logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Tarbiya nazariyasi, tarbiya jarayonning mohiyati va mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari

Tarbiya nazariyasi, tarbiya jarayonning mohiyati va mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

369.2646484375 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Tarbiya nazariyasi, tarbiya jarayonning mohiyati va mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari REJA: 1. Tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari. 2. Tarbiya jarayonining xususiyatlari. 3. T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli. Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri 4. T arbiya qoidalari va ularning mohiyati . Tarbiya usul(metod)lari haqida tushuncha. 5. Ijtimoiy ongni shakllantirish usul (metod)lari. 6. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usul (metod) lari. 7. O’z - o’zini tarbiyalash usul(metod)lari. 8. Rag’batlantirish va jazolash usul(metod)lari. Talabalar kichik guruhlarga bo ’ linib , « Tarbiya » yoki « Tarbiyaning tarkibiy qismlari » mavzusiga oid klaster tuzishadi .( Klaster tuzish qoidalari yuqoridagi mavzularda keltirilgan . 37- bet ) Klasterning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin : Aqliy tarbiya : bilim , ilm , malaka , ko ’ nikma ; aql , ong , fahm ; Axloqiy tarbiya : axloq , odob , xulq , yaxshilik , adolat , insof , diyonat , sharm , hayo , vatanparvarlik va boshq .; Mehnat tarbiyasi : faollik , ishchanlik , tadbirkorlik , ishbilarmonlik ; aqliy ish , jismoniy mehnat , foyda , maosh ; Jismoniy tarbiya : chiniqish, sport, o’yinlar; sog’lom tan; Estetik tarbiya: go’zallik, kiyinish, tozalik, yurish-turish, saranjom-sarishtalik; Ekologik tarbiya : tabiat, atrof-muhit, daraxtlar, qushlar, o’rmonlar; Iqtisodiy tarbiya : tejamkorlik, bozor iqtisodiyoti, sarf, isrof; foyda, mulk, mulkka egalik; Huquqiy tarbiya : fuqaro, tenglik, to’g’rilik, halollik, jinoyat, jazo, huquq, burch. (Har bir guruh tushunchalarni toifalab, tuzgan Klasterlarini taqdim etadi.) Tarbiya nazariyasi nimalarni o’rganadi? degan savolga javob qidirsak. T а rbiya n а z а riyasi p е d а g о gik а f а nining muhim t а rkibiy qismi bo`lib, t а rbiyaviy j а r а yonning m а zmuni, sh а kl, m е t о d, v о sit а v а usull а ri h а md а uni t а shkil etish mu а mm о l а rini o`rg а n а di. U Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi. Pedagogika tarixidan ma’lumki, ta’lim tarbiyadan, tarbiya rivojlanishdan ajratib tekshirilmagan. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya pedagogikasida tarbiya masalalarini alohida ko’rish hollari uchraydi. «1806 yilda chiqarilgan Rossiya Akademiyasi lug’atida birinchi bor tarbiya so’zi pedagogik tushuncha sifatida alohida keltiriladi», deb ta’kidlaydi I.Tursunov. O’tgan mavzularda tarbiyaga berilgan ta’riflarni yodga olaylik: « Tarbiya - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari ehtiyojlarini nazarda tutgan holda o’qituvchining o’quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatidir». « Tarbiya - tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga singdirish uchun tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda va tizimli ta’sir ko’rsatish jarayonidir». Qat’iy ishonch bilan aytish lozimki, - degan edi Prezident I.Karimov O’zbekiston teleradiokompaniyasi muxbiri bilan muloqotda, - ma’naviy boylik moddiy boylikdan ming bor ustun, shu bois biz ta’lim - tarbiya masalasiga davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi sifatida yondoshmoqdamiz. Kadrlar tayyorlash haqida qonun qabul qilingan milliy dastur ham mohiyat e’tibori bilan shu maqsadni amalga oshirishga qaratilgan. Tarbiya jarayoni deganda nimani tushunamiz? Tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo’lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Tarbiya jarayoni shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq ikki faoliyatni - o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari va turli qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o’quvchida jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga (ta’lim jarayonida) , hissiyotiga (darsda va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta’sir etib boriladi.Tarbiyalash jarayonida bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetta qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi. A) O’quvchining qaysi xislatini shakllantirish yoki yo’qotish maqsadida rejalashtiriladi. B) Shu hislatlarni tarbiyalash yoki yo’qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab topiladi. V) Belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni qaysisini va qayerda ishlatish rejalashtiriladi. Bunday rejaga solinib olib borilgan tarbiya mohiyatini ta’lim - tarbiya tizimi jamiyat va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyati tashkil qiladi. Tarbiya jarayoni qanday xususiyatlarga ega , u ta’limdan nimalari bilan farq qiladi? Tarbiya jarayonining xususiyatlari Ko’p qir-rali jarayon uzoq muddat davom etadi yaxlit holda va konsen- trik asosda amalga oshadi Ikki tomonlama xususiyat , bolaning faolligi Qarama-qarshi- liklar ko’pligi 2-17.chizma Tarbiyaning birinchi xususiyati uning ko’p qirrali jarayon ekanligi bo’lib unda maktab, oila, bolalar va o’smirlar tashkilotlari, mahalla, keng jamoatchilik, kino- teatr, televideniye, adabiyot va san’at ishtirok etadi. T arbiyaning yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir . T a ’ limdan farqli ravishda u bola tug ’ ilganidan boshlanadi , maktab yillarida , undan keyin va butun umr bo ’ yi davom etadi . T arbiyaning ta ’ limdan farqlantiruvchi yana bir xususiyati shundaki , u yaxlit holda va konsentrik asosda amalga oshiriladi . T arbiyaning turli tomonlari bir - biri bilan uzviy bog ’ langan . Boshlang ’ ich sinfda ham , o ’ rta va yuqori sinfda ham ayni bir narsa , masalan , do ’ stlik , ahillik , vatanparvarlik va boshqalarni tarbiyalash ko ’ zda tutiladi . T arbiyaning yana bir xususiyati shundaki , bu jarayon ikki tomonlama xususiyatga ega bo ’ lib , unda bolaning o ’ zi ham faol ishtirok etadi . T arbiyada qarama - qarshiliklarning ko ’ pligi yana bir xususiyatdir . Bu qarama - qarshiliklar bolalarda o ’ z tushunchalariga muvofiq dastlabki paydo bo ’ lgan sifatlar bilan tarbiyachi tomonidan tarkib toptirilayotgan sifatlar o ’ rtasida o ’ quvchilarga qo ’ yilgan talablar bilan uni bajarish imkoniyatlari o ’ rtasidagi kurashlarda namoyon bo ’ ladi . T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli . Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri. Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining qanday o ’ rni bor ? T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir . Mutafakkir olim Abu Nosir Forobiy ta ’ lim - tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi . Jamiyat taraqqiyotida muhim o ’ rin egallagan insonni tarbiyalash , uni bilim olishga , mehnat qilishga undash va bu hatti harakatini sekin - asta ko ’ nikmaga aylantirib borish lozim . Insonning mushohada qilishi qobiliyatni tarbiyalaydi va aqlni peshlaydi . Aql ongni saqlaydi . Ong esa moddiy va ma ’ naviy manbaga aylanadi . Shu tarzda inson asta - sekin takomillashib , komillikka erishib boradi . ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchilardan uzoq davom etadigan mas ’ uliyat , sharafli mehnat va qunt , irodani talab etadi . Bunda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatini e ’ tiborga olishi zarur . T arbiyaning samarali bo ’ lishi nimalarga bog ’ liq ? Ma ’ naviy va insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi , atrofdagi , jamiyatdagi muhit va munosabat muhim o ’ rin egallaydi . Bolalarni taqlidchanlik xususiyati mavjudligi tufayli ularni tarbiyalashda ota - onaning ongi , ma ’ naviyati , bilimi , tarbiyalanganligi muhim ahamiyatga egadir . Aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyachining qanday metoddan foydalanishiga bog ’ liq . Metod , ya ’ ni usul axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab : 1. So’z orqali ifodalash usuli. 2. Ko’rgazmalilik usuli. 3. Amaliy namuna usuli. 4. Rag’batlantirish va jazo usullariga bo’linadi. Bu metodlar o’z navbatida quyidagi guruhlarga bo’linadi. Birinchi guruh - so’z orqali uzatish, maslahat berish, ma’lumotlarni eshitish orqali qabul qilish, hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqa usullarga. Ikkinchi guruh - kinofilmlar, tasviriy san’at, badiiy san’at va boshqa ko’rish orqali tarbiyalash usullariga. Uchinchi guruh - tarbiya jihatlarini amaliy mehnat harakatlari orqali berish, o’rnak ko’rsatish, boshqalar mehnatini misol tariqasida ko’rsatish. To’rtinchi guruh - yaxshi bajarilgan ishlarni o’rtoqlari oldida ma’qullash, minnatdorchilik bildirish, iqtisodiy va ma’naviy rag’batlantirish. Jazo - bu bolaning noto’g’ri qilgan ishiga o’zini iqror qildirish. G’OYALARNING KATTA KUCHI G’oyalar katta ahamiyatga ega. Ular jalb qiladi. Ular qiziqish uyg’otadi. Ular dunyoni o`zgartiradi . Bu fikr haqida o`ylang:’’Biz biladigan bu haqiqatlar shak- shubhasiz aniq, ya’ni barcha erkak kishilar teng yaratiladi, ular yaratuvchisi tomanidan inkor qilib bo`lmaydigan huquqlari bilan ular orasida hayot,ozodlik va baxt izlash huquqlari bilan ta’minlanadi’’. 35so`z. Bu fikrlar Amerika revolyutsiyasiga kuch to`plashni va dunyo hokimyatlarining tuzilishining o`zgarishini gavdalantiradi. Monifesto taqdiri tushunchasiga qarqng. Amerika okeandan okeanga cho`zilishiga ishonib 200000 dan ortiq tashabbuskorlar poezd vagonlariga qo`shildi va yaxshi hayot kechirish uchun mamlakat bo`ylab qiynalib yurdilar.Bu tushuncha G’arbni Yevropa va Osiyolik odamlar bilan bir necha avlodlarni joylashtiradi. Bu fikr hamisha Amerika –hindu madaniyatini o`zgartiradi. G’oyalar katta kuchga ega. Ular yashashga yo`naltiradi, ko`p martoba insoniyat ongli ravishda bilmasdan,anglamasdan hatti-harakatlar orqali aniqlaydi. Yangi g’oyalar yashashni qayta yo`naltiradi. “Kattaroq bu yaxshiroq “ bu tushuncha Amerikaliklarning ko`p qavatli uylar qurishiga va yuk mashinalari haydashga va SUVs –energiya narxining tushgan va global temperature ko`tarila brogan. Globol issiqlikning oshishi va balandroq yonilg’i narxlariga qiziqish butun yer yuzi bo`ylab do`stona aloqalarni rivojlantirmoqda. Fikrlashning o`zgarishi natijasida fuqarolar ijtimoiy transpartatsiya va yonilg’i yordamida ishlaydigan transportlarni qidirdilar. Isrof qilishga nisbatan ular ko`proq qayta ishladilar. Ular ozroq energiya bilan loyihalashtirildi. Moddiy manbalarning iqtisodi va yerni asrashga o`xshagan oddiy tushuuncha millionlab insonlar hayotini butunlay o`zgartirdi. Jamoaviy ish muhim bo`lgan hayotingizning bir qismini aniqlashtiring . Kashfiyot korpusidan model sifatida foydalanib siz o`sha jamoaning bitta azosi sifatida rolingizni qanday qilib yaxshilashingiz mumkinligini tushuntiring?” ( talabalar hayotining relevant analizlari va bo`limdan olingan mano sintezlari ). Yuqorida ko`rsatilgan ikki epchillik usuli berilgan ma’no-mazmunni talabalarni birga o`rganishga tortish kuchiga ega.Suv havzalariga bag’ishlangan bo`lim uchun, o`qituvchilar epchillik usuliga asoslangan loyiha yoki savol bilan tugatishi mumkin, “Bizni jamiyatimiz dengizimizning yaxshiroq boshliqlari bo`lishi uchun nima qilish mumkin?” Ularga inshoda yoki loyihada javob beriladigan oxirgi usullar katta g’oya atrofida ma’no mazmunini jipslashtirishi mumkin va uni biriktiradi. Ish uchun katta g’oyalarda garchi ular o`qituvchilar bo`lim shuningdek, umumiy baholash yo`li orqaali talabani tushunishini boshqarib boorish uchun foydalanishadigan ko`rsatkich sifatidagi vazifani ado etishi zarur. Usullarsiz “katta g’oyalar” dan foydalanishni o`rgatish o`qitish mazmunini ahamiyatini pasaytiradi yoki inkor etadi. Aslida “ Qay tarzda Insonlar o`rganadi” kitobining 2-tamoyilida aytilganidek mazmunni asrashga undaydigan ma’noviy tushunish tizimini yaratishga imkon beradi. 1 Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri . Ijtim о iy t а rbiyani t а shkil etish j а r а yonid а bir q а t о r v а zif а l а r h а l etil а di. Ushbu v а zif а l а r ijtim о iy t а rbiya m а qs а did а n k е lib chiqib b е lgil а n а di. Must а qil O`zb е kist о n R е spublik а sid а а yni v а qtd а yosh а vl о dni t а rbiyal а b v о yag а е tk а zish j а r а yonid а quyid а gi v а zif а l а rni h а l etish muhim а h а miyat k а sb etm о qd а : а ) yoshl а rni ijtim о iy h а yotg а t а yyorl а sh , ul а rd а k е ng dunyoq а r а shni t а rkib t о ptirish, o`z sh ах siy turmushig а m а qs а dli yond а shuv, r е j а v а а m а l birligi hissini uyg` о tish; b) o`quvchil а rni milliy v а umumins о niy q а driyatl а r m о hiyatid а n о g о h etish , chuqur bilim v а t а f а kkurg а eg а yoshl а rni t а rbiyal а sh, ul а rning о ngini b о yitish; v) umumins о niy ах l о q m е ’yorl а ri ( о d а miylik, k а mt а rlik, o`z а r о yord а m, m е hr- muh а bb а t, muruvv а t, а l о d а tni yoql а sh, ins о np а rv а rlik, ах l о qsizlikk а nisb а t а n n а fr а t v а h о k а z о l а r)ning m о hiyatini а ngl а sh , o`quvchil а rd а mu о m а l а о d о bi, yuks а k m а d а niyatni q а r о r t о ptirishg а erishish; g) o`quvchil а rd а huquqiy v а ах l о qiy m е ’yorl а rg а hurm а t ruhid а yond а shish hissi v а fuq а r о lik tuyg`usi, ijtim о iy burchg а m а s’ullikni q а r о r t о ptirish; d) t а bi а tni muh о f а z а qilish, ek о l о gik muv о z а n а tni yuz а g а k е ltirish b о r а sid а gi m а s’uliyatni t а rkib t о ptirish; j) v а t а np а rv а rlik v а b а yn а lmin а llik tuyg`usini sh а kll а ntirish, o`zg а mill а t v а ха lql а rni hurm а t qilish, ul а rning huquq v а burchl а rini k а msitm а slik tuyg`usini q а r о r t о ptirish; z) must а qil d а vl а t – O`zb е kist о n R е spublik а sining chki v а t а shqi siyos а tig а to`g`ri v а хо lis о n а b а h о b е rishg а o`rg а nish; i) ins о nni о liy q а driyat sif а tid а q а drl а sh, uning sh а ’ni, о r-n о musi, q а dr-qimm а ti, huquq v а burchl а rini hurm а t qilishg а o`rg а tish v а b о shq а l а r. 1 Jeff Halstead . Navigating the new pedagogy. R and Education, 2011.27-30-b. O`zb е kist о n R е spublik а sid а о lib b о ril а yotg а n ijtim о iy t а rbiyaning umumiy v а zif а l а ri а n а shul а rd а n ib о r а t. SHu bil а n birg а ijtim о iy t а rbiya yo`n а lishl а ri – ах l о qiy, а qliy, jism о niy, ek о l о gik, iqtis о diy, huquqiy v а siyosiy t а rbiyaning х ususiy m а qs а did а n k е lib chiqq а n h о ld а bir q а t о r v а zif а l а r а m а lg а о shiril а di. CHun о nchi, 1) ах l о qiy t а rbiya ni t а shkil etish j а r а yonid а – o`quvchil а rni ijtim о iy- ах l о qiy m е ’yorl а r m а zmunid а n ха b а rd о r etish, ul а rg а ах l о qiy m е ’yorl а rning ijtim о iy h а yotd а gi а h а miyatini tushuntirish, ul а rd а ijtim о iy- ах l о qiy m е ’yorl а r (t а l а b v а t а ’qiql а r)g а nisb а t а n hurm а t hissini q а r о r t о ptirish а s о sid а ах l о qiy о ng v а m а d а niyatni sh а kll а ntirish; 2) а qliy t а rbiya ni yo`lg а qo`yish ch о g`id а - o`quvchil а rni ilm-f а n, t ех nik а v а t ех n о l о giya b о r а sid а qo`lg а kiritil а yotg а n yutuql а r, yangilik v а k а shfiyotl а rd а n b оха b а r etish, ul а rg а ijtim о iy v а t а biiy f а nl а r а s о sl а ri х ususid а gi biliml а rni b е rish t а rzid а t а f а kkurni sh а kll а ntirish, dunyoq а r а shini riv о jl а ntirish; 3) jism о niy t а rbiya ni t а shkil etish j а r а yonid а – o`quvchil а rni o`z s о g`liql а rini s а ql а sh v а must а hk а ml а sh, о rg а nizmni chiniqtirish, jism о niy jih а td а n to`g`ri riv о jl а nishi h а md а uning ishch а nlik q о biliyatini о shirish b о r а sid а g` а m х o`rlik qilish tuyg`usini yuz а g а k е ltirish, ul а rd а yangi h а r а k а t to`rl а ri b о r а sid а ko`nikm а v а m а l а k а l а rni h о sil qilish, ul а rni m ах sus biliml а r bil а n qur о ll а ntirish, o`quvchil а rning yoshi, jinsig а muv о fiq k е l а dig а n (kuch, t е zk о rlik, ch а qq о nlik, chid а mlilik, s а b о t, m е hn а t, chid а m, ir о d а v а ха r а kt е rni q а r о r t о ptirish) а s о siy h а r а k а t sif а tl а rini riv о jl а ntirish, ul а rd а sh ах siy gigi е n а ni s а ql а shg а nisb а t а n о ngli mun о s а b а tl а rni t а rbiyal а sh; 4) est е tik t а rbiya ni о lib b о rish j а r а yonid а – o`quvchil а rd а est е tik his-tuyg`u, est е tik didni t а rbiyal а sh, ul а rning ij о diy q о biliyatl а ri, est е tik ehtiyojl а ri v а go`z а llikni s е vish, go`z а llikk а intilish tuyg`ul а rini riv о jl а ntirish, est е tik m а d а niyatni sh а kll а ntirish; 5) ek о l о gik t а rbiya ni о lib b о rish ch о g`id а – o`quvchil а rg а ek о l о gik biliml а r b е rish а s о sid а sh ах s, j а miyat v а t а bi а t birligi h а md а а l о q а d о rligini o`quvchil а rg а tushuntirish, ul а rd а ek о tizimning ins о n, ins о niyat, j а miyat t а r а qqiyotid а gi muhim o`rni v а m о hiyati b о r а sid а gi tushunch а l а rni q а r о r t о ptirish, t а bi а tg а nisb а t а n ehtiyotk о r о n а v а m а s’uliyat bil а n mun о s а b а td а bo`lish, t а bi а tni а sr а sh to`g`risid а g` а m х o`rlik qilish k а bi tuyg`ul а rni q а r о r t о ptirish, shuningd е k, ek о l о gik m а d а niyatni sh а kll а ntirish; 6) iqtis о diy t а rbiya ni t а shkil etish j а r а yonid а – o`quvchil а rg а iqtis о diy biliml а rni b е rish а s о sid а m а m а l а k а t iqtis о diy b а rq а r о rligini t а ’minl а sh, b о z о r infr а struktur а si q о id а l а rig а а m а l qilish, chki b о z о rni to`ldirish, kchik v а o`rt а bizn е sni yar а tish b о r а sid а gi f ао liyat j а r а yonid а ishtir о k etish ko`nikm а v а m а l а k а l а rini h о sil qilish, ins о n m е hn а ti bil а n bunyod qiling а n m о ddiy b о ylikl а rni а sr а sh, ul а rni ko`p а ytirish b о r а sid а q а yg`urish tuyg`ul а rini q а r о r t о ptirish, iqtis о diy m а d а niyatni sh а kll а ntirish; 7) huquqiy t а rbiya ni t а shkil etish j а r а yonid а o`quvchil а rg а d а vl а t K о nstitusiyasi, d а vl а t h а qid а gi t а ’lim о t, fuq а r о lik, о il а , m е hn а t, х o`j а lik, m а ’muriy n а f а q а , sud ishl а rini yuritish v а b о shq а rish huquql а rining m а ’n о sini tushuntirish, ul а r о gig а ijtim о iy-huquqiy m е ’yorl а rning sh ах s v а j а miyat h а yotid а gi а h а miyati h а qid а gi tushunch а l а rni singdirish, huquqiy mun о s а b а tl а r m о hiyati yuz а sid а n t а s а vvurg а eg а bo`lishl а rini t а ’minl а sh, ul а rd а huquqiy о ng, shuningd е k, huquqiy f ао liyatni t а shkil etish b о r а sid а gi ko`nikm а v а m а l а k а l а rni h о sil qilish, huquqiy m а d а niyatni sh а klll а ntirish; 8) g` о yaviy-siyosiy t а rbiya ni t а shkil etish j а r а yonid а – o`quvchil а rg а siyosiy biliml а rni b е rish, O`zb е kist о n R е spublik а si K о nstitusiyasi, fuq а r о lik j а miyati а s о sl а ri, milliy d а vl а t tuzilishi, d а vl а t о rg а nl а ri f ао liyati, shuningd е k, O`zb е kist о n R е spublik а sining chki v а t а shqi siyos а ti m а zmunini o`rg а nishni t а ’minl а sh а s о sid а o`quvchil а rd а siyosiy f ао liyat ko`nikm а v а m а l а k а l а rini t а rkib t о ptirish, siyosiy m а d а niyatni sh а kll а ntirish v а h о k а z о l а r. Tarbiya jarayoniga, milliy ma’naviyatimizga, mafkuraga oid tushunchalarni ko’rib chiqaylik: Tarbiya - har bir insonning hayotida, yashashi mobaynida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zgalarga berish jarayoni. Tarbiyalanganlik - jamiyatda qabul qilingan axloqiy normalarga bo’ysunish va o’zgalarning nafratini qo’zg’atadigan hatti harakatlardan o’zini tiya bilish. Beruniy insonning kamolatga yetishishida ilmu ma’rifat, san’at va amaliyot asosiy rol o’ynasada, nasl - nasab, ijtimoiy muhit va turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha inson kamolga yetishuvining eng muhim omillari ilm ma’rifatli bo’lish va yuksak axloqlilikdir. Axloqlilikning belgilari yaxshilik, to’g’rilik, adolat, kamtarlik, saxovat, oliyjanoblik, do’stlik va hamkorlik, mehnat, poklik, go’zallikka intilish kabilardir. Adolat - hayotiy masalalarni axloqiy va huquqiy normalarni rioya etgan holda hal etishdir. Adolat tushunchasi bilan bog’liq jihatlar juda keng qamrovli bo’lib, adolatli inson, adolatli jamiyat kabi tushunchalar shunday jihatlar jumlasiga kiradi. Adolatparvarlik tushunchasi esa adolat tamoyili amal qilgan holda ish olib borish, yo’l tutish, faoliyat yuritish demakdir. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov "O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz" (1999 yil, 13 fevral) mavzusidagi "Turkiston" gazetasi muxbirining savollariga javoblari biz uchun dasturilamal bo’ldi.  Vatan, millat taqdiri hal bo’ladigan qaltis vaziyatda to’g’ri yo’lni tanlash uchun avvalo tarixni yaxshi bilish, hayotning achchiq- chuchugini bilish kerak.  Adolat biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo’lmog’i darkor.  Endi, eski jamiyatni inkor qilish yoki ma’qullash kayfiyatidan voz kechib, bunyodkorlik kayfiyatiga o’tish kerak.  Millat, davlat, jamiyat taqdiri hal bo’layotgan pallada o’zligimizni anglash, ma’naviy ildizlarimizni unutmaslik.  Insonlar tafakkurini boyitish, uni yangi ma’no va mazmun bilan to’ldirish lozim. Ma’lumki, inson jamiyatda erishishi mumkin bo’lgan narsalar-mulk, daromad, ijtimoiy maqom, hokimiyat, huquqlar insonlararo munosabatlaridagi adolatga bog’liq. Moddiy ne’matlar va xizmat turlari, ijtimoiy (obro’, hurmat- ehtirom),siyosiy ne’matlar ( siyosiy erkinliklar, shaxs huquqi), sog’liqni saqlash kishilarning ijtimoiy ahvoli kabi sohalarda odamlar adolat muammolariga katta e’tibor beradilar. Mutafakkir Shahobiddin Am’aqi odil shoh g’oyasini ilgari surar ekan, ayni paytda hukmdorga adolat me’yorlariga rioya qilish lozimligini o’qtiradi. Jamiyatdagi mavjud sotsial guruhlar, sinflar, tabaqalarga nisbatan moddiy ma’naviy ne’matlarni ulashishiga «chun xurshed meboyat zist», ya’ni quyosh singari barchaga baravar, barchani birday ko’rib, adolat yuzasidan taqsimlash lozimligini ta’kidlaydi. Alloma o’z madhiyalarida ilm ahli, ziyolilar dehqon, hunarmand xizmatchilariga alohida ahamiyat qaratish, jamiyat barqarorligi va taraqqiyot yo’lida qilayotgan mehnatlarini qadrlash kerakligini aytib, o’z faoliyatida ham shunga erishishga intiladi. Tarbiya jarayonida o’qituvchi, tarbiyachilarning asosiy vazifasi ta’lim - tarbiya berish, o’kuvchilar bilim, ko’nikma malakalarini muttasil oshirib borish, ularda tafakkur, ilmiy dunyoqarash va mafkuraviy tushunchalarni shakllantirishdan iboratdir. Mafkura - inson ruhiyati, tafakkur va dunyoqarashini o’zgartiradigan kuchli vositadir. Uning g’oyalari xalqning ishonch - e’tiqodi, intilish va manfaatlari ifodasiga aylansa yetarlicha samara beradi. Shuning uchun ham mafkura sohasidagi targ’ibot va tashviqot ishlarini, o’quvchilarning tushunchasi, aql - idroki va tafakkur darajasini inobatga olgan holda marifiy yo’l va usullar orqali amalga oshirish taqoza etiladi. Inson paydo bo’libdiki, tarbiya jarayoni va qoidalari mavjud. Xo ’ sh , Tarbiya q oidalari nima uchun kerak ekan ? Unga nimalar kiradi? Tarbiya qoidasi - pedagogik ta’lim va tarbiya jarayonini yaxshiroq tashkil etish maqsadida foydalanadigan boshlang’ich holat, rahbarlik asosidir. Tarbiya qoidalari - o’qituvchi va tarbiyachilarga yo’l - yo’riq ko’rsatuvchi qoidalar hisoblanadi. Tarbiya qoidalariga quyidagilar kiradi: Tarbiya tamoyillari Ta rbiyaning maqsadga qaratilgan bo`lishi Ta rbiyada insonparvarlik va demokratiya Ta rbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi O`quvchilarning yosh va individual xususiyatlarinihisobga olish Ta rbiyada izchillik , tizimlilik , tarbiyaviy ta ’sirlarning uzluksizligi2-18. chizma Tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganlik qoidasi. Tarbiyadan ko’zlangan asosiy maqsad har tomonlama ma’naviy rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Tarbiyaviy ish ma’lum maqsadni ko’zlovchi va uzluksiz davom etadigan jarayondir. Tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar jamoasining rivojlanish istiqbollarini ko’ra bilishga yordam beradi. Tarbiyada insonparvarlik va demokratiya qoidasi. O’qituvchining bilim saviyasi ma’naviyati jamiyatni harakatga keltiruvchi, taraqqiyotgga eltuvchi yetakchi omillardan biridir. Yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashda Qur’oni Karim, Hadisi shariflardan foydalanish juda muhim. Tarbiyada inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smirning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy huquqi va erkinligini hisobga olish lozim. Tarbiyani demokratiyalash - bu tarbiyani ma’muriy ehtiyoj va qiziqishlardan yuqori qo’yish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasida o’zaro ishonch, hamkorlik asosida pedagogik munosabatlar mohiyatini o’zgartirish demakdir. O’qituvchi o’quvchiga avvalgidek tarbiya ob’ekti emas, xuddi o’zi kabi sub’ekt deb qarashi darkor. Tarbiyaviy faoliyatni demokratiyalash va insonparvarlashtirish uning mohiyatini va mazmunini qayta tafakkur etishni ko’zda tutadi. Shaxsning rivojlanishi va o’zligini anglashni ta’minlaydi. Tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi qoidasi. O’quvchilarni Vatanimiz qadriyatlari, boy madaniyati bilan tanishtirish, madaniy va diniy bilimlarini egallashga bo’lgan talablarini shakllantirish malakalarini oshirib, tobora boyitish, estetik tushunchalarni shakllantirish juda muhim. Xalqimizning ko’p asrlik qadriyatlarini ulkan boy va madaniy merosini chuqur bilmasdan, milliy o’zlikni anglash, milliy g’urur tuyg’usini qaror toptirish mumkin emas. U yaratgan madaniy boyliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Buyuk mutafakkirlarning asarlari orqali o’kuvchilar go’zal axloq, baxt, insof, poklik, mehr - shavqat, ota - onani hurmat qilish qoidalari haqida keng tasavvurga ega bo’ladilar. Insoniylik - o’z tarkibiga insonning eng yaxshi axloqiy xususiyatlarini, do’stlik, ota - onaga sadoqatlilik, mehnatsevarlik, diyonatlilik kabi fazilatlarni qamrab oladi. Shu sababli insondagi eng yaxshi fazilatlar avloddan - avlodga ko’chib kelgan. Tarbiyada izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy ta’sirlarning uyg’unligi va uzluksizlik qoidasi. Tarbiya ishida izchillik juda muhim. Tarbiyachi avvaliga bolalardan biror narsani talab qilib, so’ngra o’zi bu talabni unutib qo’ysa, bu hol tarbiyaga yomon ta’sir qiladi. O’qituvchi subutli, o’z lafziga sobit bo’lmog’i kerak. O’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishda izchillikka rioya qilish va bir xil talab qo’yish muvaffaqiyat qozonishning eng muhim shartlaridan biridir. Tarbiya uzoq davom etadigan jarayon, unda ota - ona, o’qituvchi, jamoatchilik qatnashadilar. Shu sababli ularning ishida izchillik va davomiylik bo’lishiga rioya qilish kerak. Bu qoida tarbiyani amalga oshiradigan barcha bo’g’inlarni (oila, maktab, o’quvchilar jamoasi, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, keng jamoatchilikni) birgalikda ish ko’rinishlarini nazarda tutadi. Chunki tizimlilik faqat yoshlarni emas, balki aholining barcha qatlamlarini qamrab olishi kerak. Bola o’qishni, tarbiya olishni ulg’ayib jamiyat hayotida faol ishtirok etishni xohlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalash lozimligini bilishi kerak, shu bilan birga bola o’zini o’zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmasligi lozim. TARBIYA METODLARI . TARBIYA TURLARI Nimalarni tarbiya vositasi deb hisoblash mumkin? Tarbiya vositalari biron - bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi. (Ko’rsatmali ko’nikmalar, kitoblar, radio,televideniye). Bundan tashqari o’quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari kinofilmlar, san’at asarlari, o’kuvchining jonli so’zi, bolalar o’yini, sport, badiiy havaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo’lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi - tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya vositasi bo’lishi uchun o’qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv, o’qilgan va yangi kitoblarning muhokamasini, taqdimotini uyushtirishi lozim. Tarbiya usullarini to’g’ri tanlashning tarbiya jarayonidagi ahamiyati qanday? Tarbiya natijasi tarbiya jarayonining usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga bog’liq. Tarbiyachilar ta’sir etishning bola shaxsiyatiga mos usulini eng maqbul usulini tanlab olishi, uning shaxsini o’zgartirishi uchun kerakli shart - sharoit yaratishlari lozim. Tarbiya usullari har bir bolaga har qaysi bolalar jamoasiga alohida munosabatda bo’lishni nazarda tutadi. Xalq pedagogikasi o’zbekona axloq, odob va tarbiyaning murakkab barcha qirralarini o’zida mujassamlashtiradi. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi. Bu usul vositalar nihoyatda rang - barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Xalq pedagogikasida qo’llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullari quyidagi tarzda umumlashtirilgan. Tushuntirish (maslahat berish, uzr so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak bo’lish). Nasihat berish (o’git, undash, ko’ndirish, iltimos qilish, oq yo’l tilash, yaxshiliklar haqida so’zlash, rahmat aytish, duo qilish). Namuna bo’lish (maslahat so’rash, o’rnak bo’lish). Jazo (ta’kidlash, ta’na - gina, tanbeh berish va h.k.) Axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab tarbiya usullari quyidagi turlarga bo’linadi: So`z orqali ifodalash usuli Ko`rgazmalilik usuli Amaliy, namuna usuli Rag`batlantirish va jazolash usuli So`z orqali ifodalash usuli Maslahat bеrish Ma'lumotlarni eshitish orqali qabul qilish hikoya suhbat ma'ruza K o`rgazmalilik usuli Kinofilmlar Tasviriy san'at Badiiy san'at, grafika Va boshqa ko`rish orqali tarbiyalash usullari Tarbiya ma'lumotlarini amaliy mеhnat harakatlari orqali bеrish O`rnak ko`rsatish O`zgalar hayotini, mеhnatini, tajribasini misol qilib ko`rsatishAmaliy, namuna usuli 2-23., 2.23., 2.24. chizmalar Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish bu usullardan pedagogik jarayonda foydalanish ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtiradi. Ularni shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 1) ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar, 2) faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq va tajriblarni shakllantirish usullari, 3) o’z - o’zini tarbiyalash usullari, 4) rag’batlantirish usuli va jazolash usullari. Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar. Bu guruhga o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e’tiqodni ma’naviy va siyosiy g’oyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongi, hislari, irodasiga ta’sir ko’rsatish usullari kiradi. Bu guruh usullarining mohiyati shundan iboratki ular orqali jamiyat o’quvchilar ongiga qanday talablar qo’yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko’maklashishishi uchun ijtimoiy ongni shakllanti- ruvchi usullar ishlatiladi. O’quvchilarda siyosiy onglilik va ijtimoiy faolligini tarbiyalash lozim. Tushuntirish bu ijtimoiy ongni shakllan-tirishda eng muhim ishlatiladigan omildir. Tushuntirishning vazifasi o’quvchilarni yuksak madaniyatli milliy g’ururli qilib tarbiyalashga yordam berishdan iborat. Tushuntirishda o’quvchilarda mamlakatimiz fuqarosining o’z davlatiga nisbatan huquqlar va burchlar bilan bog’langanligi borasida ma’lumotlar beriladi. Bunda davlat bayrog’i, gerbi, madhiyasi, konstitutsiyasiga sadoqat ruhida tarbiyalashning roli katta. Suhbat va hikoya. O’quvchi shaxsini g’oyaviy - axloqiy shakllantirishda o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirli usul hisoblanadi. Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin. Axloqiy mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari, o’zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat go’zalligi hamda inson go’zalligi), siyosiy mavzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati), ta’lim va bilimga oid mavzularda (koinot hayvonot dunyosi). Suhbat davomida o’quvchilarni qalbidagi fikrlarini aytishga jasoratini uyg’otishga, o’quvchilarni fikrlashga majbur qiluvchi savollar berish juda muhimdir. Bu borada bahs va munozaralarning ahamiyati katta. Hikoya. O’quvchilar, odatda hayotdan va boy badiiy adabiyotdan olingan aniq misol bilan to’liq hikoyalarni tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari, Vatanimizning tarixiy, tabiiy boyliklari, san’at haqida hiqoya qilib berish mumkin. Badiiy adabiyot, radio, televideniye, Internet tarmoqlaridagi, gazeta va jurnallardagi maqolalar ham qimmatli material bo’ladi. Suhbat ham, hikoya ham o’kuvchilarning yoshiga mos mavzularda ular tushunadigan so’zlar orqali ravon va jonli o’tkazilishi kerak. Namuna. O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaqin axloqiy sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. O’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi ayniqsa yoshlarga katta ta’sir ko’rsatadi. Ular o’qituvchining darsida va hayotda o’zini qanday tutishini, muomala qilishini, o’z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib yuradilar. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq atvoriga taqlid qiladilar. Xulq atvor bolalarda yaxshi sifatlarning, ba’zan esa yomon sifatlarning ham tarkib topishiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi va ota - onalar har qanday holatda ham o’zlarini tuta bilishlari kerak. Maktablarda ishlab chiqarish ilg’orlari bilan uchrashuvlar o’tkaziladi. Bolalar o’z ota - onalarining ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar. Ularga taqlid qilishga intiladilar. Namuna xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota - bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga da’vat qilib kelganlar. Masalan, «Qush inida ko’rganini qiladi», «Onasini ko’rib qizini so’ra», «Axloqni axloqsizdan o’rgan», «Bola oldida birovlarning g’iybatini qilma, bolang g’iybatchi bo’ladi». Shu oddiy iboralar ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligining guvohi bo’lamiz. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari. Bola rivojlanishining o’zligini bilishning asosiy omili bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondoshilgan qoida maktab hayotining hamma jabhalarida ta’lim - tarbiya jarayonlariga singib ketadi. Faoliyat o’quvchilar bilimlarini mustaqil egallashga undaydi, ularni qay ixtisosga moyilliklarini aniqlashga ijodiy faoliyat tajribasini hissiy qadriyat munosabatlarini o’zlashtirishlariga yordam beradi. O’quvchilarni birinchi sinfdan boshlab imkoniyat darajasidagi foydali mehnat bilan shug’ullanishlariga erishish lozim. Bunday mehnat ko’pchilik jamoa bo’lib bajarilganida yaxshi natija beradi. Mashq va o’rgatish usullari. Bolalar faoliyatini oqilona maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil qilish mumkin. Mashq- bolalarni axloq mezonlari va xulq- atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. O’quvchilar odatlarni yaqinlaridan meros qilib olmaydilar, balki ular bilan muntazam muloqotlari tufayli taqlid qilish tarbiya orqali hosil qilinadi. Oxir oqibatda odat ehtiyojga aylanadi. Mashq - muayyan hatti- harkatlarni ko’p marotaba takrorlashni o’z ichiga oladi. Mashq natijasida ko’nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi. Mashq va odatlantirish o’quvchi uchun ongli ijodiy jarayondir. O’rgatish . Ijodiy xulq- atvorning odatiy shakliga aylantirish maqsadida o’quvchilarning bajarishlari uchun rejali izchil tarzda tashkil qilinadigan turli harakatlar amaliyot ishlaridir. O’rgatish bir necha izchil harakatlar yig’indisidir. O’qituvchi bu harakatlarni ko’rsatib berishi, tushuntirishi lozim. Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xillari mavjud. Faoliyatda mashq qilish mehnat ijtimoiy faoliyat, jamoadagi faoliyat, o’zaro munosabat odatlarini tarbiyalashga qaratilgan. Kun tartibi mashqlari maktabda, oilada o’rnatiladigan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog’liq o’z istak va harakatlarini boshqarish va bo’sh vaqtdan to’g’ri foydalanish odatiga o’rgatadi. Topshiriq. O’quvchilarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo’lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Pedagogik talab - bu usul tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Talab - bu o’quvchining turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq atvor mezonlarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatla qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo’lishi; u yoki bu haraktda rag’batlantiruvchi yoki uni to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona harakatlarga undovchi bo’lishi mumkin 2 . O’z - o’zini tarbiyalash usullari. O’quvchida o’z - o’zini tarbiyalashga, ya’ni o’z ustida ongli batartib ishlashga ehtiyoj paydo bo’lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo’ladi. O’z - o’zini tarbiyalash o’quvchilarning o’zini - o’zi idora qilishi organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavqeini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O’quvchilar o’qishda, tarbiyada, dam olishda o’z -o’zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, o’z-o’zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydilar. O’z - o’zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo’lganda, u o’zini shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarga mustaqillik ko’rsata boshlagan vaqtda paydo bo’ladi. O’z - o’zini tahlil qilish- o’ z shaxsini, fazilatlarini tahlil qilishga xatti - harakatlari haqida o’ylashga o’rgatadi. O’z - o’zini nazorat qilish uchun o’quvchi o’zining yurish -turishi, intizomi, ijobiy odatlarining ortib borishi va aksincha salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi. O’z- o’zini baholash- o’quvchining qobiyalitini o’z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordam beradi. O’z - o’zini baholash o’zining imkoniyatlarini hisob - kitob qilish, baholash, chetdan turib xolisona baho berish, o’zidan qoniqish hosil qilishda yordam beradi. Tarbiyada rag’batlantirish usulidan qanday foydalaniladi, uning qanday turlari va ahamiyati bor? degan savol ko’pchilikni qiziqtirsa kerak. O’quvchi bolalarning har biri o’sib kamol topib borayotganidan xursand bo’layotganini sezish kerak. Faqat shundagina bola o’zining olg’a siljib borayotganini ko’ra biladi. Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalaniladi. Rag’batlantirish bolaga ishonishga, unga bo’lgan ijobiy qobiliyat va fazilatlarning 2 Педагогика .Ўқув қўлланма. А.Мунавваров таҳририда. Тошкент: «Ўқитувчи», 1996 . 129-бет. kuchini e’tirof etishga asoslangan. Rag’batlantirish o’quvchining ko’nglini oladi, uni quvontiradi, yanada yaxshiroq bo’lishga undaydi. Rag’batlantirishning quyidagi turlari mavjud. O’quvchining kuchi yetadigan mas’uliyatli topshiriq berish orqali bolaga ishonch bildirish; Maqtash: (ota - ona, jamoa oldida); Esdalik sovg’a berish; Maqtov yorlig’i berish; Stipendiya bilan taqdirlash; teleko’rsatuvlarda maqtash; Hurmat taxtasiga rasmini qo’yish; Qo’llab-quvvatlash; Ma’muriyat va jamoaning minnnatdorchiligi; Musobaqalarda bayroq ko’tartirish; Gazetada e’lon qilish ; Televideniyeda ko’rsatuv uyushtirish; Rag’batlantirish pedagogik talab asosida bo’lishi lozim. Tarbiyalovchi oshirib maqtashi, boshqa o’quvchi- yoshlarga taqqoslab kesatishga yo’l qo’ymasligi, rag’batlantirishga bo’lgan talabchanligini oshirish lozim. Rag`batlantirish O`quvchining zimmasiga mas'uliyatli vazifa yuklash Maqtash (ota-onalar hamda o`quvchilar jamoasi oldida) Maqtov yorlig`i bilan taqdirlash Estalik sovg`asini b е rish (badiiy kitob va o`quv qurollari) Fotosuratini µurmat taxtasiga tasiga qo`yish Maxsus stipеndiyalar tayinlash 2 .25. chizma. Rag`batlantirish turlariSafda birinchi o`rinda turishi Musobaqalarda bayroqdor bo`lishiQo`llab-quvvatlash Jamoa nomidan minnatdorchilik bildirish Jazolash - tarbiyalanuvchining xatti - harakati va faoliyatiga salbiy baho berishdir. Jazo - bu tarbiyalanuvchi manfaati uchun qo’llaniladigan tarbiya usuli. Pedagogikada j azolash usuli ga qanday qaraladi, uning qanday turlari qo’llaniladi degan savolning tug’ilishi tabiiy. Tanbeh berish - eng yengil jazo chorasi bo’lib hisoblanadi. Ogohlantirish - noma’qul xatti - harakatlarning oldini olish uchun ishlatiladi. Hayfsan berish - tanbeh va ogohlantirish kutilgan natija bermasa, o’quvchi intizomni buzaversa, hayfsan beriladi. Uyaltirish - odamning eng nozik sezgilaridan biri uyat, or - nomus sharmu hayodir. Odamda izzat - nafs, odamiylik qancha kuchli bo’lsa, o’zini - o’zi avvalo hurmat qilsa unda or - nomus kuchli bo’ladi. Xalqimiz uyat - o’limdan qattiq deb bejiz aytmagan. Shu sababli bolani ha deb uyaltirmasdan boshqa vositalarni ham qo’llash kerak. Jazo haqqoniy me’yorda qo’llanilsa samarali bo’ladi. Mаktаblаrdа qo`llаsh mumkin bo`lgаn jаzо chоrаlаrigа quyidаgilаr kirаdi: Shunday qilib: Tarbiya jarayoni inson hayotida rivojlanib, takomillashib boradi. Yuqorida ta’riflab berilgan tarbiya tamoyillari va umumiy metodlari o’quvchilarga pedagogik ta’sir ko’rsatish sohalarining hammasini qamrab olmaydi. Jazolash Tanbеh bеrish Ogo hlantirish Hayfsan bеrishUyaltirish 2 .26. chizma. Jazolash turlari Pedagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun ham tarbiya jarayoni ham, uning qoida va usullari ham takomillashib boraveradi. Tarbiyaning samarasi bu qoida va usullarning to’g’ri qo’llanishiga, bu vosita va usullar muayyan ijtimoiy guruhda tarbiya tizimidan qanchalik o’rin olganiga, ularning tarbiya vazifalari va maqsadlariga qanchalik javob berishiga bog’liqdir. Хulоsа qilib аytgаndа yuqоridа tа’riflаngаn tаrbiyaning umumiy mеtоdlаri o`quvchilаrgа pеdаgоgik tа’sir ko`rsаtish sоhаlаrini qаmrаb оlmаydi. Pеdаgоgikа fаni vа аmаliyoti hаr dоim rivоjlаnib bоrаr ekаn, ungа muvоfiq rаvishdа tаrbiya jаrаyoni hаm tаkоmillаshib bоrаvеrаdi. AQLIY TARBIYA ---- Yosh avlodda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg ’ or kishilari diqqat markazida bo ’ lib kelgan . Insoniyat boshidan kechirgan barcha tuzumlarda davrning o ’ qimishli , ziyoli , bilimdon kishilari dunyo ilm faniga umuminsoniy madaniyatiga salmoqli hissalarini qo ’ shganlar . Bilim ilmiy dunyoqarashning asosi bo ’ lib hisoblanadi . Bilim olish albatta yoshlikdan boshlanadi . « Yoshlikda olingan ilm toshga o ’ yilgan naqshdir »,- deydi dono xalqimiz . Bilimli kishi hech qachon tarix sahifalaridan , xalqimizning qalbidan o ’ chmaydi . Shunday kishilar qatorida Sharq musulmon dunyosi mutafakkirlaridan al - Kindiy , G ` azzoliy , Beruniy , Xorazmiy , Naqshbandiy , Yassaviylarni , G ` arb allomalari I . Kant , F . Gegel , L . Feyerbax , A . Shopengauerlarning nomlarini tilga olmasdan bo ’ lmaydi . Eng buyuk allomalaru donishmandlar , o ’ zlarining noyob asarlari , ta ’ limotlari bilan insoniyat rivojiga ulkan hissa qo ’ shganlar . Ular umrlarini ilmu fanga bag ’ ishlab , bu yorug ’ olamdan ketar chog ’ i hayot ilmini chuqur egalladingizmi ? degan savolga hech narsa bilmay ketyapman degan ekanlar . Ne ajab , hayot ilmi sirli va murakkabki , anglab yetmoqqa butun insoniyat umri ham yetmaydi . Bilim ilmiy dunyoqarashning asosi deb aytib o ’ tdik , shunday ekan dunyoqarashning o ’ zi nima ? Uning qanday shakllari bor ? Dunyoqarash - faqat insongagina xos xususiyat bo ’ lib , hayvonot dunyosi boshqa narsa , buyumlar va mavjudodlar uchun bu hol yotdir . Ularda dunyoqarash kishilarning olam va uning o ’ zgarishi , rivojlanishi haqidagi ilmiy falsafiy , siyosiy , huquqiy , axloqiy , estetik diniy , qarashlari va tasavvurlari tizimidan iborat . Demak , dunyoqarash bu olam haqidagi yaxlit umumiylashtirilgan bilimlar to ’ plamidir . Kishilar tevarak - atrofdagi narsa va hodisalar to ’ g ’ risida qancha ko ’ p ma ’ lumotlarga , bilimga ega bo ’ lsa , ularning dunyoqarashi ham shu darajada mukammal va puxta bo ’ ladi . Avvalo ta ’ kidlash lozimki , ilmiy dunyoqarash turlicha buladi . Turli kasb egalari turli xil dunyoqarashga ega bo ’ ladi . Dunyoqarash kishilarda olam haqida yaxlit umumlashtirilgan bilimlar , g ’ oyalar turkumini hosil qiladigan ularni muayyan ijtimoiy guruhlar , sinflar , siyosiy partiyalar , ommaviy harakatlar , davlatlar maqsadidan kelib chiqib , baholaydigan va shunga qarab hayotdagi o ’ z o ’ rnini , amaliy faoliyat yo ’ nalishlarini , maqsadlarini aniqlab olishga imkoniyat beradigan ko ’ p qirrali va sermazmun tushunchadir . Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjud . Birinchisini , kishilarning kundalik hayotiy amaliy tajribasi hamda kasbiy faoliyati asosida to ’ plangan bilimlar , tasavvurlar , qarashlar tashkil qilsa , ikkinchisini ilm - fan tufayli to ’ plangan nazariy bilimlar , g ’ oyalar yig ’ indisi tashkil etadi . Ularning ikkalasi bir - biri bilan uzviy bog ’ langan bulib , bir - birini to ’ ldiradi . Dunyoqarash ijtimoiy borliqning in ’ ikosidir . Unda ijtimoiy turmush aks etadi va u ijtimoiy tuzumga bog ’ liq bo ’ ladi . Dunyoqarashning doimo o ’ zgarib , rivojlanib turishi uning tarixiy turlarining almashuvida yaqqol namoyon bo ’ ladi . 2-27. chizma Diniy falsafiyMifologik Dunyoqarash turlari Mifologik ( yunoncha - mifos - naql , rivoyat , logos - tushuncha , ta ’ limot ) dunyoqarash - ijtimoiy taraqqiyotning eng boshlang ’ ich davriga xos bo ’ lgan xalq og ’ zaki ijodi - naql va afsonalarda gavdalantirilgan ijtimoiy ongning asosiy shaklidir . « Olam qanday paydo bo ’ lgan ? Quyosh , oy va yulduzlarni kim yaratgan ? Bu sir - sinoatga to ’ la borliqning so ’ ngi qayerda ?» degan savollar odamzotni azaldan qiziqtirib kelgan . Ushbu savollarga odamzot topgan dastlabki javoblar miflarda ifodalangan va ular butun bir mifologik tizimni hosil etgan . Qadimiy turkiy xalqlarda ham shunday mifologik tizim mavjud bo ’ lgan . Misol tariqasida yer , osmon , yulduzlarning paydo bo ’ lishi , tuzilishi va o ’ zaro munosabati haqidagi mifologik naqllarni keltiramiz : 1. Yer(ning) ustidan osmon do’ppiday yopib turadi. Eng balandda, o’rtada Temir qoziq yulduzi turadi. Jami yulduz yer bilan temir qoziqning (atrofida) chir aylanadi. Yerning ostidayam bir temir qoziq yulduzi bor. Ikki temir qoziq tortishib, yer qimirlamay turadi. 2. Hulkar avval yetti yulduz bo’lgan. Birovini Yetti qaroqchi olib, oltitasi qolgan. Yetti qaroqchi Hulkar bilan Qambarning o’rtasia tushib, ularni yuz ko’rmas qilib qo’ygan. Avval ular bir-birini yaxshi ko’rishgan. Hozir Hulkar botsa, Qambar chiqadi. Qambar botsa, Hulkar tug’adi. Hulkar- qiz, Qambar- yigit deyishadi. Oxiri qiyomatda Hulkar bilan Qambar ko’risharmish. 3. Osmon qavat-qavat bo’lar ekan. Nechanchidir qavatida bir daraxt bor ekan. Har bir odamning oti yozilgan barg shu daraxtda bo’lar ekan. Odam o’lsa, barg so’lib, uzilib tushar ekan. Barg yerga tushayotganda, biror odamga tegib ketsa, shu odamning qulog’i chimirlar ekan. Shunday vaqtda kalima qaytarishi kerak ekan. Diniy dunyoqarash mifologiya (afsona)negizida shakllangan va rivojlangan, voqelikning kelib chiqishi, rivojlanishi, istiqbolini xayoliy obrazlar, tasavvurlar va tushunchalarda aks ettiruvchi dunyoqarashdir. Diniy dunyoqarashning xalq ongiga singib, qalbida chuqur ildiz otib ketishining boisi shundan iboratki, ular oddiy kishilarning ruhiyatiga moslab, ularning hissiyoti, tafakkuriga ta’sir etadigan va ko’p vaqtgacha esda saqlanib qoladigan yorqin obrazlar, afsona va rivoyatlar shaklida izhor qilinishidadir. Islom ta’limotidagi har bir afsona va rivoyatlarda katta hikmat, falsafiy fikr, ma’no mavjuddir. Shuning uchun ham ular barhayot bo’lib, avloddan-avlodga o’tib, bizning davrimizgacha yetib keldi. Bunday ma’naviy boylikni ehtiyot qilishimiz lozim. Falsafiy dunyoqarash - bu olam haqidagi yaxlit va tizimlashtirilgan bilimlar yig’indisidir. Mifologik va diniy dunyoqarash hissiy a’zolarimiz orqali erishilgan ma’lumotlar asosida shakllansa, falsafiy dunyoqarash hissiy va aqliy a’zolarimiz tufayli ilm-fan yordamida to’plagan bilimlar yig’indisidir. Falsafiy dunyoqarash kishilarga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri rivojlanishining umumiy qonuniyatlari haqida ma’lumot beradi. Shu bilan birga u insonni qurshab turgan olamni, dunyoni va uning taraqqiyot qonunlarini bilish mumkinligini, bilish esa murakkab, ziddiyatli jarayondan iboratligini ta’kidlaydi. Hozirgi kunda dunyoqarashda yangicha fikrlashni hosil qilish mohiyati nimadan iborat va bu nima uchun zarur? Hozirgi kunda kishilarning ongi dunyoqarashida yangicha fikrlash yo’sini mustahamlanmasa, milliy istiqlol g’oyasi, mazmuni va mohiyati ularga tushuntirilmasa katta o’zgarish sodir bo’lmasligi mumkin. Hozirgi muhim dolzarb masalalardan biri kishilarning eskicha dunyoqarashini o’zgartirish iqtisodiy, siyosiy, madaniy jabhalarda fikrlashni o’rgatish, mustaqillikni mustahkamlashda o’z haq - huquqlarini anglab olish va noo’xshov holatlarning hayotga kirib qolmasligiga qarshi kurashishga undashdan iborat. Milliy ong va mafkurani shakllantirish xozirgi kun talabi ekan, bu tushunchalar mohiyatini ham chuqur bilishimiz zarur. Xo ’ sh , ong , milliy ong va mafkura nima ? ( Savollar yuzasidan qisqacha munozara uyushtiriladi ) Ongni arabcha « aql » so ’ zidan olingan , deb ta ’ kidlaydi bir qator olimlar . Lekin ong va aql iboralari o ’ rtasida farqlar ham bor . Odamning fikrlash qobiliyati nazarda tutilganda , ong va aql atamalari bildirgan ma ’ nolar bir - biriga mos keladi , ong ham , aql ham odam miyasining mahsulidir . « Odam onglaydi ( anglaydi ), aql yuritadi , fikrlaydi . Ong , shuningdek , kishining ruhiy , ruhoniy , siyosiy , falsafiy nuqtai nazarlari , diniy , badiiy qarashlarining ham majmui hisoblanadi » 3 Milliy ong - bevosita har bir millat yoki elatning uzoq tarixiy etnogenez davri , turmush tarzi , iqtisodiy ishlab chiqarish usuli , diniy e ’ tiqodlari , madaniyati , boshqa xalqlarning o ’ zaro ta ’ siri tufayli shakllangan dunyoqarashi , iqtisodiy , siyosiy - ijtimoiy va madaniy - ma ’ naviy sohalarda faollik darajasi . « Milliy ong - O ’ zbekiston mustaqilligini mustahkamlashning samarali omillaridan biridir ». Milliy ongni davr talabi darajasiga ko ’ tarish uchun davlatimizda katta ishlar amalga oshirilmokda . Bunda ta ’ lim - tarbiya muassasalari - ning roli ayniqsa muhimdir . Mafkura ( arabcha « mafkura » - nuqtai nazarlar va e ’ tiqodlar tizimi , majmui ) - jamiyatdagi muayyan siyosiy , huquqiy , axloqiy , diniy , badiiy , falsafiy , ilmiy qarashlar , fikrlar va g ’ oyalar majmui . Mafkura ijtimoiy borliqning , ya ’ ni keng ma ’ noda jamiyat hayotining ma ’ naviy - siyosiy in ’ ikosidir , uning inson ongida aks etishi , inson tomonidan anglanib , bir butun tizim holiga keltirilishi va bu tizimning amaliy faoliyatda nazariy asos hamda ruhiy tayanch bo ’ lib xizmat qilishidir . Ongimiz va dunyoqarashimizda milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishimiz kerak ekan , dastlab bu mafkuraning mohiyatini chuqur anglab olishimiz kerak . Bu haqda oldingi mavzularda , boshqa fanlarni o ’ tish jarayonida ham kup to ’ xtab o ’ tilgan . Shu fikrlarni , bilimlarni yana bir esga tushiraylik . « Aqliy hujum » usuli qo ’ llaniladi . Talabalar guruhlarga bo ’ linib , « Milliy istiqlol mafkurasi - xalqimiz manfaatlari ifodachisi », « Milliy mafkuraga qo ’ yilgan talablar », « Milliy mafkuraning vazifalari », « O ’ quvchilarga milliy 3 Иброхимов А., Султонов Х., Жўраев Н. Ватан туйg’уси. Т.: «Ўзбекистон»,199. 30- бет . mafkurani singdirish yo ’ llari » haqida guruh bilan muhokama qilib , o ’ z xulosalarini beradilar . « Aqliy hujum » qoidalari yozilgan chizma doskaga osib qo ’ yiladi . Muhokamalardan so ’ ng chiqariladigan XULOSA : O ’ zbekiston jamiyatining milliy istiqlol mafkurasi , o ’ z mohiyatiga ko ’ ra , xalqimizning asosiy maqsad - muddaolarini ifodalaydigan , uning o ’ tmish va kelajagini bir - biri bilan bog ’ laydigan , asriy orzu - istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g ’ oyalar tizimidir . Aqliy tarbiya shaxsni har tomonlama tarahhiy ettirishda alohida va muhim o`rin egallaydi. Ahliy tarbiyaga o`z vahtida Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, al- Xorozmiy va Ulug`b е k kabi allomalarimiz juda kata e'tibor bilan qarashgan. «Aqlli d е b shunday kishiga aytiladi, -d е b yozadi Forobiy,- unda o`tkir z е hn-idrok bo`lish bilan birga, fazilati ham bo`lsin. Bunday kishi o`zining butun hobiliyati va idrokiga yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan o`zini saqlashga va tortishga qaratgan bo`lmog`i lozim. Shunday odamnigina aqlli va to`g`ri fikr yurituvchi d е b atash mumkin» 4 Sh а rq mut а f а kkirl а ri o`z а s а rl а rid а bilish h а md а ins о n а qliy t а f а kkuri m а s а l а l а rig а а l о hid а o`rin b е rg а n. Х usus а n, А bu N а sr F о rbiy ins о n t о m о nid а n b о rliqni а ngl а nishi, t а bi а t sirl а rini а ngl а shid а ilm-f а nning r о lini h а l qiluvchi о mil sif а tid а b а h о l а ydi. А ll о m а ning fikrch а , ins о n t а n а si, miyasi, s е zgi о rg а nl а ri u tug`ilg а nd а m а vjud bo`lg а n bo`ls а , а qliy bilimi, m а ’n а viyati, ruhiyati, int е ll е ktu а l v а ах l о qiy sif а tl а ri, ха r а kt е ri, dini, urf- о d а tl а ri, m а ’lum о ti t а shqi о l а m, ijtim о iy muhit t а ’sirid а , о d а ml а r bil а n t а shkil et а yotg а n mun о s а b а tl а ri j а r а yonid а sh а kll а n а di. Aqliy tarbiya avvalo ta ' lim jarayonida amalga oshiriladi . Ta'lim jarayonining mazmunini esa bilim, ko`nikma va malakalar tashkil qiladi. ta'limning asosiy vazifasi yosh avlodni ilmiy bilimlar, ko`nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iboratdir. Bilimlar- insonlarnin itimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida to`plagan umumlashgan tajribasidir. Ilmiy bilimlar ob' е ktiv olamni 4 Forobiy . Aql to ` g ` risida risola . O ` zb е k p е dagogikasi antologiyasi . T ., 1997 y , 109- b е t ancha to`g`ri aks ettiradi. Ilmiy bilimlar doimiy emas, ular hamisha o`zgarib va takomillashib boradi. Bilimlar asosida o`quvchilarning kuzatuvchanlik, tafakkur, xotira singari bilish qobiliyatlari rivojlanadi, ularda e'tiqod hosil bo`ladi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiruvchi g`oyalar tizimi tarkib topadi. ________Iqtisod, iqtisodiy ta’lim, iqtisodiy tarbiya, trjamkorlik, isrof, iqtisod alifbosi, iqtisodiy bilim asoslari, iqtisodiy islohotlar, oilada iqtisodiy tarbiya, ekologiya, ekologik tarbiya, ekologik tarbiya mazmuni, ekologik tarbiya vazifasi, ekologik tarbiya berish yo`li. Bolalarga maktab va oila sharoitida iqtisodiy tarbiya berish muammosi ko’pdan buyon pedagogikaning asosiy muammolaridan biri bo’lib kelmokda. Bozor iqtisodi sharoitida yoshlarda iqtisodiy tafakkurni tarbiyalash ayniqsa muhimdir. Mamlakatimizda bozor iqtisodi o’ziga xos va o’ziga mos yo’l bilan bosqichma- bosqich shakllanmoqda. Shu bois hozirgi davrda xalqimizning iqtisodiy madaniyatini ko’tarish va jumladan yosh avlodning iqtisodiy savodxonlik darajasini oshirish alohida ahamiyat kasb etadi. Ekologik ta`lim deganda o`quvchilarga berilishi lozim bo`lgan tabiat bilan inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi. Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini tarbiyalashdir. Ekologik ta`lim-tarbiya umumiy ta`lim-tarbiyaning tarkibiy qismi bo`lib, maktabda barcha fanlarni o`qitishda amalga oshirilishi ko`zda tutiladi. ekologik ta`lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodda atrof-muhit va uning muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlar tabiat boyliklarini tejab-tergansha, tabiatni muhofaza qilishga o`rgatila boriladi. Atoqli pedagog V.A. Suxomlinskiy “Bolalarga jonim fido” asarida “Men bolalar «Alifbeni ochib, birinchi so`zini hijjalab o`qishlariga qadar avval dunyodagi eng ajoyib kitob – tabiat kitobini mutolaa etishlarini istardim” 5 deb ta`kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni bolaning kichikligidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir. 5 Pedagogika. A.Munavvarov tahriri ostida. T., “O`qituvchi”, 1996 y, 153-bet FUQAROLIK TARBIYASI------ Fuqаrоlik tаrbiyasining mаzmuni vа vаzifаlаri . Mustаqil O`zbеkistоn Rеspublikаsidа shаkllаnаyotgаn milliy istiqlоl g`оyalаri fuqаrоlаrni Rеspublikа Kоnstitusiyasidа e’tirоf etilgаn insоnpаrvаr, dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt vа huquqiy jаmiyatni bаrpо etishdеk ezgu mаqsаd аtrоfidа birlаshtirishgа хizmаt qilаdi. Hаr bir fuqаrоning ijtimоiy-siyosiy, huquqiy fаоlligini yuzаgа kеltirish, huquqiy mаdаniyatini qаrоr tоptirish – fuqаrоlik (huquqiy) jаmiyatning аsоsiy tаlаbi sаnаlаdi. Fuqаrоlik tаrbiyasi fuqаrоlik tushunchаsining mоhiyatini аnglаtish оrqаli o`quvchilаrdа yuksаk dаrаjаdаgi fuqаrоlik mаdаniyatini shаkllаntirish, ulаrni хаlq, Vаtаn, jаmiyat mаnfааtlаri yo`lidа kurаshuvchi fuqаrоlаr etib tаrbiyalаshgа yo`nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon. Fuqаrоlik tаrbiyasining mаrkаziy оb’еkti fuqаrо sаnаlаdi. Fuqаrо fuqаrоligi huquqiy jihаtdаn e’tirоf etilgаn hаmdа muаyyan jаmiyat (dаvlаt) а’zоsi bo`lgаn shахsdir. Fuqаrоlik esа huquqiy vа ахlоqiy mе’yorlаrgа оngli riоya etish, mа’lum huquqlаrdаn fоydаlаnish hаmdа burchlаrni bаjаrishgа mаs’ullik bilаn yondоshuv, mеhnаt jаrаyoni vа jаmоаdаgi fаоllik, mа’nаviy еtuklik аsоsidа muаyyan dаvlаtgа mаnsublik. Fuqаrоlik tаrbiyasining vаzifаlаri tizimi ni quyidаgilаr tаshkil etаdi: 1. YOsh аvlоdni dоimiy rаvishdа jаmiyatdа ustuvоr mаvqеgа egа bo`lgаn ахlоqiy vа huquqiy mе’yorlаrgа riоya etishgа o`rgаtib bоrish. 2. O`quvchilаrgа fuqаrоlik huquq vа burchlаri to`g`risidа mа’lumоtlаr bеrib bоrish, ulаrdа fuqаrоlik fаоliyatini tаshkil etish bоrаsidа ko`nikmа vа mаlаkаlаr hоsil qilish. 3. O`quvchilаrdа dаvlаt rаmzlаrigа nisbаtаn hurmаt vа muhаbbаtni qаrоr tоptirish, Rеspublikа Prеzidеnti shа’ni, оr-nоmusini himоya qilishgа tаyyorlik hissini shаkllаntirish. 4. O`quvchilаrdа хаlq o`tmishi, milliy qаdriyatlаrgа nisbаtаn muhаbbаt tuyg`usini uyg`оtish, ulаrdаn g`ururlаnish, fахrlаnish vа iftiхоr hislаrini оshirish. 5. Vаtаn, хаlq vа millаt ishigа sоdiqlik, o`z mаnfааtlаrini yurt mаnfааtlаri bilаn uyg`unlаshtirа оlishgа erishish, fidоiy fuqаrоni tаrbiyalаb vоyagа еtkаzish. 6. Vаtаn, yurt оzоdligi vа mustаqilligini e’zоzlоvchi, аrdоqlоvchi, uni himоya qilishgа tаyyor fuqаrоni tаrbiyalаsh ishigа kеng jаmоаtchilik e’tibоrini jаlb etish. O`quvchilаrning fuqаrоlik tаrbiyasini tаshkil etishdа shахsgа dаvlаt Kоnstitusiyasidа ko`rsаtilgаn huquqlаrdаn fоydаlаnish hаmdа burchlаrni bаjаrish хususidа mа’lumоtlаr bеrish, ulаrdа ijtimоiy fаоliyatni tаshkil etishdа huquqlаrdаn fоydаlаnish vа burchlаrni bаjаrish bo`ychа ko`nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil qilish mаqsаdgа muvоfiqdir. Rеspublikа Bоsh qоnunidа shахsning quyidаgi huquqlаri kаfоlаtlаnаdi: yashаsh huquqi, erkinlik vа shахsiy dахlsizlik, аyblаnаyotgаn shахs ishining suddа qоnuniy tаrtibdа, оshkоrа ko`rib chiqilishi, hаr kim o`z shа’ni vа оbro`sigа tаhdid qilаdigаn tаjоvuzlаrdаn, shахsiy hаyotgа аrаlаshishdаn himоyalаnish vа turаr-jоy dаhlsizligi, Rеspublikа hududidа bir jоydаn ikki jоygа ko`chish, O`zbеkistоn Rеspublikаsigа kеlish vа undаn chiqib kеtish, fikrlаsh, so`z vа e’tiqоd erkinligi, vijdоn erkinligi, dаvlаt ishlаrini bоshqаrishdа bеvоsitа yoki o`z vаkillri оrqаli ishtirоk etish, qоnuniy mitinglаr, yig`ilishlаr vа nаmоyishlаrdа ishtirоk etish, kаsаbа uyushmаlаridа, siyosiy pаrtiyalаrgа vа bоshqа jаmоаt birlаshmаlаrigа uyushish, оmmаviy hаrаkаtlаrdа ishtirоk etish, sаylаsh vа sаylаnish, mulkdоr bo`lish, mеhnаt qilish, erkin kаsb tаnlаsh, dаm оlish, qаrigаndа yoki mеhnаt qilish lаyoqаtini yo`qоtgаndа, shuningdеk, bоquvchisidаn mаhrum bo`lgаndа ijtimоiy tа’minоtdаn fоydаlаnish, tibbiy хizmаtdаn fоydаlаnish, bilim оlish, ilmiy vа tехnikаviy ijоd erkinligi. O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH. OILA TARBIYASI Talabalar guruhlarga bo’linish qoidalari asosida kichik guruhlarga bo’linadilar. Har bir guruh o’zaro hamkorlikda «Axloq» tushunchasiga klaster tuzib, taqdimotni o’tkazishadi (10 minut). Klaster tuzish qoidalari doskada ko’rsatib qo’yiladi (Bu qoidalar oldingi mavzularda berilgan). Ularga yordam tariqasida quyidagi sxemani taqdim qilish mumkin. 2-30-chizma Axloq o’zi nima? Axloq , xulq va atvor so’zlari arabcha bo’lib, ular o’zbek tilida ham o’z ma’nosida ishlatiladi. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri, ijtimoiy qoida bo’lib, bu tartib- qoida ijtimoiy hayotning istisnosiz hamma sohalarida kishilarning xatti- harakatlarini tartibga solish funksiyasini bajaradi. Axloq- ijtimoiy ong shakllaridan biri hisoblanib, har bir kishining jamiyat va oiladagi yurish-turishi, tartib- qoidalarining yig’indisi sifatida gavdalanadi. Demak, jamiyatga, oilaga, mehnatga bo’lgan munosabatlarda axloq namoyon bo’ladi. Quyidagi donolarimiz bisotidan keltirilgan jumlalarni o’qing va mushohada qiling. «Axloq ilmi insonlarni yaxshi xulqlarga chaqirub, yomon xulqlardan qaytarmoq uchun yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini bayon qiladurgan, bildiradurgan bir ilmdir» «Har kim axloq ilmini bilib amal qilsa, bu dunyoda aziz, oxiratda sharofatlik bo’lur» Axloq katеgoriyalari Odob Xulq Madaniyaт Ma'naviyatNazokat «Agar bir kishining o’zidan, ishidan, so’zidan boshqa kishilar ozor topmasalar, yaxshi xulq deyulur. Agar ozor topadurgan bulsalar yomon xulq deb atalur» 6 «Axloq- insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur» «Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikka tavsif bo’lib, «yaxshi xulqlar», agar tartibsiz o’sib, yomon ishlar qiladurg’on bo’lib ketsa, yomonlikka tavsif bo’lib, «yomon xulqlar» deb atalur» 7 «Axloq tarbiyasi insonni axloqiy barkamollikka yetkazish va uning bashariyat jamiyatiga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir... Bolalar suvga o’xshaydilar. Suv qaysi rangdagi idishda bo’lsa, o’sha rangda tovlangani kabi, bolalar ham qanday muhitda bo’lsalar o’sha muhitning shunday odat va axloqini qabul qiladilar. Axloqiy tarbiyaning eng buyuk sharti shundan iboratki, bolalar ko’proq yaxshi va yomon axloqni o’z uylaridan, ko’chadagi o’rtoqlaridan, maktabdagi o’quvchilardan qabul qiladilar» 8 . Axloq, axloqiy sifatlar haqida gapirdik, endi axloqiy tarbiyaning mazmuni nimadan iborat? degan savolga javob bersak. Axloqiy tarbiya mazmuni asosan quyidagilarda o’z ifodasini topadi: 1.Jamiyatga, Vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash. Bu xildagi munosabatlar shaxsning vatanparvarligi, fuqaro yetukligi, baynalminallik kabi fazilatlarda aks etadi, uning maqsadlarida Vatan boyliklarini ko’paytirish, mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan amaliy ishlarida namoyon bo’ladi. 2.Mehnatga axloqiy munosabatni tarbiyalash. Bu axloqiy munosabat shaxsning mehnat jarayonida namoyon bo’ladigan yuksak ongida, mehnatning hayotdagi rolini anglashida, xususiy va jamoa mehnatiga tayyorlik, mehnatsevarlikda ifodalandi. 6 Q о р и Н и з о м и д д и н б и н м у л л а H а с а н . « И л м и а х л о q » . Т о ш к е н т : « Ё з у в ч и » , 1 9 9 4 . 3 - б е т . 7 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёhуд ахлоq. Тошкент, 1994. 5-бет. 8 Ахатова Д. Абдурауф Фитрат. Ўзбек педагогикаси антологияси. Тузувчилар: С.Очил, К.Hошимов. -Т., «Ўqитувчи», 1999. 55- бет . 3.Atrofdagi kishilarga axloqiy munosabat. Shaxsning jamoatchilik, ko’pchilik manfaatini o’z shaxsiy manfaatidan ustun qo’yishidir. 4.Shaxsning o’ziga, o’z xulqiga axloqiy munosabatni tarbiyalashi - bu o’quvchini ongli intizom ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Axloqiy tarbiyani qanday yo’llar bilan amalga oshirish mumkin? Maktabda o’quvchilarga axloqiy tarbiya berishda xilma-xil usullar qo’llaniladi: - dars, ta’lim jarayonida axloqiy tarbiyani qo’shib olib borish; - ahil, inoq uyushtirilgan intizomli jamoa orqali axloqiy tarbiya berish; - to’g’ri rejalashtirilgan tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish orqali; - Maktabda ijobiy emotsional sharoit yaratish orqali. Masalan, Mustaqillik kuni, navro’z bayrami; - Barcha o’quvchilarning maktabdagi umumiy va yagona tartib qoidaga rioya qildirish orqali; - Turli tushuntirish, uqtirish, suhbat, munozara, rag’batlantirish, jazolash usullaridan foydalanish orqali; - Tarbiyaviy soatlar, «Odobnoma» darslari saviyasini oshirish orqali; - Mehnat ilg’orlari, ilm-fan xodimlari, mehnat faxriylari, hojilar bilan uchrashuvlar uyushtirish orqali; - Maktabda turli kechalar, olimpiada, festival, musobaqalar o’tkazish, turli axloqiy-ma’rifiy tele-radio eshittirishlaridan foydalanish; - Dars va tarbiyaviy tadbirlar jarayonida milliy qadriyat va an’analarimiz aks etgan asarlarni o’qib-o’rganish orqali. «Odob-axloq inson ko’rki» mavzusida qisqa (10 minutlik) munozara o’tkazing. Munozara davrida qator insoniy sifatlarni ham ko’rib chiqamiz. Eng avvalo inson fazilatlarining o’zaro munosabatlarini va o’rnini aniqlab olmog’imiz lozim. Insonning ma’naviyati uning odobi, xulqi, madaniyatidan tashkil topadi. Ma’naviyat esa aqliy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi. Sifat alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi kategoriyadir. Fazilat - alohida shaxs, el, elat, xalq ulusga taalluqli bo’lgan ijobiy axloqiy sifat majmui. Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning kamolat darajasi odob, axloq, madaniyat, ma’naviyat elementlarining unda qanchalik mujassamlashganligi bilan belgilanadi. Shu o’rinda bu kategoriyalarning mohiyati ustida to’xtalib o’tish joizdir. Odob - har bir insonning o’zi bir inson yoki jamoa bilan bo’lgan muloqotida hamda yurish - turishida o’zini tuta bilishidir. Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’qullangan xulq - odob normalari majmui. Madaniyat - jamiyat va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati jarayonida to’plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi. Ma’naviyat - inson ongini aks ettiruvchi barcha ijobiy, ruhiy, intellektual fazilatlar majmuasi. Mushohada qilish aqlning peshlanishiga olib keladi. Aql ongni sayqallaydi, ong esa moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson sekin - asta takomillashib, komillikka erishib boradi. Ma’naviy-axloqiy tarbiyada vijdonning o’rnini qanday tushunasiz? Tarbiyada vijdon eng oliy ma’naviy - insoniy sifatdir. Vijdon tushunchasi, insonning vijdoniy sifati, uning ongi, qalbi, aqli va irodasiga bog’liqdir. Chunki insonning ichki ruhiy kechinmalarida yaxshilik va yomonlik doimo kurashda bo’ladi. Agar inson biror ma’naviy vaziyatda o’z qalbiga quloq solib, irodasini ishga solsa, g’arazgo’ylik, mansabparastlik, molparastlik kabi g’ayri insoniy illatlardan ustun chiqib oqilona ish ko’rsa uning vijdoniy sifati yuqoriligini ko’rsatadi. Inson qalbida g’ayri insoniy illatlarning ustun bo’lishi aslida ma’naviy kasallikdir. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" risolasida shunday deyiladi: «Milliy mafkura insonga faqat moddiy boyliklar va ne’matlar uchun emas, avvalo, Alloh taolo ato etgan aql - zakovat, iymon - e’tiqod tufayli yuksak ma’naviyatga erishish uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu murakkab va tahlikali dunyoda uning taraqqiyot yo’lini yoritadigan mayoqdir» 9 . Har bir kishi o’z - o’ziga, kasbiga, davlatiga, xalqiga, insoniyatga, olamga vijdoniy munosabatda bo’lishi lozim. 2-32 chizma Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy tarbiyaviy funksiyasidir . Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo’yish bilan cheklanmasdan, balki 9 Миллий исти қ лол ғ ояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Тошкент: «Ўзбекистон», 2000. 6-бет.Arastu Vijdon ruhimizning ma'naviy quvvati bilan fikrimizga quvvat bеruvchi bir vositayu idrokiyatdir Abu Ali ibn Sino Vijdon - ruh va fikrimiz-ni tuyg’un qilmoqqa birinchi vositadir. Abdulla Avloniy Vijdon dеb ruhimizga, fikrimizga ta'sir qiladurg’on hissiyot, ya'ni sеzuv-tuymoqdan iborat ma'naviy quvvatga aytilur. Biz har vaqt afgol va harakatimizni yaxshi va yomonligini, foyda va zararligini onjaq vij-donimiz ila bilurmiz.Oilaning funksiyalar i Tarbiyaviy Felisitologi k Kommunik ativ Relaksatsiy a Regulyativ Rekreativ Reprodukti v Iqtisodiy uning so’nggi g’ishti qo’yilguncha javobgardir. Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oilaning kommunnikativ funksiyasi oila a’zolarining o’zaro muloqot va o’zaro tushunishga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Psixologik tadqiqotlarda ta’kidlanishicha, turli ijtimoiy oriyentatsiyalar, «ustanovka»lar, hissiy madaniyat, odamning axloqiy, ma’naviy va psixologik salomatligi- oilada o’zaro, ichki muloqot xarakteri, xonadondagi yoshi kattalarning o’zaro, munosabatlarida psixologik «ustanovka»larni namoyon qilishlari oiladagi axloqiy psixologik iqlimga to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida fan texnika taraqqiyotining yuksalib, odamlarning kundalik hayotning urbanizatsiya-lashuvining (radio,televideniye, video, kompyuter va boshqalar) ortib borishi, oilalarning tobora nuklearlashib 10 borayotganligi bilan oilaning kommunikativ funksiyasining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Oilaning rekreativ funksiyasi nimadan iborat ? Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan dastlabki, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xarakterli bo’lgan xususiyatlardan biri, oila a’zolarining axloqiy-psixologik himoyalanishini ta’minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz kishilar yoki keksa qarindoshlarga moddiy-ma’naviy va jismoniy yordam ko’rsatish kabilardan iborat bo’lib kelgan 11 . Bu holat oilaning rekreativ funksiyasini- tashkil qiladi. Oilaning rekreativ funksiyasi- o’zaro jismoniy, moddiy, ma’naviy va psixologik yordam ko’rsatish funksiyalaridan biri hisoblanadi.Oila iqtisodi, byudjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik xarajatga, zarur buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so’ng olinadigan narsalarga mablag’ yig’ish, tejamli ro’zg’or yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega bo’lishiga bog’liq. Shuningdek, oilada o’sayotgan farzand ham mana shu malaka va ko’nikmalarga ega bo’lib borishi zarurligini unutmagan 10 Нуклеар ( nucleus )- ядро деган маънони англатиб, нуклеар оила- ота-она ва болалардан иборат бўлиши тушунилади. 11 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров таhрири остида. –Тошкент: «Меhнат», 2000. 38-39-бетлар. holda o’g’il-qizga iqtisodiy masalalarni hal etishni o’rgata borish lozim. Keyingi yillarda ro’zg’orda yuzaga kelayotgan iqtisodiy muommalar oiladagi shaxslararo munosabatlarga salbiy ta’sir etishi bilan saviyasining pasayishiga ham olib kelmoqda. Bunday noxush holatlarning oldini olish maqsadida moddiy qiyinchiliklar tufayli hosil bo’ladigan muammolarni bartaraf etishda odamlarga psixologik yordam ko’rsatish lozim. Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, hozirgi vaqtda oilaning rekreativ funksiyasini ko’p hollarda davlat va ijtimoiy tashkilotlar o’z zimmasiga olmoqda. Jamiyat a’zolarining xavfsizligini ta’minlash, qariyalarga bepul tibbiy yordam ko’rsatish odamlar dam olishlari va o’z sog’liqlarini tiklab olish imkoniyatlarini beradigan dam olish uylari va sanatoriylarning ochilishi shular jumlasidandir. Oilaning muhim bo’lgan funksiyalaridan yana biri- bu uning reproduktiv ( jamiyatning biologik uzluksizligini ta’minlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo’lgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti insonda farzand ko’rishga ularni o’stirishga va tarbiyalashga bo’lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi odatda o’zini baxtiyor his eta olmaydi. Oilaning jamiyat oldidagi reprokduktiv funksiyasi va uning bajarilishi deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand bo’lishi lozimligi nazarda tutiladi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, agar har bir oilada bittadan farzand bo’ladigan bo’lsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yo’q bo’lib ketishi mumkin ekan. Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarini bajarib qolmasdan, balki jamiyat ham oilalarga funksiyalarini muvaffaqiyatli uddalashlari uchun zarur bo’lgan shart- sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bu o’rinda hukumatimiz tomonidan yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Oilaning felitsitologik funksiyasi nima? Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funksiyalaridan biri uning felitsitologik funksiyasidir (italyancha «felitsite»- baxt degani). «Shaxsiy farovonlikka erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko’p jihatdan hal qiluvchi omil bo’lib bormoqda. Oilada er-xotining bir-birini to’liq tushunishi- ularning o’zlarini baxtli his qilishlarini ta’minlaydi. Shuningdek, o’zidagi mavjud tabiiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidorni) ro’yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o’zini baxtli his qilish imkonini beradi» 12 . Keyingi vaqtlarda insonning imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda. Oilaning regulyativ funksiyasi oila a’zolari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, shuningdek birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada ustunlik va obro’ni amalga oshirishni ifodalaydi. Bunda kattalar tomonidan yosh avlodi nazorat qilish va ularni moddiy hamda ma’naviy tomondan qo’llab- quvvatlash nazarda tutiladi. Oilaning relaksatsiya funksiyasi uning eng asosiy funksiyalaridan biridir. Bu degani oila a’zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiklash demakdir 13 . Oila funksiyalarining muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila baxtini ta’minlovchi mezon hisoblanadi. Shuning uchun oilaning o’z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichki holatiga, shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog’lomligiga ham ta’sir etadi. (Har bir funksiya mohiyati tushuntirilgandan so’ng kichik munozara tashkil etiladi) O’qituvchi: Mening qo’limda uch dona konvert bor. Har birida muayyan mavzu mavjud. Marhamat, bitta mavzuni tanlab, mini-munozara tashkil eting. Munozara mavzulari: 1. Kamolotli farzand tarbiyasining sarchashmasi oiladan boshlanadi. 2. Qush uyasida ko’rganini qiladi... 12 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров та ҳ рири остида.-Т.: «Ме ҳ нат», 2000. 40-41 бетлар. 13 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби.Ғ.Б. Шоумаров та ҳ рири остида. -Т., «Ме ҳ нат», 2000. 42-бет. 3. Jamiyat farovonligi - oila farovonligidir. ( mavzulardan biri tanlanadi va mini-munozara qatnashchilari belgilanadi) Auditoriyadagi talabalar diqqatiga savol: 1. Ushbu mini-munozarada oilaning qaysi funksiyasi to’g’risida fikr bayon qilinyapti? 2. Munozarani diqqat bilan tinglang va mushohada qiling. Bildirilgan fikrlarga munosabatingizni tarqatilgan rangli kartochkalar orqali izhor eting. ( Ko ’ k rangli kartochkalar - tasdiq ma ’ nosini , Sariq rangli kartochkalar - inkor ma ’ nosini , Qizil rangli kartochkalar - savol va jumboq , e ’ tiroz ma ’ nosini bildiradi ) Mini - munozara boshlanishidan oldin mavzuga taaluqli videofilm namoyish etiladi . Savol: Videofilmda ko’rsatilgan kadrlarga e’tibor bering. U sizga qanday ta’sir qildi? O’z fikringizni bayon qiling. Munozaradan so’ng videokasseta orqali ekspert xulosasi tinglanadi. Xo’sh jamiyatdagi o’zgarishlar oilaga o’z ta’sirini ko’rsatadimi ? Jamiyatdagi o’zgarishlar, yangiliklar va rivojlanish albatta oilaga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Mustaqil diyorimizda esa oila taraqqiyoti va farovonligi yo’lida tinimsiz ishlar olib borilmoqda. Bunga misol tariqasida qator yillarning «Oila yili», «Ona va bola yili», «Ayollar yili», «Soglom avlod yili», «Obod mahalla yili», yangi 2004 yilning «Mexr va Muruvvat yili» deb e’lon qilinganligini ham e’tirof etishimiz joiz. Xuddi shuningdek, oiladagi o’zgarishlar ham jamiyatga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shu munosabat bilan hukumatimiz ishlab chiqqan tadbirlar oilani ijtimoiy muhofaza qilish, oilada yoshlar tarbiyasiga e’tibor kuchaytirish, oilaning huquqiy tamoyillarini kengaytirish va oilalarni mustahkamlash bilan bog’liq masalalarga karatildi. O‘QUVCHILARNING MEHNAT, JISMONIY VA ESTETIK TARBIYASI Komil inson shakllanishida mehnatning o’rni qanday? Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining roli va o’rni beqiyos kattadir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir. Shuningdek bolaning har tomonlama shakllantirish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Farzandlarimiz mustaqil O’zbekistonimizning bo’lg’usi quruvchilaridir. Shu sababli kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa hujjatlarda ularni mehnatga qaydarajada tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Shunday ekan, mehnat farzandlarimiz uchun ham zaruriyat, ham burch bo’lishi, buning uchun uyda ham, o’quv yurtlarida ham mehnat qilish uchun sharoitlar yaratish lozim. Agar bola kichikligidan mehnat qilishga o’rgatilsa, o’yindan mehnat qilishga hech bir qiyinchiliklarsiz o’tadi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 23-moddasida "Har bir inson mehnat qilish, mehnat turini ixtiyoriy tanlash, adolatli, qulay mehnat sharoitida ishlash huquqiga ega", - deb ta’kidlangan. Shunday ekan, bugungi kunda O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash, xalq farovonligini ta’minlash yo’lida fidokorona mehnat qilayotgan kishilar bilan faxrlanish va o’rnak olish lozim. Yoshlar mehnati dastlab oilada, keyin esa o’quv yurtlarida amalga oshiriladi. Bu jarayonda ayniqsa akademik litsey, kasb - hunar kollejlarini o’rni va ahamiyati beqiyos kattadir. Ta’lim to’g’risidagi qonunning 13- moddasida ta’kidlanganidek, "kasb - hunar kollej o’quvchilarining kasb - hunarga moyilligi, mahorati va malakasini chuqur rivojlantirishni tanlangan kasblar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisos olishini ta’minlaydigan uch yillik o’rta kasb - hunar o’quv yurtidir" 14 . (Mehnatning mohiyati va ahamiyatini yoritib beruvchi videofilm namoyish etiladi) Filmni ko’rib, mehnat tarbiyasining mazmunini nimalar tashkil etar ekan degan savol paydo bo’lishi mumkin. 14 Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўg’рисида»ги Qонуни. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараqqиётининг пойдевори. Т .: « Шар q», 1998. 23- бет . Inson faoliyatining asosiy turi mehnat, atrof - muhitni o’zlashtirish, bunyod qilish orqali ham ijtimoiy, ham shaxsiy ehtiyojlarini qondiradi. Shuning uchun mehnatga murakkab ijtimoiy hodisalar sifatida qaraladi. Mustaqillik milliy kadrlar tayyorlash ko’lami va sifatini oshirishni taqozo qilmoqda. Yirik korxonalarda milliy kadrlarning kamligi yetuk mutaxassislarning migratsiyasi ushbu muammoga davlat nuqtai nazaridan jiddiy yondashishni talab etmoqda. Yoshlar mehnatining mazmuni mamlakat oldida, ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy vazifalar, viloyat va tumanlardagi kadrlarga bo’lgan ehtiyoj, o’quv yurtlarining ichki imkoniyatlari va talablari asosida belgilanadi. Avvalo, bolalar ta’lim jarayonida mehnat haqida dastlabki bilim va tasavvurlarga ega bo’ladilar. O’qish ham mehnat ekanligini tushunib oladilar. O’quv rejasiga kiritilgan mehnat darslarida esa mehnat qilish malakalarini egallaydilar. Bu jarayonda o’z mehnatlarining natijalarini ko’rib zavqlanadilar va yanada yaxshiroq mehnat qilishga harakat qiladilar. Mehnat qilish jarayonida sinfdan va maktabdan tashqari mehnat, o’z - o’ziga xizmat qilish mehnati, ijtimoiy foydali mehnat turida faol ishtirok etadilar va chiniqadilar. Pedagogika fani mehnat tarbiyasini tashkil qilishda qo’yayotgan talablar quyidagilar: -mehnatning ijtimoiy axloqiy ahamiyatiga alohida e’tibor berish; -mehnat o’quvchining yoshi, hayoti tajribasi va imkoniyatlariga mos bo’lishi; -o’quvchilarning mehnat faoliyatlari ijodiy harakterda bo’lishi; -o’z vaqtida turli kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi; -mehnat ahllari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish. Mehnat tarbiyasi fan asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarning olgan bilimlarining aniq maqsadga yo’nalganligi, ishlab chiqarish jarayonining ilmiy asoslarini, bilim va kasbiy qiziqishlarni ko’zda tutadi. Mеhnat tarbiyasini bеrish shakllari Ta'lim jarayonida mеhnat Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mеhnat tarbiyasi O`z-o`ziga xizmat qilish mеhnati Ijtimoiy foydali mеhnat 2-33.chizma O’quvchilarni to’g’ri kasb tanlashga yo’llash uchun qanday ishlar olib borish lozim? Siz o’z kasbingizni to’g’ri tanladingizmi? Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi o’tadigan, uning tafakkuri, hayotga munosabati shakllanadigan ijtimoiy - ma’naviy muhitdir. Ular kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkorlik, adolat tushunchasi, mehr - oqibat tuyg’ularini tarbiyalaydigan o’ziga xos maskan bo’lib hisoblanadi. Kasb tanlash jiddiy va mas’uliyatli ishdir. O’z hayot yo’llarini jiddiy suratda belgilab borish jiddiy masala. Buning uchun maktablardagi politexnika tizimidagi to’garaklar muhim o’rin tutadi, fan to’garaklarida bolalar texnik saviya va bilimlarini kengaytiradi, kasb tanlashga tayyorlanadi. Maktabda yuqori sinf o’quvchilari uchun "ishlab chiqarish asoslari, kasb tanlash" kursi o’qitiladi. Kasbga yo’naltirish umumiy o’quv- tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. O’quvchilarni kasbga yo’naltirishda ota - onaning ham roli kattadir. Kasbga nisbatan qiziqishni vujudga keltirish o’qituvchining pedagogik faoliyati bilan bevosita bog’liqdir. Ta’limni oqilona, optimal yo’l bilan tashkil qilish va olib borish orqali turli yoshdagi maktab o’quvchilarida mehnatga ongli munosabatni tarkib toptirish, kasb - hunarga nisbatan qiziqishni o’stirish mumkin. Barkamol avlodni jismoniy komilliksiz tasavvur qilib bo’lmaydi, bu tarbiyaning bosh maqsadi jismonan chiniqqan, mard va sabotli, kat’iyatli vatanparvarlarni kamol toptirishdir. Jismoniy tarbiyaning inson kamolotidagi o’rni qanday? Uning maqsad va mazmuni nimadan iborat? Jismoniy tarbiyaning maqsadi - o’quvchilar tanasidagi barcha a’zolarini sog’lom o’sishini ta’minlash barobarida ularning aqliy va jismoniy mehnatga, shuningdek, Vatan mudofaasiga tayyorlashdan iborat. Abdulla Avloniyning fikricha, sog’lom fikr, yaxshi axloq va ilm - ma’rifatga ega bo’lmoq uchun badanni tarbiya qilish zarur. Jismoniy tarbiya kishilarga katta ta’sir ko’rsatib, salomatligini mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko’rishga yordam beradi. 2-34.chizma Jismoniy madaniyat mazmuniga quyidagilar kiradi: 1. Inson a’zolarining tuzilishi va ularning funksional kamoloti. 2. O’quvchilarning sog’ligini mustahkamlash. 3. Gigiyena qoidalariga ko’nikish. 4. Bo’lajak ishchi-mehnatchilarning jismoniy va fiziologik sifatlarini kasb ahamiyati jihatidan shakllantirish, ish qobiliyatlarini oshirish. 5. O’quvchilarda iroda, chidamlilik, qat’iy intizom, do’stlik hissini kamol toptirish. 6. Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash. Yosh avlodni jismonan chiniqtirishda o’quv yurtlari rejasi bo’yicha o’tiladigan jismoniy tarbiya darslarining roli, ahamiyati beqiyos kattadir. «Bolaning qanday shaxs sifatida kamol topishida xalq pedagogikasi muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo’lmaydi, hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda , yetti o’lchab bir kesishga amal qilinadi. Xalq pedagogikasining o’ziga xosligi shundaki, u bugun va ertani uylab ish tutadi, Jismoniy tarbiya mazmuni Jismoniy kamolot Jismoniy holat diagnostiкаси Jismoniy tarbiya madaniyati Sport ishlari Jismoniy ma'lumot ya’ni utmishni unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik, kelajakka umid asosida tarbiya olib boradi» (Mavlonova, 2002,320). Xalq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib, rivojlanib, boyib borishining, inson va Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan, uning hayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra va serma’noligida bo’lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalarini hal qilishga qaratilganligi, uchinchidan, umuminsoniy yo’nalishga, umumbashariy g’oya-maqsadlarga qaratilgan bo’lganligidir. Tarbiya yosh avlodni taraqqiy ettirishda muhim vosita hisoblanadi. Yirik allomalarimizdan biri Ibn Sino birinchi bo’lib tarbiyaning ilmiy-pedagogik jihatdan bir butun tizimini yaratdi. Jismoniy mashqlar, to’g’ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish tartibiga rioya etish inson sog’lig’ini saqlashda muhim omillardan ekanligini ham ilmiy, ham amaliy jihatdan asoslab bergan edi. Jismoniy tarbiya - bu sof sport musobaqalarigina emas. Bu tarbiya orqali bolalarda ko’plab axloqiy-irodaviy hislatlar tarkib toptiriladi. Mashqlarni bajarish davomida bolalarda iroda, tezlik, chaqqonlik, chidamlilik tarbiyalanadi, ularning Inson sog`ligini saqlashning muhim omillari Jismoniy mash q lar T o`g` ri ov q atlanish uy q u Badanni toza tutish Kun tartibiga rioya q ilish sog’ligi mustahkamlanadi, ish qobiliyatlari, aqliy faolligi oshiriladi, jasurlik, halollik, qat’iylik, mustaqillik kabi ijobiy xulq me’yorlari tarkib topadi. Yetuklik komillikka erishish bosqichlaridan biridir. Shuning uchun mamlakatimizda va ta’lim-tarbiya tizimimizda tarbiyaga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi- o’quvchilar tanasidagi barcha a’zolarni sog’lom o’sishini ta’minlash barobarida ularni aqliy va jismoniy mehnatga, shuningdek, Vatan mudofaasiga tayyorlashdir. Jismoniy tarbiya va jismoniy yetuklik masalasi bizda azal-azaldan ota-bobolarimiz ma’naviyatida ulug’lanib kelingan. Xalq og’zaki ijodidagi «Alpomish», «Go’r- o’g’li»dostonlarini misol tariqasida ko’radigan bo’lsak, ulardagi qaxramonlar jismonan baquvvat, mard yigitlar bo’lishgan. Buyuk allomalarimiz ham, jadid ma’rifatparvarlari ham tarbiyani komil inson yetishtirishdagi o’rnini alohida ta’kidlashgan. Tarbiya kishilarga katta ta’sir ko’rsatib, salomatligini mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko’rishiga yordam beradi. Shuning uchun yurtimizda mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq tarbiyaga e’tibor qaratila boshlandi. 2001 yil esa alohida «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilindi. Tarbiya mazmuni kamolot, tarbiya madaniyati, sport ishlari, jismoniy ma’lumot tushunchalarida o’z ifodasini topadi. Kamolot yosh avlod ichki a’zolarining o’zgarishi, o’sishidir. Birinchi navbatda yurak va o’pka, shuningdek nerv va harakat tizimi, tana shaklining o’zgarishi, teri- muskul tizimi og’irligi, tananing mukammal rivojlanishidir. Pedagogik tushunchada kamolot deganda insondagi jismoniy ma’lumotning o’sishi borasidagi o’zgarishlar, ya’ni oddiydan murakkabga, pastdan-yuqoriga, nomukammallikdan mukammallikka tomon bo’lgan o’zgarishlar tushuniladi. O’quvchilarning kamolotlari uchun sharoit yaratish va pedagogik boshqarish tarbiyaning vazifasidir. Tarbiya tizimida jarayoniy kamolot diagnostikasi muhim o’rin tutadi. Kamolot tarbiya saviyasi, fan tili bilan aytilganda, tarbiya samaradorligi ko’rsatkichidir. Maxsus usul va texnika asosida o’quvchilarning sog’liklarini, har bir individual shaxs kamoloti saviyasini tadqiq etish: belgilangan norma va undan uzoqlashish ko’rsatkichlarini oldindan belgilash negizida tarbiya uchun doimiy ko’rsatkich aniqlanadi. Yetuklik deganda badanning tashqi ko’rinishidagi garmoniya, go’zallik shakli, sifatlarning yukori darajadagi kamoloti tushuniladi. Madaniyat tarbiyaning tarkibiy qismidir. Shu bilan birgalikda, madaniyat inson va jamiyat umumiy madaniyatining ham ajralmas qismi. Madaniyat - sport ishlari yoki oddiy sport sho’’balari, klublari, guruhlar yoki ommaviy musobaqalar va hokazolarda namoyon bo’ladi. Mashhur yunon donishmandi Aflotun baxt haqida zikr etib: « Inson uchun birinchi baxt-uning sog’lig’i, ikkinchisi-go’zallikdir» degan ekan. Chindan ham sihat-salomatlik hamma boyliklar manbaidir. Nasl-nasabi sog’lom va ma’naviyati yuksak xalqning avlodlari ham sog’lom va ma’naviyati yuksak xalqning avlodlari ham sog’lom-baquvvat, iymon-e’tiqodli va sadoqatli bo’ladiki, bu baxt ona- Vatanning shuhrati va qudratining zo’r omiliga aylanadi. Xalqning ana shunday baxt-saodati uchun sog’lom avlod kerak. Sog’lom avlod deganda biz ham jismoniy, ham ma’naviy tomondan yetuk, bardam, har ishga qodir, ilg’or madaniyatli kishilarni ko’zda tutamiz. Darhaqiqat, shunday noyob fazilatlarga ega avlodni tarbiyalab voyaga yetkazayotgan xalq kelajakka ochiq ko’z, yorug’ yuz, katta ishonch bilan qaraydi. Insonning kuch va qobiliyatlarini tahlil etganda, u uchga bo’linadi: jismoniy, aqliy va axloqiy. Shunga binoan, insonning bu kuch-qobiliyatlarining taraqqiysi, yuksalishini ta’min etadigan tarbiya ham uch qismga ajraladi: badan tarbiyasi, aql tarbiyasi, axloq tarbiyasidir. Maktab yoshidagi bolalarning qaddi-qomatini to’g’ri -mutanosib shakllantirish, suyak-bo’g’inlarni va muskullarni uyg’unlashgan tarzda rivojlantirish, yurak-qon tomir hamda nafas olish a’zolarini, asab tolalari majmuasini mustahkamlash muhim. Tana a’zolarining mo’tadil faoliyati uchun harakat juda zaruriydir. Buyuk hakim, mutafakkir Abu Ali ibn Sino: « Badantarbiya-sog’liqni saqlashda ulug’vor usuldir», -deydiki, bu fikr: « Kimki kilsa harakat- sog’ligida bo’lar barakat» degan naqlni eslatadi. Qadimdan xalqimizda badantarbiyani riyozat deb atashgan. Abu Ali ibn Sino « Tibbiy doston» (« Urjuza») asarida riyozat-badan tarbiyasi to’xtalib, uning bir necha xillari bo’lishi, bu jismoniy mashqlar bilan o’rtacha shug’ullanish sog’liqqa foydali ekanligini bunday ta’riflaydi: « Bilsang riyozat turlari necha-necha Sharofatli bo’lar esa u o’rtacha. To’g’ri va mo’tadil bo’lib o’sgay badan, Kir-chir ila chiqindidan qutular tan.»(Ibn Sino, 1999,45) Olim yana mashqsiz yurish badanda yomon xiltlarning yig’ilishiga sabab bo’lishini alohida uqtirib, bunday deb yozadi: « Riyozatsiz yotishdan ko’p topma rohat, Bu rohatdan topolmassan hech manfaat. Jim yotsang iflos xilt-la to’lar badan, G’izocha hech hozirlanmas biror maskan». Mashqlarning sihat-salomatlikka foydasi cheksiz ekanligini D. Adisson bunday ta’riflaydi: « Mutolaa aql uchun qancha zarur bo’lsa, mashqlar ham badan uchun shuncha zarur».Suqrot bu borada quyidagi fikrni bildiradi: « Gimnastika yordami ila men badanimning muvozanatini to’g’rilab olaman». Xalq pedagogikasida badan tarbiyasi inson hayotida katta ahamiyatga ega ekanligi tarannum etiladi. Birinchidan, hayotda har kimning mukammal sog’ - salomatlikka, kuch-quvvatga ega bo’lish ehtiyoji bor. Ikkinchidan, tan sog’ligi fikr va axloqning ham sog’ligini ta’min etadi. Fikr va axloq bilan mizoj va sog’lomlik uzviy bog’liq. Badan tarbiyasining maqsadi har tomonlama yetuk: chiniqqan, sof fikrli, mard, sabotli, qat’iyatli, Vatanni himoya qila oladigan shaxslarni kamol toptirishdan iborat. O’quvchilarni tarbiyalash jarayonida qo’yidagi asosiy vazifalar hal etiladi. Birinchi vazifa-sog’liqni mustahkamlash, tana a’zolarini chiniqtirish, jihatdan to’g’ri rivojlanish hamda uning ish qobiliyatining oshishiga ta’sir etishdir. Shuni qayd etish lozimki, o’quvchilarning sog’lig’ini faqat tarbiya darslari hamda maktab sharoitida o’tkaziladigan maxsus tadbirlar hisobigagina mustahkamlash qiyin. Chunki bu jarayon ota-ona, tarbiyachi, butun pedagoglar jamoasining ishi bo’lib, sog’lomlashtirish bilan bolalarni muntazam ravishda olib borilishi shart. Bolalarga tarbiya berishda bolalar o’yinlari badan tarbiyadagi xalq o’yinlari ( «Soqqa», «Kes-Kes»,» Qirq tosh», «Durra soldi», «Tepish»)ning aqliy, axloqiy va estetik kamolotning mezonlari bo’lsa, xalq an’anaviy sporti - farzandlar baquvvatligi va yetukligining garovidir. Xalq pedagogikasining badan tarbiya berishdagi imkoniyati kengdir. Atrof muhit va tabiatni e’zozlash bilan birga inson o’z sog’ligini mustahkamlovchi mavjudot sifatida qaralishi katta ahamiyatni kasb etadi. turli udumlar, rasm-rusm, marosimlar, tabiat bayramlari, «Navro’z», «Mehrjon», «Hayit bayrami», « Poyga», « Ko’pkari», bolani beshikka solish, sunnat qilinishi, uylanish, payg’ambar yoshi, oltin va kumush to’ylar, turli yubileylar, odatlar, udumlar va marosimlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati ham juda kattadir. Nafosat tarbiyasi haqida tushuncha. Maktabda nafosat tarbiyasini berishning mohiyati Nafosat tarbiyasi- borliqdagi va sa’natdagi go’zallikni tushunish, ulardan zavqlanish va uni yaratishga intilishni tarkib toptirish. Inson har doim go’zallikka intiladi, undan ma’naviy ozuqa oladi. O’z hayotini, faoliyatini, turmush sharoitini, o’zini o’rab turgan atrof-muhitni go’zalroq bo’lishiga harakat qiladi. Bu hol o’z navbatida uning didini, nozik his-tuyg’ularini shakllantiradi. Odamlarni o’ziga rom etuvchi go’zallik namunalari hayotning turli jabhalarida namoyon bo’lib, ularni idrok eta bilishga nafosat tarbiyasi katta hissa qo’shadi.SHuning uchun bolaga juda yoshligidan oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, ayniqsa maktabdan nafosat tarbiyasi alohida e’tibor bilan beriladi. Nafosat tarbiyasi har bir davrda, har bir xalqda turlicha bo’lsada, uni amalga oshirishning asosiy vositalari, tabia t go’zalligi, badiy ijod namunalari hamda inson shaxsiyatidagi go’zallikni sanab o’tadi. Bu vositalar bir-birini to’ldirib, boyitib beradi. Barchasidan to’la bahramand bo’lgan kishining ma’naviy boy, yuksak didli bo’lsagina zavqli hayot kechirishi mumkin. Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga ega bo’lib, ma’lum qonuniyatlar asosida o’zgarib, jilolanib turadi. Yil fasllarining almashinuvi tabiatning ranglarini, shakllantirishining, xushbo’y hidlaru, turli jonzotlarning yoqimli tovushini, inson shuriga tortiq etadi. Ular har bir kishini baxtiyor poklik, beg’uborlik olamiga olib kiradi. Nafosat tarbiyasining yana bir tarbiyasi badiiy ijod namunalari hisoblanadi. Ayrim pedagogik adabiyotlarda badiy tarbiya deb nomlanib, o’z ichiga badiiy adabiyotni, musiqa, qo’shiq va raqs san’atini, teatr va kino san’atini, tasviriy san’atning, haykaltaroshlik, me’morchilik, xalq amaliy san’ati va boshqalarni oladi. Bu san’at turlarini yoshlarga nafosat tarbiyasi berishdagi imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim san’at asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda nihoyat darajada ustun turganidek, badiy tarbiya ham odamlarning ma’naviy boyishlarida tengi yo’q ta’sir kuchiga egadir. Dunyoning yetti mo’’jizasi sanalgan Misr firavnlarining ehromlari, Bobilning osma bog’lari, Efesdagi Artemida ibodatxonasi, Rodoskiy haykali va Fors orolidagi moyok xayratomuz go’zallik namunalari sanaladi. Yoshlarga nafosat tarbiyasi berishda inson shaxsiyatidagi go’zallik kuchli ta’sir etuvchi vositalaridan biridir. Har bir kishi o’ziga xos go’zallikka ega bo’ladi. Rus yozuvchisi A.CHexov “Insonda hamma narsa go’zal bo’lishi kerak», ammo ularning orasida alohida ajralib turadigan ma’naviy go’zallikdir. SHuning uchun ham milliy istiqlolga erishgandan keyin xalqning ma’naviyatini shakllantirishga katta e’tibor berilmoqda. Estetik tarbiya bolaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda, hayotdagi va san’atdagi go’zallikni tushunish va qadrlashni bilishida, ma’naviy dunyosini boyitishda katta rol o’ynaydi. Ota-onalar bolalarga tabiatdagi, ijtimoiy hayotdagi, san’atdagi go’zallikni his qilish va shu kabilarni o’rgatadilar. Bola uyqudan turishi bilan atrof muhitdagi turli narsalarga ko’zi tushadi. Ota-ona bu narsalarning chiroyliligini tushuntirib berishi, o’g’il yoki qizining kiygan kiyimlarini chiroyli va qulayligiga, xonaki o’simliklar va bahor gullarining naqadar chiroyliligiga ahamiyat berib qarashga o’rgatishi kerak. Estetik didni tarbiyalashda dastlabki o’yinchoqlar juda katta rol o’ynaydi. Ular hayotni bilishni o’rgatadi va birinchi estetik taassurotlar manbai hisoblanadi. Ota-ona bolalarni xonalarni yig’ishtirish, saranjom-sarishta qilishga jalb qilib. Ularda estetik didni tarbiyalaydi. Estetik tarbiyaning asosi oilada bolalarni ijod qilish (badiiy tarbiyaga) o’rgatishdir. Bolalarning rasm chizishga bo’lgan ehtiyoji juda erta uyg’onadi. Ota-ona o’z bolalariga rasm chizishdagi muayyan ko’nikmalarni egallashga yordam berishi kerak. CHunki bolada agar rasm chizishga qobiliyati bo’lib u qo’llab quvvatlansa, bola ruhlanib san’atning bu turini egallashga harakat qiladi. Bolada yana yoshlikdan musiqa eshitish uquvini o’stira borish unda nozik his-tuyg’uning shakllanishiga imkon beradi. Bola juda yoshligidanoq musiqa ohangiga qarab ritmik harakatlar qiladi. Bu undagi dastlabki estetik did-tuyg’u, iste’dod kurtagidir. Bolaning tashqi ko’rinishiga bo’lgan talablar estetik tarbiyada katta ahamiyatga egadir. Sodda va ozoda kiyina bilish, kishilar orasida o’zini yaxshi tutish, hulq- atvorining yaxshi bo’lishi ham go’zallikdir. Gapirish, kulish, salomlashish, madaniyatli hayrlashish, minnatdorchilik bildirish kabi odatlar ham bolaning yoshlikdan nazokatli, nafosatli bo’lib o’sishiga yordam beradi. Tabiiyki, ota-ona farzandning nozik did va farosatli, odob va ahloqli bo’lib o’sishiga erishish uchun avvalo o’zi barcha go’zalliklarni seza bilishi va sevishi, badiiy adabiyotlar o’qishi, san’atning turli sohasida o’z bilim va taassurotlarini kengaytirib borii kerak. Maktab yoshlariga nafosat tarbiyasi berishning asosiy o’rinlaridan biridir.O’rta umumiy ta’lim tarkibiga kirgan barcha fanlarni o’qitishda o’quvchilarga nafosat tarbiyasi berib boriladi. Maxsus nafosat tarbiyasi fanlari o’qitiladi, ularga rasm, ashula, chizmachilik va boshqalar kiradi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, mehnat darslarida ham nafosat tarbiyasi doimiy berib boriladi. Bulardan tashqari adabiyot, ona tili, tarix, odobnoma, tabiatshunoslik, jug’rofiya va boshqa fanlarni o’qitishga mavzuning mazmuniga mos holda nafosat tarbiyasi beriladi. Bevosita nafosat tarbiyasi beruvchi rasm va ashula darslari o’quvchilarning eng qiziqadigan hamda ijodiy o’rganadigan o’quv darslaridir. Bu daslarida o’quvchilar go’zallikni ongli idrok etibgina qolmasdan,ko’nikma va malakalar hosil qiladi. Buyuk rassomlar, bastakorlarning asoslari bilan tanishadi. O’zlari rasm chizadi, musiqa tinglaydi, ma’nosini tushunadi, imkoniyat darajasida ijrochilik mahoratlarini egallaydilar. O’quvchilar nafosat tarbiyasini berishda maktabda tashkil etilgan badiy to’garaklarning ahamiyati katta.O’quvchilar qobiliyati va qiziqishlariga mos holda rasm, musiqa, raqs, xalq amaliy san’ati to’garaklarida ishtirok etib, tegishli malakalarni egallaydilar. Maktabda havaskor rassomlarning ko’rgazmalarini tashkil etilishi mumkin. Unda «Mohir qo’llar» to’garagi qatnashchilarining, maktab ustaxonasida tayyorlanayotgan amaliy san’at namunalarining, maktab ustaxonasida tayyorlanayotgan amaliy san’at namunalarini ham namoish etish foydalidir. Maktabda badiiy xavaskorlik to’garagi qatnashchilarining har xil chiqishlarini tashkil etish yoshlarning nafosat tarbiyalarini kuchaytiradi. 3. Maktabdan tashqarida nafosat tarbiyasi berish tartibi . Yuqorida ta’kidlanganidek nafosat tarbiyasiga tibbiyot manzillari, yilning turli fasllarida unda sodir bo’ladigan o’zgarishlar ta’sir qiladi. Shaxar va qishloqlarning qiyofasi ulardagi noyob binolar, bog’-rog’lar, me’morchilik yodgorliklari ,xiyobonlar, maydonlar, favvoralar, har-xil bezaklar, hatto tozalik, saranjom-sarishtalik bolalarnng yuksak didli bo’lishlariga ta’sir etadi. Shu o’rinda ayniqsa, muzeylar, teatr va kinoxonalarning ahamiyatini alohida ta’kidlamoq kerak. O’zbekistonda dunyoga mashhur bo’lgan shaharlar, ulardagi me’morchilik yodgorliklari va sa’nat muzeylari ko’plab kishilarni hayratlantirib, o’ziga mahliyo qilish imkoniyatiga ega.Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qo’qon, SHahrisabz va boshqa joylarda go’zalligi bilan asrlar osha nafosat tarbiyasi berib kelayotgan inshoatlar bor. O’zbekiston qadimdan badiy ijod va sa’natning markazlaridan biri sanalib kelingan. SHuning uchun ham unda A.Navoiydek shoirlar yetishib chiqqan. Zahriddin Bobur, B.Mashrab, Uvaysiy, Nodirabegim, Ogahiy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, H.H.Niyoziylar o’zbek badiy adabiyotining yangi cho’qqilariga ko’tarildilar. G’.G’ulom, H.Olimjon, A.Qahhor, S.Abdulla, Zulfiya, H.G’ulom, S.Axmad, M.Ismoiliy, J.SHaripov va boshqalarning asarlari halqimiz qalbidan munosib urin egallagan. Hozirgi davrda o’zbek adabiyotini jahonga tanitayotgan E.Vohidov, A.Oripov, o.Matjon, M.Ali, U.Hoshimov, N.Normurodov, S.YOqubov, P.Qodirov va yana ko’plab shoir va yozuvchilarning asarlari yoshlarga nafosat tarbiyasini berishning bebaho xazinasiga aylanmoqda. O’zbek tasviriy sa’nati ustalarining asarlari ham halqimiz ma’naviy dunyosini boyitishga hissa qushmoqda. O’.Tansiqboyev, Ch.Mirzayev, B.Ahmedov va boshqalarning asarlari jahon kurgazmalarida namoyish etib, yuqori baholanmoqda. O’quvchilarni bu ijod namunalari bilan tanishtirish orqali ularda yetuk did, fahm-farosat, nafs, his-tuyg’ular tarbiyalanadi. Adabiyotlar: 1. Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun darslik//prof.M.X.Toxtaxadjaevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati” nashriyoti, 2010. 2. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma//A.Munavvarovning umumiy tahriri ostida. Toshkent “O‘qituvchi”, 1996. 3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent: “ Iqtisod- moliya”, 2007. 4. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat / S.A.Madiyarova va boshq. – Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009. 5. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU, 2006. 6. Axmedova M.E “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o’quv qo’llanma T:2011 “Tafakkur bo’stoni” nashriyoti 157 b 7. Axmedova M.E Niyozov G. “Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari” o’quv qo’llanma T:2011, Noshir nashriyoti 157 b 8. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001.

Mavzu: Tarbiya nazariyasi, tarbiya jarayonning mohiyati va mazmuni, tarbiya prinsiplari. Tarbiya metodlari va turlari REJA: 1. Tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari. 2. Tarbiya jarayonining xususiyatlari. 3. T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli. Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri 4. T arbiya qoidalari va ularning mohiyati . Tarbiya usul(metod)lari haqida tushuncha. 5. Ijtimoiy ongni shakllantirish usul (metod)lari. 6. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usul (metod) lari. 7. O’z - o’zini tarbiyalash usul(metod)lari. 8. Rag’batlantirish va jazolash usul(metod)lari.

Talabalar kichik guruhlarga bo ’ linib , « Tarbiya » yoki « Tarbiyaning tarkibiy qismlari » mavzusiga oid klaster tuzishadi .( Klaster tuzish qoidalari yuqoridagi mavzularda keltirilgan . 37- bet ) Klasterning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin : Aqliy tarbiya : bilim , ilm , malaka , ko ’ nikma ; aql , ong , fahm ; Axloqiy tarbiya : axloq , odob , xulq , yaxshilik , adolat , insof , diyonat , sharm , hayo , vatanparvarlik va boshq .; Mehnat tarbiyasi : faollik , ishchanlik , tadbirkorlik , ishbilarmonlik ; aqliy ish , jismoniy mehnat , foyda , maosh ; Jismoniy tarbiya : chiniqish, sport, o’yinlar; sog’lom tan; Estetik tarbiya: go’zallik, kiyinish, tozalik, yurish-turish, saranjom-sarishtalik; Ekologik tarbiya : tabiat, atrof-muhit, daraxtlar, qushlar, o’rmonlar; Iqtisodiy tarbiya : tejamkorlik, bozor iqtisodiyoti, sarf, isrof; foyda, mulk, mulkka egalik; Huquqiy tarbiya : fuqaro, tenglik, to’g’rilik, halollik, jinoyat, jazo, huquq, burch. (Har bir guruh tushunchalarni toifalab, tuzgan Klasterlarini taqdim etadi.) Tarbiya nazariyasi nimalarni o’rganadi? degan savolga javob qidirsak. T а rbiya n а z а riyasi p е d а g о gik а f а nining muhim t а rkibiy qismi bo`lib, t а rbiyaviy j а r а yonning m а zmuni, sh а kl, m е t о d, v о sit а v а usull а ri h а md а uni t а shkil etish mu а mm о l а rini o`rg а n а di. U Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribasiga tayanadi. Pedagogika tarixidan ma’lumki, ta’lim tarbiyadan, tarbiya rivojlanishdan ajratib tekshirilmagan. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya pedagogikasida tarbiya masalalarini alohida ko’rish hollari uchraydi. «1806 yilda chiqarilgan Rossiya Akademiyasi lug’atida birinchi bor tarbiya so’zi pedagogik tushuncha sifatida alohida keltiriladi», deb ta’kidlaydi I.Tursunov. O’tgan mavzularda tarbiyaga berilgan ta’riflarni yodga olaylik: « Tarbiya - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari ehtiyojlarini nazarda tutgan holda

o’qituvchining o’quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatidir». « Tarbiya - tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga singdirish uchun tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda va tizimli ta’sir ko’rsatish jarayonidir». Qat’iy ishonch bilan aytish lozimki, - degan edi Prezident I.Karimov O’zbekiston teleradiokompaniyasi muxbiri bilan muloqotda, - ma’naviy boylik moddiy boylikdan ming bor ustun, shu bois biz ta’lim - tarbiya masalasiga davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi sifatida yondoshmoqdamiz. Kadrlar tayyorlash haqida qonun qabul qilingan milliy dastur ham mohiyat e’tibori bilan shu maqsadni amalga oshirishga qaratilgan. Tarbiya jarayoni deganda nimani tushunamiz? Tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo’lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Tarbiya jarayoni shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o’zaro bog’liq ikki faoliyatni - o’qituvchi va o’quvchi faoliyatini o’z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o’quvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari va turli qobiliyatlari rivojlanadi, g’oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o’quvchida jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga (ta’lim jarayonida) , hissiyotiga (darsda va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta’sir etib boriladi.Tarbiyalash jarayonida bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetta qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi.

Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari tarbiyachi tomonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi. A) O’quvchining qaysi xislatini shakllantirish yoki yo’qotish maqsadida rejalashtiriladi. B) Shu hislatlarni tarbiyalash yoki yo’qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab topiladi. V) Belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni qaysisini va qayerda ishlatish rejalashtiriladi. Bunday rejaga solinib olib borilgan tarbiya mohiyatini ta’lim - tarbiya tizimi jamiyat va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyati tashkil qiladi. Tarbiya jarayoni qanday xususiyatlarga ega , u ta’limdan nimalari bilan farq qiladi? Tarbiya jarayonining xususiyatlari Ko’p qir-rali jarayon uzoq muddat davom etadi yaxlit holda va konsen- trik asosda amalga oshadi Ikki tomonlama xususiyat , bolaning faolligi Qarama-qarshi- liklar ko’pligi 2-17.chizma Tarbiyaning birinchi xususiyati uning ko’p qirrali jarayon ekanligi bo’lib unda maktab, oila, bolalar va o’smirlar tashkilotlari, mahalla, keng jamoatchilik, kino- teatr, televideniye, adabiyot va san’at ishtirok etadi. T arbiyaning yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir . T a ’ limdan farqli ravishda u bola tug ’ ilganidan boshlanadi , maktab yillarida , undan keyin va butun umr bo ’ yi davom etadi . T arbiyaning ta ’ limdan farqlantiruvchi yana bir xususiyati shundaki , u yaxlit holda va konsentrik asosda amalga oshiriladi . T arbiyaning turli tomonlari bir - biri bilan uzviy bog ’ langan . Boshlang ’ ich sinfda ham , o ’ rta va yuqori sinfda ham ayni

bir narsa , masalan , do ’ stlik , ahillik , vatanparvarlik va boshqalarni tarbiyalash ko ’ zda tutiladi . T arbiyaning yana bir xususiyati shundaki , bu jarayon ikki tomonlama xususiyatga ega bo ’ lib , unda bolaning o ’ zi ham faol ishtirok etadi . T arbiyada qarama - qarshiliklarning ko ’ pligi yana bir xususiyatdir . Bu qarama - qarshiliklar bolalarda o ’ z tushunchalariga muvofiq dastlabki paydo bo ’ lgan sifatlar bilan tarbiyachi tomonidan tarkib toptirilayotgan sifatlar o ’ rtasida o ’ quvchilarga qo ’ yilgan talablar bilan uni bajarish imkoniyatlari o ’ rtasidagi kurashlarda namoyon bo ’ ladi . T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli . Ijtim о iy t а rbiyaning а s о siy v а zif а l а ri. Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining qanday o ’ rni bor ? T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir . Mutafakkir olim Abu Nosir Forobiy ta ’ lim - tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi . Jamiyat taraqqiyotida muhim o ’ rin egallagan insonni tarbiyalash , uni bilim olishga , mehnat qilishga undash va bu hatti harakatini sekin - asta ko ’ nikmaga aylantirib borish lozim . Insonning mushohada qilishi qobiliyatni tarbiyalaydi va aqlni peshlaydi . Aql ongni saqlaydi . Ong esa moddiy va ma ’ naviy manbaga aylanadi . Shu tarzda inson asta - sekin takomillashib , komillikka erishib boradi . ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchilardan uzoq davom etadigan mas ’ uliyat , sharafli mehnat va qunt , irodani talab etadi . Bunda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatini e ’ tiborga olishi zarur . T arbiyaning samarali bo ’ lishi nimalarga bog ’ liq ? Ma ’ naviy va insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi , atrofdagi , jamiyatdagi muhit va munosabat muhim o ’ rin egallaydi . Bolalarni taqlidchanlik xususiyati mavjudligi tufayli ularni tarbiyalashda ota - onaning ongi , ma ’ naviyati , bilimi , tarbiyalanganligi muhim ahamiyatga egadir .

O'xshashlar

TARBIYA NAZARIYASI. TARBIYA JARAYONINI MOHIYATI VA MAZMUNI.
Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya metodlari va tarbiya turlari.
Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati
JISMONIY TARBIYA. HUQUQIY TARBIYA.
Tarbiya va ijtimoiy tarbiya. Ijtimoiyilashuv mexanizmlari.