MAVZU : TEXNIK MODELLAR KLASSIFIKATSIYASI. MODELLASHTIRISH VA MODELLI - TEXNIK TAJRIBA RЕJА: Model va modellashtirish Texnik modellar klassifikatsiyasi. O‘quvchilarning konstruktorlik qidiruv faoliyatining mantig‘i va strukturasi. Аdаbiyotlаr. 1. N.Muslimov, Sh.Sharipov, M.Qodirov. “Texnik ijodkorlik va dizayn”.-T.: 2010y 2. L.E.Bobomurodova. «Texnik ijodkorlik va dizayn» fanidan amaliy mashg‘ulotlarni bajarish. – Samarqand.: 2019 y 3. L.E.Bobomurodova. «Texnik ijodkorlik va dizayn» fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish. – Samarqand.: 2019 y

Hozirgi kunda texnika va texnologiyaning kun sayin rivojlanib borishi, bilimlarning tezlik bilan yangilanishi bo‘lajak o‘qituvchilardan zamonaviy sharoitlarga moslashish ko‘nikmasiga ega bo‘lish hamda yangi bilimlarga intilishni talab etadi. Bu esa bo‘lajak kasb ta’limi ta’limi o‘qituvchilarini mustaqil izlanishga va ishlashga, kasbiy hamda hayotiy muammolarni mustaqil echib unga ijodiy yondashishga o‘rgatish zaruriyatini tug‘diradi. SHuning uchun ham bugungi kunda mustaqil fikrlovchi erkin shaxs konsepsiyasini amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining bosh vazifasi bo‘lib, bunda kompetentli yondashuv asosida bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy-pedagogik ijodkorligini rivojlantirish muhim hisoblanadi Model va modellashtirish. Texnik modellashtirishga kirish ishdan oldin «model» va «maket» tushunchalarining aniqlab bilib olish zarur. Model haqiqatdan ob’ektning yoki undagi asosiy uzellarning nusxasidir. SHuningdek u xarakatlanadigan va o‘z na’munasi (haqiqiy ob’ekt)ning funksiyalari ixcham holda bajaradigan ham bo‘lishi kerak. Maket - ob’ektning konsturksiyasini yaqqolroq tasavvur etish imkonini beradigan umumiy hajmi tasavvurdir. Ishlab chiqarish sharoitlarida yangi mashinalarni yaratish jarayonini ham, o‘quv ustaxonalarida texnik modellarni yasash jarayoni ham quyidagi jihatlarini tashkil qiladi: texnik maqsadning (mashinalar) mexanizmlar konstruksiyasini, modellar yasash fikrining vujudga kelishi: o‘ ylangan texnik maqsadga, texnik talablar q o‘ yish: konstruksiya eskizlarini tuzish va uni muhokama qilish, texnologik jarayonni ishlab chiqarish hamda kerakli materiallar va asboblarni tanlash; m o‘ ljallangan buyum detallarini tayyorlash va ularni uzellarga, uzellarni buyumlarga yig‘ish, buyumni ishlatib sinash va rostlash. Texnik modellar klassifikatsiyasi. Texnikada ishlatiladigan modellar 3 tipga bo‘linadi. 1-tip - geometrik o‘lchamlari o‘xshash. Ko‘rgazmali qurol maqsadida ishlatiladigan ob’ektning tashqi qiyofasini anglatadigan. Geometrik modellar ta’limda keng qo‘llaniladi. Jumladan bunday modellar o‘quvchilarni texnika ob’ektlarining ishlash mezonlari va umumiy tuzilishi bilan tanishtirishda muhim

ahamiyat kasb etadi. Odatda, ishlab chiqarishning eng zamonaviy yo‘nalishlari bilan faqatgina kitob va jurnallarda keltirilgan chizmalardagi va rasmlar orqali tanishadilar, ya’ni obrazli-belgili, ideal modellardan foydalanadilar. Biroq ular ob’ekt to‘g‘risida to‘la tushuncha hosil qilish imkonini bermaydi. SHu sababli keyingi yillarda model va maketlardan keng foydalanilmoqda. 2-tip - fizikaviy o‘xshashligi. Bu faqat tashki qiyofasini anglatmasdan balki o‘rganilayotgan ob’ektning xarakat dinamikasi, o‘zaro bog‘liqligi qonuniyatlari, xususiyatligi va o‘xshashliklarini ko‘rsatadi. Bunday modellarni yaratishda nafaqat ob’ektlarni tuzilishini o‘rganish, balki ulardagi jarayonlar dinamikasini o‘rganish ham ko‘zda tutiladi. Fizik modellashtirishda model va uning prototipi bir xil turdagi fizik tabiatga ega materialdan tuzilgan deb qaraladi, ya’ni, suyuqlik harakati suyuqlik harakati bilan, elektr toki elektr toki bilan, samolyot modelining uchishi uning modeli uchishi bilan almashtiriladi. Biroq, bir fizik hodisani ikkinchi bir mos holat bilan ham almashtirishga ruxsat etiladi, misol uchun suyuklikning oqishini elektr toki, suvning qumlardagi harakatini issiklik uzatilishi bilan va b. 3-tip– funksional o‘xshashligi – tirik mavjudotlarning harakatlarini modellashtirish tushuniladi. Bu turdagi modellarning asliga yaqin bo‘lishini ta’minlash maqsadida ko‘p holatlarda ular tirik mavjudotlar, insonlarga o‘xshash qilib yaratiladi. Ularga misol sifatida elektromexanik va elektron «toshbaqa», «chuvalchang», «ayiqcha» va boshqalarni keltirish mumkin. Bu qatorga insonga qiyosanishlangan robotlarni ham kiritish mumkin. Bunday modellar ustida o‘quvchilar uchun juda qiziqarli bo‘lib, bunda modelni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish uchun cheksiz istiqbollar ochiladi. Modellar dinamik va statik bo‘lishi mumkin. Texnik modellash jarayonida konstruksiyalash elementlarini o‘rgatish tajribali qator murakkab vazifalarni quyidagi tartibda bajarish ayni maqsadga muvofiqligi ko‘rsatadi: chizmalar eskizlarini o‘qish va tayyorlanadigan detallar konstruksiyasini tushuntirish, hisoblash asosida ayrim detallarning konstruksiyalarini o‘zgartirish, ana shu o‘zgartirishlarni chizmaga kiritish va kinematik sxemasini tuzish: detallarni biriktirish va mustaxkamlash yo‘llarini belgilash; detallarni yig‘ish jarayonida

ularni o‘rnatish joylarga ko‘ra konstruksiyalash; konstruksiyada etishmaydigan detallar va uzellarni konstruksiyalash; texnik talablar, shuningdek topshiri bo‘yicha yoki ixtiyoriy ravishda detallar tayyorlash, detallarni uzellarga, uzellarni detallarga yig‘ish va modelni ishda sinab ko‘rish aniqlangan kamchiliklarni tuzatish, modelni takroran ishda sinab ko‘rish va pardozlash. O‘quvchilarning konstruktorlik qidiruv faoliyatining mantig‘i va strukturasi. O‘quvchilarning texnik ijodkorligi integral xaraktergaega, ya’ni u bilish – qayta qurish faoliyatini o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan nazariy tekshirish, tajriba, texnik masalalar echish, model va qurilmalarni real holatda ishlatilishi, uni sinash kompleksi bilan belgilanadi. Shu faoliyat orqali o‘quvchilar ob’ektiv borliq haqida bilimga ega bo‘ladi, oldinga surilgan nazariy g‘oyani to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligi haqida amaliyotda tekshirib xulosa chiqarish bo‘yicha ko‘nikma va malaka hosil qiladilar. O‘quvchilar har qanday yangi texnik ob’ektni yaratish jarayonida mustaqil organik jihatdan o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bosqichlardan iborat. Bu texnik ijodkorligida mantiqiy strukturali bosqich hisoblanadi. 1-bosqich, maktab o‘quvchilari faol ravishda mavjud bo‘lgan texnik ob’ektning mohiyatini tushunishga harakat qiladi; 2-bosqich, bu o‘quvchilarni ma’lum texnik ob’ekt tuzilishining texnik g‘oyasi sodir bo‘lishi bilan boshlanadi; 3-bosqich, yangi bo‘lajak texnik tuzilishning (ideal xolatda) modeli ishlab chiqiladi; 4-bosqich, loyihalash, yosh texnik fikrga kelgan ob’ektning mazmuni va shaklini keltiradi; 5-bosqich, harakatdagi modelni qurish va sinash; 6-bosqich, qurilmaning real namunasini yaratish va aslini tajribadan o‘tkazish; 7-bosqich, texnik h ujjatlarni yaratish. Texnik konstruksiyalash va modellashtirishda sinab k o‘ rish mu h im bosqich h isoblanadi.

Chunki talabalar tomonidan tayyorlangan xar bir topshiriqning (modelning) qancha puxta va sifatli hamda barcha texnik va texnologik talablarga javob berishining baholash mezoni bu sinab ko‘rish jarayonidir. Modellarni tayyorlash asosan uch bosqichda amalga oshiriladi: 1. texnik xujjatlarni tayyorlash 2. yasash 3. sinab ko‘rish. Bundan sinab ko‘rish jarayoni o’quv jarayonida barcha bosqichlardek bir xilda qaraladi. Ishlab chiqarish jarayonida esa sinab ko‘rish asosiy bosqich hisoblanadi, chunki bu jarayonda tayyorlangan mashinaning qanchalik ishonchligi, puxtaligiga ishonch hosil qilinadi. Mashg`ulotlarda konstruksiyalash bo`yicha talabalar tayyorlangan xar qanday ob’yekt qo‘yilgan texnik talablarga muvofiqlashtirilishi lozim. Model yoki asbobning uzellari va detallari oxirgi sozlash hamda rostlashdan keyin ularni ishlatib sinab ko‘rish zarur. Bajarilgan ishlarga baxo qo‘yishda quyidagi talablarni hisobga olish kerak: A) Fan-texnikaga doir tegishli xajmdagi bilimlarni va ulardan amaliy faoliyat jarayonida foydalanish ko`nikmalarini o‘zlashtirish; B) ishning sifati, xajmi va va q t normasining bajarilishi; V) q ilinadigan ishni planlashtirish va ish o‘ rnini tashkil etish. G) mehnat usullarini t o‘g‘ ri bajarish ko`nikmasini hamda ish va kontrol ulchov asboblaridan foydalanish. D) texnik va ma’lumotli adabiyotlardan foydalana olish va buyumni tayyorlashning texnologik jarayoniga muvofi q ishlash. E) mehnat intizomiga rioya qilish va ishda musta q illik k o‘ rsatish. J) ish o‘ rnida sanitariya-gigiyena normalariga rioya qilish. Talabalar modellar sinab k o‘ rish jarayonida amalga oshirilgan ishlar yuzasidan ma’lumotlar yoritadi. Modellashtirish va modelli- texnik tajriba . Har xil turdagi texnik ob’ektlarning modeli tajriba tekshiruvchi o‘quvchilarning bilish faoliyatini