TERMOREGULYASIYA Reja: 1. Poykilotermiya va gomoyotermiya haqida tushuncha; 2. Organizmning issiqli balans iva harorat gomeostazi haqida umumiy tasavvur; 3. Issiqlik hosil bo‘lish va yo‘qotilishi (kimyoviy va fizikaviy termoregulyasiya)ning mexanizmlari; 4. Termoregulyasiyaning asab va gormonal mexanizmlari; 5. Jismoniy mehnat vaqtida termoregulyasiyaning xususiyatlari;

1. Poykilotermiya va gomootermiya haqida tushuncha Evolyutsion rivojlanish jarayonida odam va yuqori taraqqiy etgan hayvonlarning tana harorati tashqi muhit haroratining o’zgarishiga qaramay doim bir xil darajada turadi. Tana haroratining bunday doimiyligi izotermiya deb ataladi. Tana haroratini doimo bir xilda saqlash qobiliyati organizmning mu’tadil yashashi uchun muhim bo’lgan doimiy sharoitni tug’diradi va uni tevarak- atrofdagi muhit sharoitga kamroq qaram qilib qo’yadi. Organizmda bir qancha moslamalari borligi tufayli tana haroratini doimo bir xilda saqlaydigan hayvonlarni issiqqonli (gomoyoterm, endoterm) hayvonlar deyiladi. Gomoyotermlarga odam ham iciradi. Tana harorati o’zgaruvchan bo’lib, tashqi muhit haroratidan oz farq qiluvchi, ya’ni sovuqqonli hayvonlarda (poykiloterm, ekzoterm) izotermiya yo’q. Bu hayvonlar qanday muhitda yashayotgan bo’Isa, tana harorati o’sha muhitning haroratiga bog’liq. Tevarak-atrofdagi muhit harorati pasaysa, bu hayvonlarning tana harorati ham pasayadi va aksincha, muhit harorati ko’tarilganda bu hayvonlarning tana harorati ham ko’tariladi. Ularning organizmida tana haroratini idora qiladigan moslamalar rivojlanmagan. Izotermiya ontogenez (organizmning paydo bo‘lishidan tortib to umrining oxirigacha bo’lgan individual taraqqiyot tarixi) jarayonida asta-sekin rivojlanadi. Yangi tug’ilgan bolalarda tana haroratini doim bir darajada saqlab turish qobiliyati uncha mukammal rivojlanmagan. Shunga ko’ra tashqi muhit harorati katta yoshdagi odamlarga ta’sir etmaydigan darajada o’zgarganda bola organizmi sovib (gipotermiya) yoki qizib (gipertermiya) ketishi mumkin. Xuddi shuningdek, mushaklar bilan qilinadigan ozgina ish, masalan, bolaning uzoq chinqirishi bilan bog’liq bo’lgan mushaklar ishi tana haroratini oshirishi mumkin. Chala tug’ilgan bolalar organizmi tana haroratini doim bir darajada saqlab turishga yanada kamroq qodir: ularning tana harorati o’zgaruvchan bo’lib, tashqi muhit haroratiga ko’proq bog‘liq.

2. Organizmning issiqlik balansi va harorat gomeostazi haqida umumiy tasavvur Odamning tana harorati doimo bir darajada turadi. Tana harorati qo’ltiqdan yoki to’g’ri ichakdan o’lchanadi. Qo’ltiqdagi o’rtacha harorat 36,5-36,9°C atrofida bo’ladi. To’g’ri ichakdagi harorat birmuncha yuqori: 37,2- 37,5°C. Ichki a’zolarning harorati tananing o’rtacha haroratidan bir oz yuqori, masalan jigarning harorati 38-38,5°C . Tana yuzasining turli qismlarida harorat har xil bo’ladi. Masalan, yuz va tananing ayrim qismlaridagi harorat farq qiladi. Qo’l-oyoq harorati tana haroratidan pastroq bo’lib, tanadan uzoqlashgan sayin pasaya boradi. Masalan, boldir mushakning ustidagi teri harorati 32,2°C, boldir-panja bo’g’imidagi harorat 30°C, barmoqlardagi harorat esa 24,4 0 S (8.2.1-rasm). Odamning tana harorati kechayu-kunduzi bir darajada turmaydi. Kechasi soat 3-4 da tana harorati ayniqsa pastroq bo’ladi, keyin harorat sekin-asta ko’tarilib, soat 16:00 da (kunduz soat 4) eng yuqori darajaga yetadi, keyin yana pasaya boshlaydi Tana harorati o’rtacha miqdordan 0,5°C chamasi farq qiladi (8.2.2-rasm). Jismoniy mashqlar vaqtida tana harorati ko’tarilib, 38-39°C va hatto 40°C ga yetishi mumkin. Mashqlar tamomlanishi bilan harorat tez pasayib, normal darajaga keladi.

8.2.1 -rasm. Odam terisi turli qismlarining harorati. Tana harorati 32-33°C ga tushganda (gipotermiya) odam o’lib qoladi. Tana harorati 42-43 °C (gipertermiya) dan oshganda ham kishi o’ladi . 8.2.2- rasm. 24 soat ichida odam haroratining o 'zgarishi (tana harorati to’g’ri ichakdan o‘lchangan). 3. Issiqlik hosil bo‘lish yo‘qotilishi (kimyoviy va fizikaviy termoregulyasiyaning mexanizmlari)

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz

O'xshashlar