlar
tayyorlash   ko’lami   va   sifatini   oshirishni   taqozo   qilmoqda.   Yirik   korxonalarda
milliy kadrlarning kamligi yetuk mutaxassislarning migratsiyasi ushbu muammoga
davlat  nuqtai nazaridan jiddiy yondashishni talab etmoqda.
Yoshlar
mehnatining   mazmuni   mamlakat   oldida,   ijtimoiy   siyosiy   va   iqtisodiy   vazifalar,
viloyat   va   tumanlardagi   kadrlarga   bo’lgan   ehtiyoj,   o’quv   yurtlarining   ichki
imkoniyatlari   va   talablari   asosida   belgilanadi.   Avvalo,   bolalar   ta’lim   jarayonida
mehnat haqida  dastlabki bilim va tasavvurlarga ega bo’ladilar. O’qish ham mehnat
ekanligini   tushunib   oladilar.   O’quv   rejasiga   kiritilgan   mehnat   darslarida   esa
mehnat   qilish   malakalarini   egallaydilar.   Bu   jarayonda   o’z   mehnatlarining
natijalarini   ko’rib   zavqlanadilar   va   yanada   yaxshiroq   mehnat   qilishga   harakat
qiladilar.   Mehnat   qilish   jarayonida   sinfdan   va   maktabdan   tashqari   mehnat,   o’z   -
o’ziga   xizmat   qilish   mehnati,   ijtimoiy  foydali   mehnat   turida   faol   ishtirok  etadilar
va   chiniqadilar.   Pedagogika   fani   mehnat   tarbiyasini   tashkil   qilishda   qo’yayotgan
talablar quyidagilar:
-mehnatning ijtimoiy axloqiy ahamiyatiga alohida e’tibor berish;
-mehnat o’quvchining yoshi, hayoti tajribasi va imkoniyatlariga mos bo’lishi;
-o’quvchilarning mehnat faoliyatlari ijodiy harakterda bo’lishi;
-o’z vaqtida turli kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi;
-mehnat ahllari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish.
Mehnat   tarbiyasi   fan   asoslarini   o’rganish   jarayonida   o’quvchilarning   olgan
bilimlarining   aniq   maqsadga   yo’nalganligi,   ishlab   chiqarish   jarayonining   ilmiy
asoslarini, bilim va kasbiy qiziqishlarni ko’zda tutadi.
        
Mеhnat tarbiyasini bеrish
shakllari
Ta'lim jarayonida 
mеhnat Sinfdan tashqari ishlar 
jarayonida mеhnat tarbiyasi
O`z-o`ziga xizmat qilish 
mеhnati Ijtimoiy foydali mеhnat 2-33.chizma
               O’quvchilarni to’g’ri   kasb tanlashga yo’llash uchun qanday ishlar olib
borish lozim? Siz o’z kasbingizni to’g’ri tanladingizmi? 
Mehnat   jamoalari   inson   umrining   asosiy   qismi   o’tadigan,   uning   tafakkuri,
hayotga   munosabati   shakllanadigan   ijtimoiy   -   ma’naviy   muhitdir.   Ular   kishida
jamoa   ruhi,   mehnatsevarlik,   omilkorlik,   adolat   tushunchasi,   mehr   -   oqibat
tuyg’ularini   tarbiyalaydigan   o’ziga   xos   maskan   bo’lib   hisoblanadi.   Kasb   tanlash
jiddiy   va   mas’uliyatli   ishdir.   O’z   hayot   yo’llarini   jiddiy   suratda   belgilab   borish
jiddiy   masala.   Buning   uchun   maktablardagi   politexnika   tizimidagi   to’garaklar
muhim   o’rin   tutadi,   fan   to’garaklarida   bolalar   texnik   saviya     va   bilimlarini
kengaytiradi,   kasb   tanlashga   tayyorlanadi.   Maktabda   yuqori   sinf   o’quvchilari
uchun "ishlab chiqarish asoslari, kasb tanlash" kursi o’qitiladi. Kasbga yo’naltirish
umumiy   o’quv-   tarbiya   jarayonida   amalga   oshiriladi.   O’quvchilarni   kasbga
yo’naltirishda ota - onaning ham roli kattadir.
Kasbga   nisbatan   qiziqishni   vujudga   keltirish   o’qituvchining   pedagogik
faoliyati   bilan   bevosita   bog’liqdir.   Ta’limni   oqilona,   optimal   yo’l   bilan   tashkil
qilish   va   olib   borish   orqali   turli   yoshdagi   maktab   o’quvchilarida   mehnatga   ongli
munosabatni tarkib toptirish, kasb -  hunarga nisbatan qiziqishni o’stirish  mumkin.
  Barkamol   avlodni   jismoniy   komilliksiz   tasavvur   qilib   bo’lmaydi,   bu
tarbiyaning   bosh   maqsadi   jismonan   chiniqqan,   mard   va   sabotli,   kat’iyatli
vatanparvarlarni kamol toptirishdir.
Jismoniy tarbiyaning inson kamolotidagi o’rni qanday?  Uning maqsad va
mazmuni   nimadan   iborat?
Jismoniy   tarbiyaning   maqsadi   -   o’quvchilar   tanasidagi   barcha   a’zolarini
sog’lom   o’sishini   ta’minlash   barobarida   ularning   aqliy   va     jismoniy   mehnatga,
shuningdek,   Vatan   mudofaasiga   tayyorlashdan   iborat.   Abdulla   Avloniyning fikricha, sog’lom fikr, yaxshi axloq va ilm - ma’rifatga ega bo’lmoq uchun badanni
tarbiya qilish zarur.
Jismoniy   tarbiya   kishilarga   katta   ta’sir   ko’rsatib,   salomatligini
mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko’rishga yordam beradi.
 
2-34.chizma
Jismoniy madaniyat mazmuniga quyidagilar kiradi:
1. Inson a’zolarining tuzilishi va ularning funksional kamoloti.
2. O’quvchilarning sog’ligini mustahkamlash.
3. Gigiyena qoidalariga ko’nikish.
4.   Bo’lajak   ishchi-mehnatchilarning   jismoniy   va   fiziologik   sifatlarini   kasb
ahamiyati jihatidan shakllantirish, ish qobiliyatlarini oshirish.
5.   O’quvchilarda   iroda,   chidamlilik,   qat’iy   intizom,   do’stlik   hissini   kamol
toptirish.
6. Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash.
Yosh   avlodni   jismonan   chiniqtirishda   o’quv   yurtlari   rejasi   bo’yicha
o’tiladigan jismoniy tarbiya darslarining roli, ahamiyati beqiyos kattadir.
  «Bolaning   qanday   shaxs     sifatida   kamol   topishida     xalq   pedagogikasi   muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Xalq   pedagogikasida   tarbiyaning   mayda-chuydasi,   ya’ni
birlamchi-ikkilamchisi   bo’lmaydi,     hamma   narsa   hisobga   olinishi,   hech   bir   soha
chetda   qolmasligi,   ayni     choqda   tarbiyaning   nihoyatda   nozik,   injiq,   murakkab
tomonlari   e’tiborga  olingan  holda  , yetti   o’lchab  bir   kesishga   amal  qilinadi.  Xalq
pedagogikasining   o’ziga   xosligi     shundaki,   u   bugun   va   ertani   uylab     ish   tutadi, Jismoniy tarbiya mazmuni
Jismoniy kamolot Jismoniy holat 
diagnostiкаси  Jismoniy tarbiya 
madaniyati Sport ishlari
Jismoniy ma'lumot ya’ni  utmishni   unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik, kelajakka umid   asosida
tarbiya  olib boradi» (Mavlonova, 2002,320). 
                  Xalq   pedagogikasining   asrlar   davomida   shakllanib,   rivojlanib,   boyib
borishining,   inson   va   Vatan   taqdirida     hal   qiluvchi   rolining   boisi,     birinchidan,
uning   hayotiyligi,   ta’sirchanligi,   serqirra   va   serma’noligida   bo’lsa,   ikkinchidan,
uning   bevosita   xalq   tomonidan   mavjud   hayot   jarayonida     jonli   an’analarda
yaratilishi,   tarbiyaning   eng   dolzarb   masalalarini   hal   qilishga   qaratilganligi,
uchinchidan,     umuminsoniy   yo’nalishga,   umumbashariy   g’oya-maqsadlarga
qaratilgan bo’lganligidir.
Tarbiya   yosh   avlodni   taraqqiy   ettirishda   muhim   vosita     hisoblanadi.   Yirik
allomalarimizdan   biri   Ibn   Sino   birinchi   bo’lib   tarbiyaning   ilmiy-pedagogik
jihatdan   bir   butun   tizimini   yaratdi.   Jismoniy   mashqlar,   to’g’ri   ovqatlanish,   uyqu,
badanni   toza   tutish   tartibiga   rioya   etish   inson   sog’lig’ini   saqlashda   muhim
omillardan ekanligini ham ilmiy, ham amaliy  jihatdan asoslab bergan edi.
  Jismoniy   tarbiya   -   bu   sof   sport   musobaqalarigina   emas.   Bu   tarbiya   orqali
bolalarda ko’plab axloqiy-irodaviy   hislatlar tarkib toptiriladi. Mashqlarni bajarish
davomida   bolalarda   iroda,   tezlik,   chaqqonlik,   chidamlilik   tarbiyalanadi,   ularning Inson sog`ligini saqlashning muhim omillari
Jismoniy mash q lar T o`g` ri ov q atlanish uy q u
Badanni toza tutish Kun  tartibiga rioya   q ilish sog’ligi   mustahkamlanadi,   ish   qobiliyatlari,   aqliy   faolligi   oshiriladi,   jasurlik,
halollik, qat’iylik, mustaqillik kabi  ijobiy xulq me’yorlari tarkib topadi.
                          Yetuklik     komillikka   erishish   bosqichlaridan   biridir.   Shuning   uchun
mamlakatimizda   va   ta’lim-tarbiya   tizimimizda   tarbiyaga     katta   e’tibor   qaratib
kelinmoqda.  
  Jismoniy   tarbiyaning   asosiy   maqsadi-   o’quvchilar   tanasidagi   barcha
a’zolarni   sog’lom   o’sishini   ta’minlash   barobarida   ularni   aqliy   va   jismoniy
mehnatga,   shuningdek,   Vatan   mudofaasiga   tayyorlashdir.   Jismoniy   tarbiya   va
jismoniy yetuklik  masalasi    bizda  azal-azaldan      ota-bobolarimiz      ma’naviyatida
ulug’lanib   kelingan.     Xalq   og’zaki   ijodidagi   «Alpomish»,   «Go’r-
o’g’li»dostonlarini   misol   tariqasida   ko’radigan   bo’lsak,   ulardagi   qaxramonlar
jismonan   baquvvat,   mard   yigitlar   bo’lishgan.     Buyuk   allomalarimiz   ham,   jadid
ma’rifatparvarlari   ham   tarbiyani     komil   inson   yetishtirishdagi   o’rnini   alohida
ta’kidlashgan.
       Tarbiya kishilarga katta ta’sir ko’rsatib, salomatligini mustahkamlaydi, ishlash
qobiliyatini   oshiradi,   uzoq   umr   ko’rishiga   yordam   beradi.   Shuning   uchun
yurtimizda   mustaqilligimizning   dastlabki   yillaridanoq   tarbiyaga     e’tibor   qaratila
boshlandi. 2001 yil esa alohida «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilindi.
  Tarbiya   mazmuni   kamolot,   tarbiya   madaniyati,   sport   ishlari,   jismoniy   ma’lumot
tushunchalarida o’z ifodasini topadi. 
Kamolot       yosh   avlod   ichki   a’zolarining   o’zgarishi,   o’sishidir.   Birinchi   navbatda
yurak va o’pka, shuningdek nerv va harakat tizimi, tana shaklining o’zgarishi, teri-
muskul   tizimi   og’irligi,   tananing   mukammal   rivojlanishidir.   Pedagogik
tushunchada   kamolot   deganda   insondagi   jismoniy   ma’lumotning   o’sishi
borasidagi   o’zgarishlar,   ya’ni   oddiydan   murakkabga,   pastdan-yuqoriga,
nomukammallikdan  mukammallikka tomon  bo’lgan o’zgarishlar tushuniladi.  
                            O’quvchilarning   kamolotlari   uchun   sharoit   yaratish   va   pedagogik
boshqarish   tarbiyaning   vazifasidir.   Tarbiya   tizimida     jarayoniy   kamolot
diagnostikasi     muhim   o’rin   tutadi.   Kamolot   tarbiya   saviyasi,   fan   tili   bilan
aytilganda, tarbiya samaradorligi ko’rsatkichidir.                         Maxsus   usul   va   texnika   asosida   o’quvchilarning   sog’liklarini,   har   bir
individual   shaxs   kamoloti   saviyasini   tadqiq   etish:   belgilangan   norma   va   undan
uzoqlashish   ko’rsatkichlarini     oldindan   belgilash   negizida   tarbiya   uchun     doimiy
ko’rsatkich   aniqlanadi.   Yetuklik   deganda   badanning   tashqi   ko’rinishidagi
garmoniya, go’zallik shakli, sifatlarning  yukori darajadagi kamoloti  tushuniladi. 
  Madaniyat   tarbiyaning   tarkibiy   qismidir.   Shu   bilan   birgalikda,   madaniyat
inson  va jamiyat   umumiy madaniyatining  ham  ajralmas  qismi.  Madaniyat  -  sport
ishlari yoki oddiy sport sho’’balari, klublari, guruhlar yoki ommaviy musobaqalar
va hokazolarda namoyon bo’ladi. 
  Mashhur   yunon   donishmandi   Aflotun   baxt   haqida   zikr   etib:   «   Inson   uchun
birinchi   baxt-uning   sog’lig’i,   ikkinchisi-go’zallikdir»   degan   ekan.   Chindan   ham
sihat-salomatlik hamma boyliklar manbaidir. Nasl-nasabi  sog’lom  va ma’naviyati
yuksak xalqning avlodlari ham sog’lom va ma’naviyati yuksak xalqning avlodlari
ham   sog’lom-baquvvat,   iymon-e’tiqodli   va   sadoqatli   bo’ladiki,   bu   baxt   ona-
Vatanning   shuhrati   va   qudratining   zo’r   omiliga   aylanadi.   Xalqning   ana   shunday
baxt-saodati uchun sog’lom avlod kerak.
Sog’lom  avlod  deganda   biz  ham   jismoniy,  ham  ma’naviy  tomondan  yetuk,
bardam, har ishga qodir, ilg’or madaniyatli  kishilarni ko’zda tutamiz. Darhaqiqat,
shunday   noyob   fazilatlarga   ega   avlodni   tarbiyalab   voyaga   yetkazayotgan   xalq
kelajakka ochiq ko’z, yorug’ yuz, katta ishonch bilan qaraydi.
Insonning kuch va qobiliyatlarini tahlil etganda, u uchga bo’linadi: jismoniy, aqliy
va   axloqiy.   Shunga   binoan,   insonning   bu   kuch-qobiliyatlarining   taraqqiysi,
yuksalishini ta’min etadigan tarbiya ham uch qismga ajraladi: badan tarbiyasi, aql
tarbiyasi, axloq tarbiyasidir.
Maktab   yoshidagi   bolalarning   qaddi-qomatini   to’g’ri   -mutanosib   shakllantirish,
suyak-bo’g’inlarni   va   muskullarni   uyg’unlashgan   tarzda   rivojlantirish,   yurak-qon
tomir   hamda   nafas   olish   a’zolarini,   asab   tolalari   majmuasini   mustahkamlash
muhim.
Tana   a’zolarining   mo’tadil   faoliyati   uchun   harakat   juda   zaruriydir.   Buyuk
hakim, mutafakkir Abu Ali ibn Sino: « Badantarbiya-sog’liqni saqlashda ulug’vor usuldir», -deydiki, bu fikr: « Kimki kilsa harakat- sog’ligida bo’lar barakat» degan
naqlni eslatadi.
Qadimdan   xalqimizda   badantarbiyani   riyozat   deb   atashgan.   Abu   Ali   ibn   Sino   «
Tibbiy   doston»   («   Urjuza»)   asarida   riyozat-badan   tarbiyasi   to’xtalib,   uning   bir
necha xillari bo’lishi, bu jismoniy mashqlar bilan o’rtacha shug’ullanish sog’liqqa
foydali ekanligini bunday ta’riflaydi:
« Bilsang riyozat turlari necha-necha
Sharofatli bo’lar esa u o’rtacha.
To’g’ri va mo’tadil bo’lib o’sgay badan, 
Kir-chir ila chiqindidan qutular tan.»(Ibn Sino, 1999,45)
Olim yana mashqsiz yurish badanda yomon xiltlarning yig’ilishiga sabab bo’lishini
alohida uqtirib, bunday deb yozadi:
« Riyozatsiz yotishdan ko’p topma rohat, 
Bu rohatdan topolmassan hech manfaat.
  Jim yotsang iflos xilt-la to’lar badan,
G’izocha hech hozirlanmas biror maskan».
Mashqlarning   sihat-salomatlikka   foydasi   cheksiz   ekanligini   D.   Adisson
bunday ta’riflaydi: « Mutolaa aql uchun qancha zarur bo’lsa, mashqlar ham badan
uchun shuncha zarur».Suqrot bu borada quyidagi fikrni bildiradi:
« Gimnastika yordami ila men badanimning muvozanatini to’g’rilab olaman».
Xalq   pedagogikasida   badan   tarbiyasi   inson   hayotida   katta   ahamiyatga   ega
ekanligi   tarannum   etiladi.   Birinchidan,   hayotda   har   kimning   mukammal   sog’   -
salomatlikka, kuch-quvvatga ega bo’lish ehtiyoji bor. Ikkinchidan, tan sog’ligi fikr
va axloqning ham sog’ligini ta’min etadi. Fikr va axloq bilan mizoj va sog’lomlik
uzviy bog’liq.
Badan   tarbiyasining   maqsadi   har   tomonlama   yetuk:   chiniqqan,   sof   fikrli,
mard,   sabotli,   qat’iyatli,   Vatanni   himoya   qila   oladigan   shaxslarni   kamol
toptirishdan iborat. O’quvchilarni tarbiyalash jarayonida qo’yidagi asosiy vazifalar hal etiladi. 
Birinchi vazifa-sog’liqni mustahkamlash, tana a’zolarini chiniqtirish, jihatdan 
to’g’ri rivojlanish hamda uning ish qobiliyatining oshishiga ta’sir etishdir.
Shuni qayd etish lozimki, o’quvchilarning sog’lig’ini faqat tarbiya darslari hamda
maktab   sharoitida   o’tkaziladigan   maxsus   tadbirlar   hisobigagina   mustahkamlash
qiyin.   Chunki   bu   jarayon   ota-ona,   tarbiyachi,   butun   pedagoglar   jamoasining   ishi
bo’lib, sog’lomlashtirish bilan bolalarni muntazam ravishda olib borilishi shart.
Bolalarga   tarbiya   berishda     bolalar   o’yinlari   badan   tarbiyadagi   xalq
o’yinlari ( «Soqqa», «Kes-Kes»,» Qirq tosh», «Durra soldi», «Tepish»)ning aqliy,
axloqiy va estetik kamolotning mezonlari bo’lsa, xalq an’anaviy sporti - farzandlar
baquvvatligi   va   yetukligining     garovidir.   Xalq   pedagogikasining   badan   tarbiya
berishdagi imkoniyati kengdir. Atrof muhit va tabiatni e’zozlash bilan birga inson
o’z  sog’ligini  mustahkamlovchi  mavjudot  sifatida qaralishi  katta ahamiyatni  kasb
etadi.   turli   udumlar,   rasm-rusm,     marosimlar,   tabiat   bayramlari,   «Navro’z»,
«Mehrjon»,   «Hayit   bayrami»,   «   Poyga»,   «   Ko’pkari»,     bolani   beshikka   solish,
sunnat   qilinishi,     uylanish,   payg’ambar   yoshi,   oltin   va   kumush   to’ylar,       turli
yubileylar,  odatlar, udumlar va marosimlarning  ta’lim-tarbiyaviy  ahamiyati ham
juda kattadir. 
Nafosat   tarbiyasi   haqida   tushuncha.   Maktabda   nafosat   tarbiyasini   berishning
mohiyati
Nafosat tarbiyasi- borliqdagi va sa’natdagi go’zallikni tushunish, ulardan 
zavqlanish va uni yaratishga intilishni tarkib toptirish. 
Inson   har   doim   go’zallikka   intiladi,   undan   ma’naviy   ozuqa   oladi.   O’z   hayotini,
faoliyatini,   turmush   sharoitini,   o’zini   o’rab   turgan   atrof-muhitni   go’zalroq
bo’lishiga harakat qiladi. Bu hol  o’z navbatida uning didini, nozik his-tuyg’ularini
shakllantiradi.
Odamlarni   o’ziga   rom   etuvchi   go’zallik   namunalari   hayotning   turli   jabhalarida
namoyon   bo’lib,   ularni   idrok   eta   bilishga   nafosat   tarbiyasi   katta   hissa
qo’shadi.SHuning   uchun   bolaga   juda   yoshligidan   oilada,   maktabgacha   tarbiya
muassasalarida,   ayniqsa maktabdan nafosat tarbiyasi alohida e’tibor bilan beriladi. Nafosat   tarbiyasi   har   bir   davrda,   har   bir   xalqda   turlicha   bo’lsada,   uni   amalga
oshirishning asosiy vositalari,   tabia t  go’zalligi, badiy ijod namunalari hamda inson
shaxsiyatidagi   go’zallikni   sanab   o’tadi.   Bu   vositalar   bir-birini   to’ldirib,   boyitib
beradi.
Barchasidan   to’la   bahramand   bo’lgan   kishining   ma’naviy   boy,   yuksak   didli
bo’lsagina zavqli hayot kechirishi mumkin.
 Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga ega bo’lib, ma’lum qonuniyatlar asosida o’zgarib,
jilolanib   turadi.   Yil   fasllarining   almashinuvi   tabiatning   ranglarini,
shakllantirishining,   xushbo’y   hidlaru,   turli   jonzotlarning   yoqimli   tovushini,   inson
shuriga tortiq etadi. Ular har bir kishini baxtiyor poklik, beg’uborlik olamiga olib
kiradi.
Nafosat tarbiyasining yana bir tarbiyasi badiiy ijod namunalari hisoblanadi. Ayrim
pedagogik adabiyotlarda badiy tarbiya deb nomlanib, o’z ichiga badiiy adabiyotni,
musiqa,   qo’shiq   va   raqs   san’atini,   teatr   va   kino   san’atini,   tasviriy   san’atning,
haykaltaroshlik, me’morchilik, xalq amaliy san’ati va boshqalarni oladi.
  Bu   san’at   turlarini   yoshlarga   nafosat   tarbiyasi   berishdagi   imkoniyatlari
cheksizdir. Ayrim san’at asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda nihoyat darajada
ustun turganidek, badiy tarbiya ham odamlarning ma’naviy boyishlarida tengi yo’q
ta’sir kuchiga egadir.
Dunyoning   yetti   mo’’jizasi   sanalgan   Misr   firavnlarining   ehromlari,   Bobilning
osma   bog’lari,   Efesdagi   Artemida   ibodatxonasi,   Rodoskiy   haykali   va   Fors
orolidagi moyok xayratomuz go’zallik namunalari sanaladi.
Yoshlarga     nafosat   tarbiyasi   berishda   inson   shaxsiyatidagi   go’zallik   kuchli   ta’sir
etuvchi vositalaridan biridir. Har bir kishi o’ziga xos go’zallikka ega bo’ladi.
Rus   yozuvchisi   A.CHexov   “Insonda   hamma   narsa   go’zal   bo’lishi   kerak»,   ammo
ularning   orasida   alohida   ajralib   turadigan   ma’naviy   go’zallikdir.   SHuning   uchun
ham   milliy   istiqlolga   erishgandan   keyin   xalqning   ma’naviyatini   shakllantirishga
katta e’tibor berilmoqda.
Estetik   tarbiya   bolaning   ijodiy   qobiliyatini   rivojlantirishda,   hayotdagi   va
san’atdagi   go’zallikni   tushunish   va   qadrlashni   bilishida,   ma’naviy   dunyosini boyitishda  katta rol  o’ynaydi.  Ota-onalar   bolalarga  tabiatdagi,  ijtimoiy  hayotdagi,
san’atdagi go’zallikni his qilish va shu kabilarni o’rgatadilar. Bola uyqudan turishi
bilan   atrof   muhitdagi   turli   narsalarga   ko’zi   tushadi.   Ota-ona   bu   narsalarning
chiroyliligini tushuntirib berishi, o’g’il yoki qizining kiygan kiyimlarini chiroyli va
qulayligiga,   xonaki   o’simliklar   va   bahor   gullarining   naqadar   chiroyliligiga
ahamiyat   berib   qarashga   o’rgatishi   kerak.   Estetik   didni   tarbiyalashda   dastlabki
o’yinchoqlar   juda   katta   rol   o’ynaydi.   Ular   hayotni   bilishni   o’rgatadi   va   birinchi
estetik   taassurotlar   manbai   hisoblanadi.   Ota-ona   bolalarni   xonalarni   yig’ishtirish,
saranjom-sarishta   qilishga   jalb   qilib.   Ularda   estetik   didni   tarbiyalaydi.   Estetik
tarbiyaning asosi oilada bolalarni ijod qilish (badiiy tarbiyaga) o’rgatishdir.
Bolalarning     rasm   chizishga   bo’lgan   ehtiyoji   juda   erta   uyg’onadi.   Ota-ona   o’z
bolalariga   rasm   chizishdagi   muayyan   ko’nikmalarni   egallashga   yordam   berishi
kerak. CHunki bolada agar rasm chizishga qobiliyati bo’lib u qo’llab quvvatlansa,
bola   ruhlanib   san’atning   bu   turini   egallashga   harakat   qiladi.   Bolada   yana
yoshlikdan   musiqa   eshitish   uquvini   o’stira   borish   unda   nozik   his-tuyg’uning
shakllanishiga   imkon   beradi.   Bola   juda   yoshligidanoq   musiqa   ohangiga   qarab
ritmik harakatlar qiladi. Bu undagi dastlabki estetik did-tuyg’u, iste’dod kurtagidir.
Bolaning   tashqi   ko’rinishiga   bo’lgan   talablar   estetik   tarbiyada   katta   ahamiyatga
egadir.   Sodda   va   ozoda   kiyina   bilish,   kishilar   orasida   o’zini   yaxshi   tutish,   hulq-
atvorining   yaxshi   bo’lishi   ham   go’zallikdir.   Gapirish,   kulish,   salomlashish,
madaniyatli   hayrlashish,   minnatdorchilik   bildirish   kabi   odatlar   ham   bolaning
yoshlikdan   nazokatli,   nafosatli   bo’lib   o’sishiga   yordam   beradi.   Tabiiyki,   ota-ona
farzandning nozik did va farosatli, odob va ahloqli bo’lib o’sishiga erishish uchun
avvalo o’zi barcha go’zalliklarni seza bilishi va sevishi, badiiy adabiyotlar o’qishi,
san’atning turli sohasida o’z bilim va taassurotlarini kengaytirib borii kerak.
      Maktab yoshlariga nafosat tarbiyasi berishning asosiy o’rinlaridan biridir.O’rta
umumiy   ta’lim   tarkibiga   kirgan   barcha   fanlarni   o’qitishda   o’quvchilarga   nafosat
tarbiyasi   berib   boriladi.   Maxsus   nafosat   tarbiyasi   fanlari   o’qitiladi,   ularga   rasm,
ashula, chizmachilik va boshqalar kiradi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, mehnat
darslarida ham nafosat tarbiyasi doimiy berib boriladi. Bulardan tashqari adabiyot, ona tili, tarix, odobnoma, tabiatshunoslik, jug’rofiya va
boshqa   fanlarni   o’qitishga   mavzuning   mazmuniga   mos   holda   nafosat   tarbiyasi
beriladi.
             Bevosita  nafosat  tarbiyasi  beruvchi  rasm  va  ashula darslari  o’quvchilarning
eng   qiziqadigan   hamda   ijodiy   o’rganadigan   o’quv   darslaridir.   Bu   daslarida
o’quvchilar   go’zallikni   ongli   idrok   etibgina   qolmasdan,ko’nikma   va   malakalar
hosil   qiladi.   Buyuk   rassomlar,   bastakorlarning   asoslari   bilan   tanishadi.   O’zlari
rasm   chizadi,   musiqa   tinglaydi,   ma’nosini   tushunadi,   imkoniyat   darajasida
ijrochilik mahoratlarini egallaydilar.
                      O’quvchilar   nafosat   tarbiyasini   berishda   maktabda   tashkil   etilgan   badiy
to’garaklarning ahamiyati katta.O’quvchilar qobiliyati va qiziqishlariga mos holda
rasm,   musiqa,   raqs,   xalq   amaliy   san’ati   to’garaklarida   ishtirok   etib,   tegishli
malakalarni egallaydilar.
                 Maktabda havaskor rassomlarning ko’rgazmalarini tashkil etilishi mumkin.
Unda   «Mohir   qo’llar»   to’garagi   qatnashchilarining,   maktab   ustaxonasida
tayyorlanayotgan   amaliy   san’at   namunalarining,   maktab   ustaxonasida
tayyorlanayotgan   amaliy   san’at   namunalarini   ham   namoish   etish   foydalidir.
Maktabda   badiiy   xavaskorlik   to’garagi   qatnashchilarining   har   xil   chiqishlarini
tashkil etish yoshlarning nafosat tarbiyalarini kuchaytiradi.
  3.  Maktabdan tashqarida nafosat tarbiyasi berish tartibi .
              Yuqorida ta’kidlanganidek nafosat tarbiyasiga tibbiyot manzillari,   yilning
turli   fasllarida   unda   sodir   bo’ladigan   o’zgarishlar   ta’sir   qiladi.   Shaxar   va
qishloqlarning   qiyofasi   ulardagi   noyob   binolar,   bog’-rog’lar,   me’morchilik
yodgorliklari   ,xiyobonlar,   maydonlar,   favvoralar,   har-xil   bezaklar,   hatto   tozalik,
saranjom-sarishtalik bolalarnng yuksak didli bo’lishlariga ta’sir etadi. Shu o’rinda
ayniqsa,   muzeylar,   teatr   va   kinoxonalarning   ahamiyatini   alohida   ta’kidlamoq
kerak.
             O’zbekistonda dunyoga mashhur bo’lgan shaharlar, ulardagi me’morchilik
yodgorliklari va sa’nat muzeylari ko’plab kishilarni hayratlantirib, o’ziga mahliyo
qilish imkoniyatiga ega.Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo’qon, SHahrisabz va   boshqa   joylarda   go’zalligi   bilan   asrlar   osha   nafosat   tarbiyasi   berib   kelayotgan
inshoatlar bor.
             O’zbekiston qadimdan badiy ijod va sa’natning markazlaridan biri sanalib
kelingan.   SHuning   uchun   ham   unda   A.Navoiydek   shoirlar   yetishib   chiqqan.
Zahriddin   Bobur,   B.Mashrab,   Uvaysiy,   Nodirabegim,   Ogahiy,   Muqimiy,   Furqat,
Zavqiy,   H.H.Niyoziylar   o’zbek   badiy   adabiyotining   yangi   cho’qqilariga
ko’tarildilar.
                            G’.G’ulom,   H.Olimjon,   A.Qahhor,   S.Abdulla,   Zulfiya,   H.G’ulom,
S.Axmad,   M.Ismoiliy,   J.SHaripov   va   boshqalarning   asarlari   halqimiz   qalbidan
munosib urin egallagan.
                          Hozirgi   davrda   o’zbek   adabiyotini   jahonga   tanitayotgan   E.Vohidov,
A.Oripov, o.Matjon, M.Ali, U.Hoshimov, N.Normurodov, S.YOqubov, P.Qodirov
va   yana   ko’plab   shoir   va   yozuvchilarning   asarlari   yoshlarga   nafosat   tarbiyasini
berishning bebaho xazinasiga aylanmoqda.
                          O’zbek   tasviriy   sa’nati   ustalarining   asarlari   ham   halqimiz   ma’naviy
dunyosini   boyitishga   hissa   qushmoqda.   O’.Tansiqboyev,   Ch.Mirzayev,
B.Ahmedov va boshqalarning asarlari jahon kurgazmalarida namoyish etib, yuqori
baholanmoqda.
             O’quvchilarni bu ijod namunalari bilan tanishtirish orqali ularda yetuk did,
fahm-farosat, nafs, his-tuyg’ular tarbiyalanadi. Adabiyotlar:
1. Pedagogika   (Pedagogika   nazariyasi   va   tarixi)   O‘qituvchilar   tayyorlash   va
pedagogika   fani   sohasi:   bakalavriat   yo‘nalishi   uchun
darslik//prof.M.X.Toxtaxadjaevaning   umumiy   tahriri   ostida,   O‘zbekiston   Respublikasi
Oliy   va   o‘rta   maxsus   ta’lim   vazirligi.   –   Toshkent   “O‘zbekiston   faylasuflar   milliy
jamiyati” nashriyoti, 2010.
2. Pedagogika.   O‘quv   qo‘llanma//A.Munavvarovning   umumiy   tahriri   ostida.
Toshkent “O‘qituvchi”, 1996.
3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy o’quv yurtlari
uchun   darslik.   M.X.Toxtaxodjayevaning   umumiy   tahriri   ostida.   –   Toshkent:   “ Iqtisod-
moliya”, 2007. 
4. Pedagogik   texnologiya   va   pedagogik   mahorat   /   S.A.Madiyarova   va   boshq.   –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009.
5. Azizxo’jayeva   N.N.   Pedagogik   texnologiya   va   pedagogik   mahorat.   –   Toshkent:
Nizomiy nomidagi TDPU,  2006.
6. Axmedova   M.E   “Pedagogika   nazariyasi   va   tarixi”   o’quv   qo’llanma   T:2011
“Tafakkur bo’stoni” nashriyoti 157 b
7. Axmedova   M.E   Niyozov   G.   “Pedagogika   tarixidan   seminar   mashg’ulotlari”   o’quv
qo’llanma T:2011, Noshir nashriyoti 157 b
8. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001.

Mavzu: Tarbiya nazariyasi, tarbiya jarayonning mohiyati va mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari REJA: 1. Tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari. 2. Tarbiya jarayonining xususiyatlari. 3. T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli. Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri 4. T arbiya qoidalari va ularning mohiyati . Tarbiya usul(metod)lari haqida tushuncha. 5. Ijtimoiy ongni shakllantirish usul (metod)lari. 6. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usul (metod) lari. 7. O’z - o’zini tarbiyalash usul(metod)lari. 8. Rag’batlantirish va jazolash usul(metod)lari.

Talabalar kichik guruhlarga bo ’ linib , « Tarbiya » yoki « Tarbiyaning tarkibiy qismlari » mavzusiga oid klaster tuzishadi .( Klaster tuzish qoidalari yuqoridagi mavzularda keltirilgan . 37- bet ) Klasterning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin : Aqliy tarbiya : bilim , ilm , malaka , ko ’ nikma ; aql , ong , fahm ; Axloqiy tarbiya : axloq , odob , xulq , yaxshilik , adolat , insof , diyonat , sharm , hayo , vatanparvarlik va boshq .; Mehnat tarbiyasi : faollik , ishchanlik , tadbirkorlik , ishbilarmonlik ; aqliy ish , jismoniy mehnat , foyda , maosh ; Jismoniy tarbiya : chiniqish, sport, o’yinlar; sog’lom tan; Estetik tarbiya: go’zallik, kiyinish, tozalik, yurish-turish, saranjom-sarishtalik; Ekologik tarbiya : tabiat, atrof-muhit, daraxtlar, qushlar, o’rmonlar; Iqtisodiy tarbiya : tejamkorlik, bozor iqtisodiyoti, sarf, isrof; foyda, mulk, mulkka egalik; Huquqiy tarbiya : fuqaro, tenglik, to’g’rilik, halollik, jinoyat, jazo, huquq, burch. (Har bir guruh tushunchalarni toifalab, tuzgan Klasterlarini taqdim etadi.) Tarbiya nazariyasi nimalarni o’rganadi? degan savolga javob qidirsak. T а rbiya n а z а riyasi p е d а g о gik а f а nining muhim t а rkibiy qismi bo`lib, t а rbiyaviy j а r а yonning m а zmuni, sh а kl, m е t о d, v о sit а v а usull а ri h а md а uni t а shkil etish mu а mm о l а rini o`rg а n а di. U Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi. Pedagogika tarixidan ma’lumki, ta’lim tarbiyadan, tarbiya rivojlanishdan ajratib tekshirilmagan. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya pedagogikasida tarbiya masalalarini alohida ko’rish hollari uchraydi. «1806 yilda chiqarilgan Rossiya Akademiyasi lug’atida birinchi bor tarbiya so’zi pedagogik tushuncha sifatida alohida keltiriladi», deb ta’kidlaydi I.Tursunov. O’tgan mavzularda tarbiyaga berilgan ta’riflarni yodga olaylik: « Tarbiya - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari ehtiyojlarini nazarda tutgan holda

o’qituvchining o’quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatidir». « Tarbiya - tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga singdirish uchun tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda va tizimli ta’sir ko’rsatish jarayonidir». Qat’iy ishonch bilan aytish lozimki, - degan edi Prezident I.Karimov O’zbekiston teleradiokompaniyasi muxbiri bilan muloqotda, - ma’naviy boylik moddiy boylikdan ming bor ustun, shu bois biz ta’lim - tarbiya masalasiga davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi sifatida yondoshmoqdamiz. Kadrlar tayyorlash haqida qonun qabul qilingan milliy dastur ham mohiyat e’tibori bilan shu maqsadni amalga oshirishga qaratilgan. Tarbiya jarayoni deganda nimani tushunamiz? Tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo’lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Tarbiya jarayoni shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq ikki faoliyatni - o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari va turli qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o’quvchida jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga (ta’lim jarayonida) , hissiyotiga (darsda va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta’sir etib boriladi.Tarbiyalash jarayonida bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetta qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi.

Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi. A) O’quvchining qaysi xislatini shakllantirish yoki yo’qotish maqsadida rejalashtiriladi. B) Shu hislatlarni tarbiyalash yoki yo’qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab topiladi. V) Belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni qaysisini va qayerda ishlatish rejalashtiriladi. Bunday rejaga solinib olib borilgan tarbiya mohiyatini ta’lim - tarbiya tizimi jamiyat va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyati tashkil qiladi. Tarbiya jarayoni qanday xususiyatlarga ega , u ta’limdan nimalari bilan farq qiladi? Tarbiya jarayonining xususiyatlari Ko’p qir-rali jarayon uzoq muddat davom etadi yaxlit holda va konsen- trik asosda amalga oshadi Ikki tomonlama xususiyat , bolaning faolligi Qarama-qarshi- liklar ko’pligi 2-17.chizma Tarbiyaning birinchi xususiyati uning ko’p qirrali jarayon ekanligi bo’lib unda maktab, oila, bolalar va o’smirlar tashkilotlari, mahalla, keng jamoatchilik, kino- teatr, televideniye, adabiyot va san’at ishtirok etadi. T arbiyaning yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir . T a ’ limdan farqli ravishda u bola tug ’ ilganidan boshlanadi , maktab yillarida , undan keyin va butun umr bo ’ yi davom etadi . T arbiyaning ta ’ limdan farqlantiruvchi yana bir xususiyati shundaki , u yaxlit holda va konsentrik asosda amalga oshiriladi . T arbiyaning turli tomonlari bir - biri bilan uzviy bog ’ langan . Boshlang ’ ich sinfda ham , o ’ rta va yuqori sinfda ham ayni

bir narsa , masalan , do ’ stlik , ahillik , vatanparvarlik va boshqalarni tarbiyalash ko ’ zda tutiladi . T arbiyaning yana bir xususiyati shundaki , bu jarayon ikki tomonlama xususiyatga ega bo ’ lib , unda bolaning o ’ zi ham faol ishtirok etadi . T arbiyada qarama - qarshiliklarning ko ’ pligi yana bir xususiyatdir . Bu qarama - qarshiliklar bolalarda o ’ z tushunchalariga muvofiq dastlabki paydo bo ’ lgan sifatlar bilan tarbiyachi tomonidan tarkib toptirilayotgan sifatlar o ’ rtasida o ’ quvchilarga qo ’ yilgan talablar bilan uni bajarish imkoniyatlari o ’ rtasidagi kurashlarda namoyon bo ’ ladi . T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli . Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri. Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining qanday o ’ rni bor ? T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir . Mutafakkir olim Abu Nosir Forobiy ta ’ lim - tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi . Jamiyat taraqqiyotida muhim o ’ rin egallagan insonni tarbiyalash , uni bilim olishga , mehnat qilishga undash va bu hatti harakatini sekin - asta ko ’ nikmaga aylantirib borish lozim . Insonning mushohada qilishi qobiliyatni tarbiyalaydi va aqlni peshlaydi . Aql ongni saqlaydi . Ong esa moddiy va ma ’ naviy manbaga aylanadi . Shu tarzda inson asta - sekin takomillashib , komillikka erishib boradi . ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchilardan uzoq davom etadigan mas ’ uliyat , sharafli mehnat va qunt , irodani talab etadi . Bunda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatini e ’ tiborga olishi zarur . T arbiyaning samarali bo ’ lishi nimalarga bog ’ liq ? Ma ’ naviy va insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi , atrofdagi , jamiyatdagi muhit va munosabat muhim o ’ rin egallaydi . Bolalarni taqlidchanlik xususiyati mavjudligi tufayli ularni tarbiyalashda ota - onaning ongi , ma ’ naviyati , bilimi , tarbiyalanganligi muhim ahamiyatga egadir .