logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI

JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.7646484375 KB
Ko'chirib olish
JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI Reja: Kirish 1. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida 2. Jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi 3. Jismoniy mashqlarni tarixiy klassifikatsiyasi 4. Jismoniy mashqlarni xarakat sifatlarini rivojlantirishiga qarab klassifikatsiyalash 5. Tabiatning solomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillar 6.Gigienik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida 7. Jismoniy mashqlarning taosirini belgilovchi omillar Xulosa Foydalanilgan adabiyot 1 Kirish Eotiboringizga xavola etilmoqda jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi o‘quv predmetining mazmuni xozirgi kunda nisbatan mustaqil lekin bir-biri bilan o‘zaro uzviy bolangan muammoli sikllardan tashkil topgan bo‘lib, oliy o‘quv yurti mutaxassislaridan jismoniy tarbiya soxasi uchun maxsus kasb-xunarga ega bo‘lgan ixtisoslikni puxta egallagan pedagogni tarbiyalashni nazarda tutadi. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlay-digan Oliy o‘quv yurtlarining talabalari, magistrlari, o‘rta maxsus taolim muassasalarining o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan ushbu darslik jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiya bakalavri o‘quv dasturi asosida yozilgan bo‘lib, jismoniy tarbiya mutaxassisiga kasb tayyorgarligining ilmiy, nazariy va amaliy materiallarini o‘zida mujassamlashtirgan va jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etish masalalarida yordam beradi. «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi»da ko‘rsatilgan kamchiliklar va muammolar «Jismoniy tarbiya», «Chaqiriqqacha xarbiy tayyorgarlik va jismoniy tarbiya» o‘quv predmetiga xam tegishli. Kadrlash tayyorlashning milliy modeli talablaridan kelib chiqib jaxon standartdariga javob beruvchi, ilor xalqaro tajribalarga tayanib yozilgan maxsus adabiyotlarga ayniqsa, davlat tilida yozilgan o‘quv materiallari muxtojlik katta. Biz mavjud xolatdan kelib chiqib soxaning keng ko‘lamdagi ilmiy izlanishlarining nazariy va amaliy materiallarini barchasini qamrab olish imkoniyatida yiroqligimizni nazarda tutib, rusiy zabon olimlarimizning (L.P.Matveev, A.D.Novikov, B.A.Ashmarin, M.Ya.Vilenskiy, V.M.Kachashkin va boshqa qator mualliflarning) darsliklari asosida jismoniy tarbiya naza-riyasi va metodikasining faqat umumiy asoslarinigina bayon qilishni maqsad qildik. Darslikda avvalo, «Jismoniy madaniyat», «Chaqiriqqacha xarbiy tayyorgarlik taolimi va jismoniy tarbiya» ixtisosligi beruvchi oliy o‘quv yurti jismoniy madaniyat fakulptetlari talabalarining «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi»ga oid nazariy bilimlar turkumini to‘la qamramay, faqat jismoniy 2 madaniyat o‘qituvchisi uchun lozim bo‘lganlarinigina o‘z ichiga olgan. Uni mutaxassislik uchun to‘laqonli darslik deyish fikridan albatta uzoqmiz. Rus tilida chop etilgan darsliklardan farqli o‘laroq, darslikning «Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy moxiyati» yoritilgan bobida jismoniy madaniyatning jamiyatdagi o‘rni, uning xizmatlari, sport jismoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘limida esa bolalar, o‘smirlar sporti, professional sport va maktab sportiga oid mavzuni kengroq berdik. «Jismoniy sifatlarni rivojlantirish» bobida turli yoshdagi maktab o‘quvchilarining xarakat sifatlarini fiziologik asoslari va ularni tarbiyalash metodikasi, xarakat malakasi va ko‘nikmasi zaxirasini oshirish uslubiyati, taolim jarayonida sodir bo‘ladigan xatolar, ularni aniqlash va tuzatish uslubiyati, o‘qitish metodlarining moxiyatini chuqurlashtirish va samara-dorligini oshirishga oid nazariy material berishga urindik. Darslik asosan jismoniy madaniyat fakulptetlari-ning talabalari, magistrlari umumtaolim maktablari, akademik litseylar, gimnaziyalar va boshqa turdagi o‘rta taolim va o‘rta maxsus davlat taolimi jismoniy tarbiya mutaxassislari, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, bolalar, o‘smirlar sport mak-tablari trenerlari, fizkulptura va sport yo‘riqchilari va ko‘p sonli fizkulptura va sport ixlosmandlari uchun mo‘ljallangan. Tavsiya etilgan darslik Ôàðüîíà, Namangan Davlat universitetlarining, Qo‘qon Davlat Pedagogika institutining jismoniy tarbiya fakulpteti o‘quv tarbiya jarayonida 1990-2006 yillar davosida sanaldi. U kamchilik va munozarali muammo-lardan xoli emas. Ayniqsa, jismoniy madaniyat atamalarini qo‘llash, ularning mazmuniga oid izoxlar baxs va fikr alma-shinuvini taqazo etadi. Shu yo‘sinda o‘zlarining fikr mulo-xazalarini bildirgan kasbdoshlarimizga oldindan samimiy minnatdorchiligimizni izxor qilamiz. Manzilimiz: 712000, Ôàðüîíà shaxri, Ôàðüîíà Davlat universitetining o‘quv- uslubiy bo‘limi, B.Usmonxo‘jaev ko‘chasi, 19 uy. 3 1. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vosi-tasi bo‘lib, u tarixan gimnastika, o‘yinlar, sport va turizm tarzida guruxlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi. Jismoniy mashq deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy xarakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday xarakat faoliyatlari gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati to‘plandi va to‘ldirildi. Jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixan qator dars-liklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to‘ri keladi deb ko‘rsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida oboektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin to‘ydirish maqsadida ov qilishi, suboektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi. Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam o‘z o‘ljasini (ovini) xoldan toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muxtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi yetarli bo‘lmaganlarining o‘zlari oviga yem bo‘lgan. Shunga ko‘ra vaqt o‘tishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bo‘lib chiqadigan bo‘ldilar. Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas-cho‘p bilan nomigagina berkitilib quyilgan choxlardan va boshqalardan ovchilar foydalana boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari yoshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildira boshlagan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining elementlari shakillana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib yetish yoki qochish uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni xamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanish davri deb qaralgan. Shu kunga kelib bu mashqlar xozirgi zamonning yengil atletika, gimnastika, sport o‘yinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar xillarining ko‘payi-shiga insonning mexnat 4 faoliyati xam taosir ko‘rsatdi. Maolum-ki, mexnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik-dek insonning jismi (xarakat) sifatlarining maolum dara- jadagi tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi. Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mexnat faoliyatida qo‘llaydigan xarakatlarini ko‘proq mashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi o‘yinlar, raqslar, xarbiy faoliyatdagi, sanoatdagi ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy xarakatlar vosita bo‘lib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy qonunlar I.M. Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy dunyoqarashlarida ochib berilgan. Ixtiyoriy xarakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi xamda biror maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Pavlov esa xarakatlarni fiziologik mexanizmini ochib, xarakatlar bosh miya pustloq qismining to‘plash xususiyati bilan boliqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli xamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli . Barcha xodisa va jarayonlarga o‘xshash jismoniy mashqlar o‘zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir bo‘ladigan mexanik, biologik, psixologik jarayonlarning to‘plami jismo-niy mashqlarning mazmunini vujudga keltiradi, ularning taosiridan xarakat faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. Shuningdek mashq mazmuniga uning bo‘laklarini to‘plami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish, depsinish xavoda uchish, yerga tushish zvenolari xamda mashqni bajarishda xal qilinadigan vazifalar, shuningdek mashqni bajarishdan organizmda sodir bo‘ladigan funksional o‘zgarishlar xaqidagi nazariy bilim va amaliy xarakat malakalari kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy mazmu-nini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va tashqi strukturasini muvofiqligida ko‘rinadi. Mashqning ichki strukturasiga shu faoliyatni bajarishda ishti-rok etadigan skelet muskullari, ularning qisqarishi, cho‘zi-lishi, buralishi va x.k., biomexanik, bioximik bolanishlari – energiya sarflanishi, yurak-tomir, nafas olish, nerv boshqaruvi va boshqa organalardagi jarayonlar, ularning o‘zaro boliqligi-ning, o‘z ichiga oladi. Biologik, mexanik, psixologik va boshqa 5 jarayonlarning mashq bajarishda birini biri bilan aloqasi, o‘zaro kelishilganligi yugurish mashqlarida boshqacha bo‘lsa, shtanga ko‘tarishda boshqacha, yaoni ichki struktura turlicha bo‘ladi. Mashqning tashqi shakli , tashqi strukturasi esa o‘sha mashqning tashqi ko‘rinishi, xarakatni bajarish paytiga ketgan vaqt yoki kuch sarflash meoyori va xarakat intensivligini ko‘rinishi bilan xarakterlanadi. Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni o‘zaro boliq bo‘lib, bir-birini taqazo etadi. Mazmunning o‘zgarishi shaklni o‘zgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni o‘ynaydi. Masalan, xar-xil masofada tezlik sifatining namoyon bo‘lishi yugurish texnikasining xam turlicha bo‘lishiga sababchi bo‘ladi (qadamning kattaligi, chastotasi, tananing xolati va x.k.). Shakl mazmunga taosir ko‘rsatadi. Aniq maolum bir xarakat uchun namoyon bo‘layotgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni bajarishdagi malakaga taosir qiladi. Shuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi biri-biridan farqlanadi. Jismoniy mashqni shakli va mazmunining ratsional muvofiqligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining asosiy muammolaridandir. Bu muammo qisman xarakat malakasi va ko‘nikmasiga, shuningdek jismoniy sifatlariga xam taoluqlidir. Jismoniy mashq texnikasi xar qanday xarakat akti xarakat faoliyati tarkibidan ikki narsani: a) bajarilayotgan xarakat, uni bajarishdan kelib chiqadigan maqsad; b) xarakat vazifasini xal qilishning usulini farqlash kerak bo‘ladi. Ko‘pincha bir xil xarakat turli usuliyatlarda bajariladi, masalan, balandlikka sakrashda plankaga to‘ridan, chap, o‘ng tomonlardan yugurib kelib va plankaga yaqin yoki undan uzoqdagi oyoq bilan depsinish mumkin. Aslida esa shu mashqni yuqorida qayd qilinganidan boshqacharoq, oson, oz energiya sarflab, belgilangan xarakatni (vazifani) samarali xal etish usuliyati mavjud. Xarakat vazifasini oson samarali xal qilish uchun tanlangan xarakat akti (faoliyat)ni – jismoniy mashq texni-kasi deb atash qabul qilingan. 6 Texnika – grekcha so‘z bo‘lib «bajara olish sanoati» degan maononi bildiradi. Jismoniy mashq texnikasi doim o‘zgarib turadi va takomillashadi. Takomillashgan xarakat texnikasi yuqori natija ko‘rsatish garovi bo‘lib unga sportchilarning tinimsiz ter to‘kishi orqali erishiladi. Sportchining jismo-niy tayyorgarligini ortishi yoki uning gavdasi tuzilishi (anatomiyasi), boshqacha aytganda jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlarning turli-tumanligi (son suyagini kaltali yoki uzunligi, yelka suyagi o‘lchamining turli xilligi va x.k.) sport turi – jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini uning zvenolari yoki detallarini o‘zgarishiga, alma-shishiga sabab bo‘lishi mumkin. Texnika uning asosi , zvenolari va detallari deb qismlarga bo‘lingan. Texnikaning asosi deganda xarakat orqali qo‘yilgan vazifasini bajarish uchun kerak bo‘ladigan xarakat faoliyati tizimining o‘zak qismi tushuniladi. Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan xolda, xarakat aktining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlari (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, muskullar egaluvchanligi va bo‘inlar xarakatchanligi) ning keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. Usul samarali bo‘lsa, amaliyotda unumli qo‘llanishi mumkin va uzoq vaqt o‘zining xayotiy – amaliyligini saqlab qoladi. Masalan, balandlikka sakrashning «Fosberi-flop» usuli samarali bo‘lsa xam, xozirgacha ko‘pchilik sportchilar «perekidnoy» usulidan foydalanadilar. Yangi o‘rganuvchilar uchun esa xozirgi kungacha «qadamlab sakrab o‘tish» usulidan foydalanilish sakrash texnikasini o‘zlashtirishda kerakli samara beradi. Texnikani zvenosi deyilganda, bajarilayoetgan xarakat-ning asosiy mexanizmi – sakrashlarda depsinish, uloqtirish-larda final kuch sarflashni bajarish uchun yordam beradigan xarakat faoliyati tarkibidagi bo‘laklar tushuniladi. Pedagogik jarayonda mashqning asosiy zvenosi mexanizmini o‘zlashtirish o‘qitishning negizi deb qaraladi. Texnikaning o‘zlashtirilishi mashq texnikasining asosini o‘rganish demakdir. Texnikaning detali bu, xarakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga ziyon yetkazmaydigan qo‘shimcha xarakatlar yoki shu xarakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir. Uni xarakat tarkibila bajarsa xam 7 bajarmasa xam bo‘ladi. Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi; qisqa masofaga yuguruvchi – xam to‘siqlar osha, xam to‘siqlar siz yugurish yo‘lkasida tez xarkatlana oladi. Start uchun start kolodkasini o‘rnatish esa ikkala masofada turlicha, ular qaysidir detali bilan biri-biridan farq qiladi, lekin bu detal mashq texnikasini asos yoki zvenosiga ziyon yetkazmaydi. Ratsional sport texnikasi . Ratsional sport texnikasining asosiy qoidasi shundan iboratki faoliyatni bajarishda aktiv va passiv xarakatlantiruvchi kuchlardan to‘laqonli va maqsadga muvofiq ravishda foydalanib, shu vaqtning o‘zida uni tormozlovchi (susaytiruvchi, samaradorlikni pasaytiruvchi) kuchlarni kamaytirish tushuniladi. Npyutonning uchta qonuni mexanik xarakatlarga baishlangan. Lekin inson xarakatlari xaqida gap ketganda jismoniy mashqlarning ratsional texni-kasi xaqida xulosaga kelish uchun mexanikaning bu qoidalariga tayanib bo‘lmaydi. Nimaga? Masalan, fizika qonuniga ko‘ra, imkoni boricha balandga sakrash uchun nazariy jixatdan, sakrashni oyoqga rosa chuqur o‘tirish bilan bajarish lozim. Ammo tajriba ko‘rsatmoqdaki, insonning sakrash imkoniyati chegarasi aytarli yuqori, agar u iloji boricha katta bo‘lmagan yarim o‘tirish bilan depsinish (depsinish oyoining tizza bo‘inidan qisqagina bukish) sakrash samaradorligiga xam ijobiy, xam salbiy foyda berishi mumkin. Xulosa qilsak ratsional texnikani egallashda faqat mexanika qonunlariga tayanish bilan cheklanmay, xarakatni materiyaning eng yuqori shakllariga, ulardan biri bo‘lmish biologik qonuniyatlariga xam tayanishga to‘ri keladi. Jismoniy mashqlar bilan shuullanish davomida xarakat koordinatsiyasi degan tushunchaga duch kelamiz. Bu sifatning shakllanish meoyorining buzilishi xarakatlar tavsifini bilmaslik oqibatidandir. Xarakatlarning tavsifi. Jismoniy madaniyat o‘qituvchi-lari, mutaxassis trenerlar, fizkulptura faollarigina emas, balki mavjud jamiyat aozolaring barchasi o‘z xarakati va xarakat faoliyatlarini taxlil qilibgina qolmay, kasbdoshi, tengdoshi, farzandi va boshqalarning xarakatlarini xam taxlil eta olishi malakasiga ega bo‘lishi zarur. 8 Xarakatlar tananing fazodagi (bo‘shliqdagi) xolatiga qarab; xarakat traektoriyasi (yo‘liga); xarakatning yo‘nalishiga; xarakat amplitudasi (oishi)ga qarab; bajarish uchun sarflangan vaqti; xarakatni tezligi; xarakatni davomiyligi (uzunliligi); tempi, ritmi, kuchiga qarab tavsiflanadi. Yuqorida qayd qilingan xarakat xolatlarini taxlil qila olsakgina xarakatlarni tavsiflay olishimiz mumkin. Amaliyotda tananing fazodagi xolatini, xarakatning troektoriyasi (yo‘li)ga qarab tavsiflaymiz. Tananing xolati (pozasi) – bo‘inlar, tananing qismlari (bo‘laklari) ning xarakati fazoda xarakatning maolum element-larini yuzaga keltiradi. Gavda qismlarini fazoda enkaygan, bukraygan, tanani ayrim aozolarini yiishtirilganligi, xarakatlar davomida bu pozalar va turishlarni uzluksiz o‘zgarib turishi va x.k.lar o‘z navbatida jismoniy yukning xajmini ortishiga olib keladi. Tananing vertikal xolati – osilish va tayanishlar, gorizontal xolatlar, gorizontal muvozanat saqlashlar, aralash osilishlar, tayanishlar va x.k.lar. Tanani engashtirilgan, buklangan xolatlari: tayanib yetishlar, enkaygan xolda oyoqlar bilan oldinga, orqaga, yon tomonlarga «katta qadamlar». Tananing ayrim bo‘inlari xarakatlari – inson jismi-ning ajratib olingan qismidagi ikki biologik zvenoni fazoda turish joyini o‘zgarishi bo‘lib, bukish va to‘rilashdek sodda xarakat vazifalarini xal qilishga yo‘nalish berishi mumkin. Individ xarakat faoliyatida uning jismi bo‘inlaridagi xarkatlar bir vaqtning o‘zidagi, ketma-ket, qator, oxista bajariladigan navbatma-navbat, yoki davomiyligi qisqa, uzun bo‘lgan xarakatlarga birlashishi mumkin. Shuni xisobiga xarakatlarni eng soddasidan eng qiyinigacha bo‘lgan xarakat vazifalarni xal qilish imkoni yaratiladi. Xarakat koordinatlari – to‘ri chiziq va burchak o‘lchovlarida aniqlanadigan tananing boshqa qismiga nisbatan fazoviy chegarasi, xisoblash boshlangungacha gavdaning yoki uning bo‘laklarini nisbatan qaerdaligi (start chizii, gimnastika jixozi, uni o‘qi va boshqalar)ga nisbatan aniqlanadi. 9 Tananing xolatlari ichida mashqni bajarishni boshlashdan oldingi xolat - «dastlabki xolati» deb ataladigan qismi, mashq texnikasini o‘zlashtirish yoki bajarishda muxim axamiyat kasb etadi. Oldiniga u anatomo-fiziologik vazifani xal etishi eotiborga olinsa, boshqa tomondan, shu xarakatni bajarilishiga ijobiy yordam beradi. Dastlabki xolat xarakatni bajarishni boshlash uchun eng optimal xolat bo‘lib xarakat boshlangandan keyin bajariladigan xarakatlarning ketma- ketliligiga qulay-lik yaratadi. Sprinter uchun «past start», darvozabon uchun «to‘pni kutish xolati» va x.k.lar. Bu xolatlarni akademik Uxtomskiy optimal xolat deb atadi. Ko‘rinishidan dastlabki xolat osoyishta bo‘lsa xam aslida organizm energiya sarflash bilan qator muskullar guruxi muskul ishi bajarishga puxta tayyorgarlik ko‘rayotgan, nafas olish, nerv, yurak-tomir tizimi, modda almashinuvidek keng fiziologik jarayon avjida bo‘ladi. Dastlabki xolatni jismoniy mashq bajarishdagina axamiyati katta bo‘lmay mashq davomida tanani qanday xolda (xolatda-pozada) turishi xam muxim axamiyatga egadir. Sprinter, stayer, marafonchi, chanida, konpkida yuguruvchilarning gavdalarini vertikalligini maolum gradusga oshgan xolda ushlashi mashqni samaradorligiga maolum darajada (uzunlikka, balandlikka, sakrovchining depsinishdan keyingi xolati) ijobiy yoki salbiy taosir etadi. Ayrim sport turlarida va jismoniy mashqlarda tananing umumiy xolati bilan uning ayrim qismlari (bo‘laklari)ning xolati biomexanik maqsadga yo‘naltirilgan bo‘libgina qolmay (konpkida figurali uchuvchilar, gimnastlar, akrobatlar, suvga sakrovchilar va badiiy gimnastikalar) xarakatlarni kuzatayot-ganlarda yoki uni bajaruvchilarda estetik xis tuyuni shakl-lantiradi va ularga zavq beradi. Xarakatlarning ravonligi, ketma-ketligi, erkinligi, qiyinchiliksiz bajarish inson jismining qanday xolatdaligiga boliqligi jismoniy mashq-lar texnikasini egallashda, xarakatni o‘rgatish jarayonida, xatolarni aniqlash va ularni tuzatishda muxim rolp o‘ynaydi. Xarakatning yo‘li (traektoriyasi) jismoniy mashq texnikasini o‘zlashtirishda, uni namoyish qilishda muxim axamiyatga ega. Mashqni bajarishda tana xarakati yo‘lining qanday shakldaligi, yo‘nalishi va xarakatning amplitudasi qandayligini 10 aniqlay olsak, ajratsakgina gavdaning (yoki uning qismlari) xarakatini aniqlaymiz. Inson organzmining anatomiyasini turlicha ekani bir xil xarakatni bajarishda xar bir individ uchun turlicha xarakat yo‘lini tanlashni taqazo qiladi. Xarkatning shakliga qarab ularning to‘ri chiziq bo‘ylab bo‘lishi mumkinligi aniqlandi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, individning xarakati xech qachon to‘ri chiziq bo‘ylab emas, balki oddiy xarakatlar xam qator muskullar guruxini turlicha aylanma xarakatlardan iborat. Ularni organizmining energiya sarflashi uchun samarali tomoni katta bo‘lib, tananing maolum bo‘laklar-dagi xarakatlar orqali katta kuch sarflash lozim bo‘lgan xarakatlarni bajara olish imkonining yaratilishidir. Masa-lan, bokschi zarbasi uchun yelka muskullarining maolum qismigina turlicha xarakat qilsagina bas, lozim bo‘lgan maqsad amalga oshadi. Xarakatning yo‘nalishi – mashqning effektivligi shunda ortadiki, bajarilishi lozim bo‘lgan xarakat uchun kerak bo‘lgan muskullar mashqning texnikasini aniq, ravon bajaradi qo‘llarni tirsakdan ko‘krak oldida kaftlarni pastga qilib bukgan xolda «rivok»larning bajarilishi ko‘krak muskullarini taranglatadi va bo‘shatadi. Agar shu xarakatni tirsakni bir oz pastga tushirgan xolda bajarsak, mashq o‘z axamiyatini yo‘qotadi. Basketbol to‘pini savatga tushirish uchun to‘pning yo‘nalishini olti gradusdan to‘rt gradusgacha o‘zgartirish to‘pni savatga tushishi imkoniyatini yo‘qga chiqarishi mumkin. Amaliyotda xarakatning yo‘nalishi tananing satxiga yoki biror mo‘ljaliga qarab belgilanadi. Qo‘lni oldinga ko‘tarishda biz gavdaga nisbatan uni xolatiga qarab xarakat yo‘nalishini belgilaymiz. Yadroni maolum balandlikga o‘rnatilgan «planka» ustidan oshirib iritishda bizga mo‘ljal bo‘lib planka xizmat qiladi. Inson tanasi pastga-yuqoriga, oldinga-orqaga, o‘nga-chapga, tomon yo‘nalishda xarakat qiladi. Xarakatni aplitudasi – xarakatning oishidir. Fizikada amplituda deb mayatnikning tinch xolatiga nisbatan o‘ng va chapga oishi (graduslari) tushuniladi. Bizda esa tananing ayrim qismlarining oish xarakati tushuniladi. To‘ri yo‘nalishdagi xarakatning amplitudasi qadamning uzunligi (75sm) yoki shartli belgisiga qarab, yarim, to‘la o‘tirish va boshqalar orqali aniqlanadi. Odam 11 tanasining ayrim qismlarning amplitudasi o‘sha tananing bo‘inlari elastikligiga boliq bo‘ladi. Xarakatlar aktiv va passiv muskul qiskarishi da ro‘y beradi. Sport trenirovkasida, turmush sharoitida bo‘ladigan ishlar xarakatning amplitudasiga boliq. Katta qo‘zalish uchun moslashtirilmagan muskulni katta amplitudada xarakat qilishga majbur qilish shikastlanishga olib keladi. Agarda xarakatning amplitudasi qo‘yilgan vazifa talablariga javob bermasa, u xarakatlar aniq xarakatlar sifatida namoyon bo‘la olmaydi. Xarakatlar ajralish vaqtlariga ko‘ra xam tavsiflanadi. Xarakatning tezligi deb inson jismini yoki uni ayrim bo‘lagini maolum vaqt birligi ichida fazoda o‘rin almashishi tushuniladi. Boshqachasiga – tezlik yo‘l uzunligini tananing yoki uni maolum qismini shu yo‘lni bosib o‘tish uchun sarflangan vaqtga nisbati bilan o‘lchanadi. Tezlikni aniqlashda metr sekunddan foydalaniladi. Yo‘lning xamma nuqtalarida xarakat tezligi bir xil bo‘lsa, bu xarakat maromli tekis xarakat yoki yo‘lning ayrim nuqtalarida tezlik xar-xil bo‘lsa, bu xarakat maromsiz notekis xarakat deb tushuniladi. Qisqa vaqt davomida tezlikni oshirilishi tezlanish deb ataladi. Xarakat ijobiy va salbiy xam bo‘lishi mumkin. Xarkat yuqori tezlikda boshlanib, maromi tezlashib va sekinlashib tursa, bu kabi xarakat keskin xarakat deb nomlanadi. Odamda doimiy tezlik va tezlanish bilan bajariladigan xarakatlar onda-sonda uchraydi. Bundan tashqari, texnikasi to‘ri bajaril-gan jismoniy mashqlarda birdaniga tez yoki sakrashlar bilan bajariladigan mashqlar bo‘lmaydi. Noto‘ri bajarilgan mashq-lar tezligi tez sakrashlar orqali bajariladi. Ayrim xollarda xarakatning tezligi deganda, tananing xarakat tezligi tushunilmay, uning ayrim bo‘laklari (qismlari) tezligi xam tushuniladi. Yuqoridagilar, bo‘inlarning uzun – kaltaligi, tashqi muxit taosiri, qarshiligi, xarakat qobiliyat-larining turli-tumanligidek boshqa faktorlarga xam boliq bo‘lib tezlikni namoyon qilishda yetakchi o‘rinni egallaydi. Sportchida xarakat tezligi asosiy sifatlardan biridir. Tezlikni yuqori bo‘lishi yuqori ko‘rsatkich omilidir. Tezlik namoyon qilishdan ko‘ra uni ushlay olish (musobaqa, mashq bajarish davomida) 12 muxim rolp o‘ynaydi. Tezlikni oldindan rejalashtirilgan jadval bo‘yicha ushlay olish muntazam mashulotlar orqali erishiladi. Xarakatni davomiyligi. Xarakatni uzoq davom etishida asosiy rolni tananing qismlari egallaydi. Mashqni bajarilish muddatini o‘zgartirib, yaoni bajarilish vaqtini ozayti-rib yoki ko‘paytirib, darsning umumiy nagruzkasiga taosir etish mumkin. Jismoniy mashqlar texnikasida xarakatni ayrim zvenolarini uzunligi (uloqtirish uchun yugurish, suzishda quloch otish, chanida siranish va x.k.) katta axamiyatga ega bo‘lib, bajarilayotgan ish yoki uni muddati xaqida axborotlar berib turiladi. Xarakatning tempi deganda xarakat siklining qaytari-lish chastotasi yoki maolum vaqt birligi ichida bajarilgan xarakat tushuniladi. Yurish tempi minutiga 120-140 qadamdan, eshkakni suvga botirish tezligi 30-40 marotaba bo‘ladi. Temp bilan tezlikni farqlashimiz lozim. Masalan, qo‘lni bir tempda turli balandlikka ko‘tarish va tushurish xarakatini takrorlash mumkin, lekin bunda qo‘l xarakati tezligi turlicha-dir. Yugurish qadamlarining uzunligi bir xil bo‘lmasada, qadam chastotasi bir maromda bo‘lsa yugurish tezligi xam turli xilda bo‘ladi. Xarakat ritmi deganda, ativ muskul zo‘riqishi va taranglashishining maolum vaqt ichida passiv va kuchsiz xarakat fazalari bilan boliq xolda namoyon bo‘ladigan xarakterli tomonlarini tushunamiz. Bu xususiyat xar qanday to‘liq xarakat aktida mavjud bo‘ladi. Shunday qilib, xarakat ritmining fazoda maolum vaqt davomida zo‘riqishning xarakat tizimi tarkibida nisbatan to‘ri va o‘z o‘rnida uyushtirilishi bilan belgilashimiz mumkin. Xar qanday, xatto noto‘ri bajarilgan xarakat akti tarkibida xam (xarakat bo‘laklarining uzun qisqaligiga boliq) maolum xarakat ritmi bor. Demak ritm ratsional, to‘ri, yuqori natijaga olib keluvchi yoki noratsional, noto‘ri, natija samarasini pasaytiruvchi bo‘lishi mumkin. Ritmni majburiy sharti mavjud xarakat tarkibida kuchli, uni boshqa bo‘laklariga nisbatan uru beradigan, eotiborga loyiq xarakat tarkibidagi xodisa (xarakat)ning borligi ularning o‘rin almashinuvini maolum vaqt intervalida takrorlanishidir. 13 Ratsional sport texnikasini egallashning eng axamiyatli ko‘rsatkichlaridan biri jismoniy mashqni bajarishda muskul zo‘riqishining to‘ri va o‘z vaqtida navbatlashuviga erishishdir. Xarakatning aksent (eotibor) beradigan qismiga eng kuchli zo‘riqish to‘planadi. Bu zo‘riqishdan kelib chiqqan xarakat maolum vaqt passiv davom etadi. Aksent berilgan davrning intensivligi qanchalik kuchli bo‘lsa, ish samarasi shuncha yuqori bo‘ladi, xarakatning passiv fazasidan to‘laqonli foydalanish mumkin. Trenirovkalar taosiridan zo‘riqishning keskin kucha-yishi va pasayishi xamda xarakatning aktiv va passiv faza-larining davomiyligi cho‘zilishi mumkin. Yuqori malakali sportchilarda xarakat ritmi standart sharoitda turun xarak-terda bo‘ladi. Xar qanday aniq xarakat faoliyati maolum shaxs tomonidan texnik jixatdan yuqori maqom darajasida bajarilsa shu mashqni bajarishdagi ratsional ritm eotiborimizga tushadi. Lekin uni xar qanday ritmga xam abstrakt xolda qo‘llash mumkin bo‘ladigan «ritm» deb qarash noto‘ridir. Xar bir sportchini individual xususiyatlari evaziga xarakatni bajarishda o‘z ritmi bo‘ladi. Lekin ritmdagi variatsiya belgilangan chegarada ushbu faoliyatning asosiy ratsional strukturasidan chiqmasligi kerak. Shunga ko‘ra, ritm xarakat faoliyati tarkibidagi aloxida-aloxida elementlarni bir butun qilib bolaydi, xarakatni tezlashtirish yoki sekinlashtirish bilan uning umumiy ritmik shakli o‘zgarmaydi. Jismoniy mashqlarning ritmlari inson tomonidan ongli ravishda ratsional texnikaning oboektiv qonunlari asosida shakillantiriladi va boshqariladi. Taolim jarayonida shuullanuvchi yoki o‘quvchiga xarakatning aksent berilgan qismlariga vaqtning qisqa muddatlarida katta zo‘riqishni to‘plab, uni ishlataolsa, asosan ishlayotgan muskul-larni birlashtirib ularga dam berish imkoni yaratiladi. Natija esa yaxshi bo‘ladi. Yuqori malakali sportchilar, sirk artistlari mashq bajarishdagi o‘zlari uchun moslab shakllan-tirgan ritmlar asosida xarakatning aksent beradigan qismi-gagina katta zo‘riqishda bajaradilar. Xarakatlarning kuchi inson jismi yoki uning ayrim qismlari xarakatiga taosir qiladigan ichki va tashqi kuchlarga bo‘lamiz. 14 Ichki kuchga: a) xarakat tayanch apparatining passiv kuchi – muskulning elastikligi kuchi, muskullarni taranglashish kuchi, cho‘zilaolshligi va boshqalar; b) xarakat apparatining aktiv kuchi – muskulni tortisha olish kuchi; v) reaktiv kuchlar – tana muskullari zvenolarining o‘zaro munosabatida vujudga keladi-gan yuqori tezlanish xosil qiladigan tezlanish xarakatlari bilan namoyon bo‘ladigan kuch. Tashqi kuch: - inson jismiga tashqaridan taosir qiladi-gan kuchlar: a) tananing o‘z oirligi (vazni)dan vujudga keladigan kuch; b) tayanish reaksiyasi kuchlari; v) tashqi taosir qarshiligi (suv, xavo)ni yengish va jisman tashqi taosirga qarshi (yakka kurashlar) kuch namoyon qilish, inersiya kuchi va boshqalar. Xarakat kuchi deb amaliyotda xarakatdagi tananing qismini biror tashqi oboektga jismoniy taosiri qabul qilingan. Bu atamadan balandlikka sakrashda depsinishda kuchi, sambo va qilichbozlikda raqibning qarshi bosimi (jismoniy mashq dinamikasi) tushuniladi. Amaliyotda xarkatning bir necha parametrini kompleksli ifodalovchi umumlashtiruvchi sifati-dagi xarakatlardan xam foydalaniladi: a) to‘ri xarakatlar , qaysiki yo‘nalishi, amplitudasi tezligi va boshqalari bilan qo‘yilgan xarakat vazifasiga mos keladi; b) noto‘ri xarakatlar , yaoni qisman bo‘lsada, qo‘yilgan xarakat vazifasiga muvofiq bo‘lmagan xarakatlar; v) tejamli xarakatlar , ko‘zlangan maqsadga minimal darajada kerak bo‘lganlari; g) tejamsiz xarakatlar , ortiqcha, kerak bo‘lmagan muskul zo‘riqishi orqali bajarila-digan xarakatlar; d) jadallik bilan bajariladigan xarakatlar; ye) kuchni yaqqol namoyon bo‘lishini talab etadigan xarakatlar; j) sust xarakatlar sifat jixatidan ayrim xarakatlarni so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi, ularni biror jonli zot xarkatiga qiyoslab tushuntiriladi. 2. Jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi Jismoniy mashqlarni klassifikatsiya qilish – uni turkumlash, xillash demakdir. Jismoniy tarbiya tizimlarining tarixiy taxlili shuni ko‘rsatadiki, jamiyatning rivojlanish bosqichlarida jismoniy mashqlar tanlash va turkumlashda o‘sha jamiyat 15 uchun progressiv va tarbiya vazifasini bajarishga mos keladiganlarigagina eotibor berilgan. Tarixiy rivojlanishning turli bosqichlarida tarbiyaning maqsad va vazifasi o‘zgarib turgan, demak, jismoniy tarbiya tizimi xam o‘zgargan, bu esa uning omillarining xam o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Gretsiyada tarixiy besh kurash – pentatlon, Guts-Mutsning tabiiy xarakatlari, Pestalotssi va Shpisning XVIII asr uchun tanlangan «elementar xarakatlari» va boshqalar. Demak, davr o‘zgarishi bilan jismoniy tarbiya tizimi, uning vazifalari va vositalari o‘zgardi. Shvedlarni pedagogik gimnastikasida jismoniy mashqlar anatomik xususiyatga qarab klassifikatsiya kilindi, chunki ular tizimining asosiy maqsadi tana tuzilishining ko‘rinishi yaxshilash edi. Bu esa jismoniy tarbiya tizimining yo‘nalishini torroq bo‘lishiga olib keldi. Chexlarning «Sokol gimnastikasi» jismoniy mashqlar-ning tashqi formasiga qarab sport jixozida bajariladigan, sport jixozisiz bajaraladigan mashqlar guruxlari deb turkum-lanadi. Buning ijobiy tomoni shundaki, paydo bo‘lgan yangi jismoniy mashqlar bu turkumlarning birida o‘z o‘rnini topar edi. Fransuzlarning Eber sistemasida jismoniy mashqlar qisqa utilitar mazmuniga qarab: yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, oirlik ko‘tarish mashqlari, uloqtirish, suzish, xujum va ximoya qilish mashqlari deb turkumlandi. Avstriya pedagoglari klassifikatsiyasi xam keng kamrovli emas edi. Jismoniy mashqlarning original klassifikatsiyasini rus anatomi, vrachi, pedagogi P.F.Lesgaft ishlab chiqib, maktab yoshidagilarda jismoniy tarbiyani amalga oshirish uchun mo‘ljal-ladi va quyidagicha asosiy guruxlarga bo‘ldi: 1. Sodda mashqlar. 2. Murakkab mashqlar yoki yuklamaning ortishi bilan bajari- ladigan mashqlar. 3. Fazodagi xolatiga yoki muskul ishining bajarilish vaqtiga ko‘ra bajariladigan mashqlar. 4. Texnik jixatdan qiyin, tizimli ravishda bajariladigan mashqlar. Mashqlarning turkumlanishi ko‘rsatib turibdiki, P.F. Lesgaft klassifikatsiyasi didaktik prinsiplarga yo‘naltirilgan. Lekin bu xam jismoniy tarbiya tarixiy omillarini to‘laqonli o‘z tarkibiga sidira olmagan. 16 Xozirgacha to‘liq ilmiy asoslangan jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi mavjud emas. Sobiq sovet jismoniy tarbiya tizimi xam bu vazifani uddalamadi. 3. Jismoniy mashqlarni tarixiy klassifikatsiyasi Tarixan jismoniy mashqlar – o‘ yinlar tarzidagi, gimnas-tika ko‘rinishidagi, sport va turizm mashqlariga turkumlangan edi. O‘yinlar, gimnastika, sport, turizm jismoniy tarbiya tizimining asosiy omillari sifatida tan olinib kelingan va xozirgi kunda xam mashqlar klassifikatsiyasi tarkibida o‘z axamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Ko‘pchilik olimlarning fikriga qarama- qarshi ularoq, xar doim o‘zgarishda. Tarixiy qabul qilingan jismoniy mashqlar turkumi davr o‘tishi bilan o‘z o‘rnini o‘zidan progressiv bo‘lganlarga bo‘shatib bermoqda yoki o‘sha mashqlar rivojlanmoqda, takomillashtirilmoqda. Jismo-niy tarbiya jarayonida ularning asosiy omilligi tarbiya tizimlarida ilmiy asoslangan. Demak, o‘yin, gimnastika, sport, turizm tarkibiga kirgan jismoniy mashqlar turkumi deyish bizda ayrim xollarda noto‘ri fikr tudirishi mumkin. Chunki, sport turkumiga kirgan yugurish, yurish, sakrashlar jismoniy mashq sifatida o‘yinlarda, gimnastika tarkibida, turizm mashq-lari tarzida xam uchrashi mumkin. Mashqlar bir-biri bilan o‘zaro uzviy boliq xolda foydalaniladi. O‘yin atamasi xilma-xil faoliyatni ifodalaydi. Tabiat o‘yini, kuch o‘yini va boshqalar. Madaniyat soxasi bo‘yicha esa, aktyor o‘yini, olimpiada o‘yinlari yoki sport o‘yini, bularning xammasi xilma-xil maono beradi. O‘yin tarixiy to‘plangan ijtimoiy xodisa sifatida faoliyatning ayrim turi xisob-lanadi. O‘zining xayotiy axamiyati orqaligina jamiyatda o‘ziga qiziqish uyotadi va ayrim odamlarni o‘ziga tortadi. O‘yin faoliyatida odam o‘zini o‘rab olgan muxit bilan o‘zgacha aloqada, bir maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatda bo‘ladi va xam jismoniy xam aqliy qobiliyatini mashq (trenirovka) qildiradi. Mexnatdan farqli o‘laroq, o‘yin paytida moddiy neomat yaratilmaydi. O‘z xayoti uchun tabiat inoomlaridan bevosita foydalanmaydi. O‘yin sharoitida xilmaxil xarkatni tanlash imkoniyati bor. Bu esa 17 o‘ynovchining o‘z xis-xayajonini, ijodiy qobiliyatini, faolligini xamda tashabbusini ishga solishga majbur qiladi. Xozirgi kunda o‘yinchilar soniga qarab yakkama-yakka jamoa bo‘lib, ko‘pchilik (omma bilan) o‘ynaydigan o‘yinlar mavjud. Bu esa pedagogika va xayotda xarakatli o‘yinlar va sport o‘yinlari sifatida tarbiyaviy vosita bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Xarkatli o‘yinlar jismoniy tarbiya vositasi sifatida jamoali, jamoaga uyushmay , o‘zining maolum sport maydoniga, standart qoidasiga ega bo‘lmagan, qiyin jismoniy mashqlarning ayrim elementlarini o‘z ichiga olgan xarakatlar tarzidaUlar asta-sekinlik bilan qiyinlashtirilib bir shaklga kirgizilib, sport o‘yinlariga aylandi. Demak, sport o‘yini xam xarakatli o‘yindir. Sport o‘yinlari jismoniy tarbiya vositasi sifatida o‘zining katoiy o‘yin qoidalari va talablariga, sport maydoni jixozlariga ega. O‘yin paytida vazifalarni bir individ xal qilmay, jamoa xal qiladi. Bu o‘yinlar bo‘yicha muntazam musobaqalar uyushtiriladi. O‘yinchilarga daraja (razryad) va unvonlar beriladi. Sport o‘yinlari muntazam o‘sishda va rivojlanishda (texnikasi va taktikasini rivojlanishi uning samaradorligini kuchaytiradi). Jamoa bo‘lib o‘ynaydigan xarakatli o‘yinlar uch turga bo‘linadi: a) o‘yinchilarni jamoa-larga ajratmay o‘ynaydigan o‘yinlar; b) jamoali o‘yinga aylanib ketadigan o‘yinlar; v) jamoalarga bo‘lib o‘ynaladigan o‘yinlar (barcha sport o‘yinlari kiradi): Keyinchalik esa o‘yin o‘yinchilarning o‘zaro faoliyati shakliga ko‘ra (komandali o‘ynaladigan o‘yinlar) quyidagilarga bo‘linadi: a) o‘yin paytida raqib komanda o‘yinchilari tanasi, uning qismlari bir-biriga tegmay o‘ynaladigan o‘yinlar - voleybol, gorodki, badminton, stol tennisi, shaxmat-shashka va x.k. b) raqib o‘yinchilari bir-biriga tegishi bilan o‘ynala-digan o‘yinlar: futbol, basketbol, regbi, xokkey, maysa ustidagi rus laptasi va boshqalar. 18 Tarixan mavjud jismoniy tarbiya tizimlari o‘yinning shu tomonlarni xisobga olib, jamiyat aozolari xar tomonlama jismonan garmonik tarbiyalashning asosiy omillaridan biri deb tan olganlar va tarbiya jarayonida undan foydalanganlar. Gimnastika – o‘yinlar, sport, turizm qatori u xam jismoniy tarbiya vositasidir. Asosiy vazifasi turli xayotiy faoliyat uchun umumiy jismoniy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yish vositasidir. Bundan tashqari, o‘zining gavdasini tuta bilishi yoki tananing aozolari xarakatini boshqara olishi, tanadagi jismoniy kamchiliklarni to‘rilashdek maxsus vazifalarni xam xal qila oladi. Xozirgi kunda jaxon xalqlari gimnastikasi tizimini tanqidiy o‘rganilib, keraksizlarini uloqtirib, foydali tomonini o‘zida ilmiy mujassamlashtirilgan xolda jismoniy tarbiya sharoitida ijobiy foydalanilmoqda. Gimnastikada jismoniy mashqlarning barchasi qo‘llani-lishi mumkin. Aslida esa quyidagi mashqlar ko‘rinishida qo‘llaniladi. a) saflanish va qayta saflanish mashqlari. Bu mashqlar saflanishning ratsional yo‘llari, gavdani to‘ri tutish, koman-dalarga bo‘ysunish, qaddi-qomatni rostlash va boshqa vazifa-larni xal qiladi; b) asosiy jismoniy mashqlar . Bu mashqlar tananing barcha aozolariga umumiy yoki ayrim ajratib olingan aozolarini rivojlantirishda foydalaniladi, xarakat malakalarining tez shakillanishi uchun qulaylik yaratadi; v) erkin mashqlar . Bu nom orqali musiqa ostida bajariladigan xarakatlar kombinatsiyasi tarzida tuzilgan mashqlar tushuniladi. Erkin mashqlar bilan shuullanuvchi-larning xarakatini kuzatsak, biz xarakatlarni musiqa ritmi, tempiga tushayotganligini yoki uning nafosatli, go‘zalligini ko‘rib, inson xarakatlari zaxirasining juda betakror ekanligini shoxidi bo‘lamiz; g) zaruriy xayotiy-amaliy mashqlar : yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, tirmashib chiqish, yuk ko‘tarish va boshqa qator mashqlar. Bular jismoniy sifatlarni rivojlanti-rishdagi asosiy vositalar sanaladi; 19 d) maxsus gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashq-lar : perekladinada, bruspyada, konp, xalqada, yakkacho‘pda va boshqalarda bajariladigan mashqlar. Ular kuch, chaqqonlik, bo‘inlar xarakatchanligi, muskullar elastikasi, ruxiy va boshqa sifatlarni tarbiyalaydi; ye) akrobatika mashqlari : qo‘lda turish, yonbosh tomonga tanani bukmay aylanish, «randat», «flyag» va boshqa qator yakka juft, gurux bo‘lib bajariladigan mashqlar kiradi. Ular asosiy zaruriy xayotiy xarakat va ko‘nikmalarni tarbiyalaydi. Sport maxoratini oshirishda va umumjismoniy tayyorgarlik uchun yetakchi vositadir; j) badiiy gimnastika: raqs tarzidagi, jismsiz, jismlar bilan bajariladigan mashqlar bo‘lib, o‘z ichiga yurish, sakrash, egaluvchanlik talab qiladigan qator mashqlarni oladi va ularni musiqa bilan qo‘shib bajarish tushuniladi va u sportning aloxida turi sanaladi. Gimnastika mashqlari tizimi doimo rivojlanib va tarkibi boyib bormoqda. Ilmiy tadqiqot ishlari va kuza-tishlar ayrim mashqlarning qaytadan tuzilayotganligi, yangila-nayotganligi, ayrimlari mustaxkamlanayotganligi va takomillashayotganligini ko‘rsatmoqda. 1948 yili bo‘lib o‘tgan sobiq Ittifoq gimnastikachilari konferensiyasida gimnastikaning xayotda amaliy qo‘llanishiga qarab quyidagi turlarga ajratdilar: Asosiy gimnastika – vazifasi umumjisomniy tayyorgar-likni yo‘lga qo‘yishdir. Asosiy gimnastika mashulotlari xar tomonlama jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirib, sport maxoratini oshirishga imkoniyat yaratadi. Asosiy gimnastikaga saflanish va qayta saflanish, umumjismoniy mashqlar, xayotiy mashqlar, akrobatika, badiiy gimnastika va boshqa mashqlar xamda ayrim gimnastik jixozlarda bajariladigan mashqlar kiradi. Gigienik gimnastika bilan shuullanish organizmning salomatligini mustaxkamlaydi. U kishida bardamlik, ish qobiliyatini yuqori darajada bo‘lishini taominlaydi. Gigienik gimnastika ertalab, kunduz kuni, oqshom yoki uyqudan so‘ng o‘tkaziladi. Yoshi o‘tganlarda ertalabki gimnastika yakkama-yakka yoki 20 gurux bo‘lib o‘tkazilishi axamiyatli. Ular organizmning xarakat apparati, yurak tomirlari, nafas olish sistemasi va boshqa organlarning ishini normallashtiradi. Sport yo‘nalishidagi gimnastika . Sport gimnastikasi-ning vazifasi yuqori jismoniy tayyorgarlikka va sport maxoratini oshirish maqsadida qiyin xarakatlar qilish sanoatini egallashdir. Sport gimnastikasiga erkin mashqlar, perekladinadagi mashqlar, bruspyadagi, xalqalarda, dastali kon (erkaklar uchun) brevno va xar xil balandlikdagi bruspyadagi (qizlar uchun) va sakrash mashqlari kiradi. Badiy gimnastika – akrobatika va sport gimnastikasidek sport xarakteriga ega. Vazifasi esa o‘zining maxsus yo‘llari bilan xal etiladi. Asosiy mashqlari musiqa bilan boliqdir. U xarakat koordinatsiyasini, xarakat plastikasini rivojlan- tiradi. Mashqlar raqs xarakteridagi xarakatlar tarzida baja-riladi. Mashq mazmuniga barcha mashqlar kiradi. Gimnastikaning qo‘shimcha turlari ga sport gimnastikasi, ishlab chiqarish gimnastikasi, davolash gimnastikasi kiri-tilgan. Sport gimnastikasi shuullanaetgan sportchiga o‘zi tanlagan sport turida o‘z maxoratini egallashga yordam beradi. Sport gimnastikasi mashqlari umumiy va maxsus tayyorgarlik jarayonida qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish gimnastikasining asosiy vazafasi ishchining ishlab chiqarish qobiliyatini, mexnat unumdorligini oshirishdir. Bu gimnastika ishchining ish rejimiga kiritiladi. U xalq xo‘jaligi korxonalarida, muassasalarida fizkulptura tanaffusi va ishdan avval gimnas-tika pauzasi tariqasida olib boriladi. Davolash gimnastikasi salomatlik va mexnat qobiliyatini tiklash vazifasini xal qiladi. Asosan, tana tuzilishi kamchiliklari, xarakat apparati ishlarini yaxshi yo‘lga qo‘yishda xizmat qiladi. Dam olish uylari, sanatoriyalar, kasalxona-lardagi davolash kabinetlarida amalga oshiriladi. Sport so‘zi avvaliga o‘yin maonosida tushinilar edi, keyinchalik esa ko‘ngil ochish vositasi deb qarala boshlangan. Chunki shuullanuvchilar faqat o‘zaro kuch sinashib musobaqa-lashar edilar. Xatto XIX asrning oxiri XX asrning boshla- rigacha partada yuqori natijalarga erishish yoki musobaqada olib chiqish, ko‘ngil ochish, dam olish vositasi deb qaralib kelindi. Uzoq vaqtgacha taolim tarbiya 21 ishlarida axamiyatga ega bo‘lmagan xayot uchun keraksiz narsa deb baxo berildi. (Lesgaft, 1909; Ebber, 1925; Gaulgoffer va Shtreyxer, 1930). Sport ko‘p qirrali maonoga ega bo‘lib, ijtimoiy xayotning maxsulidir. Jamiyatda sport bilan shuullanish axamiyati uning jismoniy tarbiya jarayoni deb qabul qilinadi. Sport jamiyat madaniya-tining asosiy elementi sifatida sport maxoratini oshirish, xarakat sanoatini egallash, jismoniy sifatlarini rivojlan-tirish orqali jismoniy tarbiya jarayonida vosita tarzida qo‘llanilmoqda. Jismoniy tarbiyada xarakat qobiliyatini rivojlantirishning imkoniyati cheksiz ekanligi xozirgi kunda sir emas. Bunga dalil o‘rnatilayotgan rekordlar, sport natija-laridir. Sport natijasi yaxshilash uchun olib borilayotgan izlanishlar, yangi usuliyatlar, vositalar, sport tayyorgarligi mazmunini boyitmoqda. Bu esa ko‘plab sportchi va trenerlarning jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyotini yangi ilmiy-amaliy qonuniyatlar bilan boyitayotganligidan dalolat bermoqda. Xozirgi kunda sportga qo‘shni qardosh mamlakatlar bilan o‘zaro do‘stlik va xamjixatlik o‘rnatishdek, musobaqalar paytida chin insoniylik xislatlarini chuqurroq namoyon etishni yuzaga chiqarish vazifasi yuklatilgan. Turli ijtimoiy sharoitda sportning ayrim xususiyatlari bir-biri bilan butunlay zid keladi, deb qaraladi. Bunga sobiq sovet sportining maqsadi va vazifasi xamda burjua sportidagi professionalizmning mazmuni misol bo‘la oladi. Rivojlangan mamlakatlarda sport bilan ko‘proq o‘quvchilar, talabalar, armiya va flot xizmatchilari shuullanadilar. Asosiy sabab sport xarbiy va xayotiy tayyorgarlikdagi muxim omildir. Bundan tashqari ularda sportning iqtisodiy roli asosiy o‘rinni egalaydi. Sportdan ular dam olish, odam organizmining formasi, funksiyasini o‘zgartirish uchun emas, yashash, moddiy neomat yaratish uchun shuullanadilar. Sportning tarixiy rivojlanishi shunga olib keldiki, uning ayrim turlari xalqaro obro‘ qozondi, xayotiy-zaruriy axamiyat kasb etdi, jismoniy tarbiya uchun asosiy vosita sifatida tan olindi. Bularga: yengil atletika, oir atletika, klassik kurash, boks, suzish, basketbol, futbol, gandbol, tennis, velosport, voleybol, suvda to‘p o‘yini, 22 sport gimngastikasi va boshqa Osiyo, Ovrupa, Jaxon chempionatlari Olimpiada o‘yinlari dasturiga kirgan va boshqa sport turlari mansubdir. Bulardan tashqari boshqa turlar sportning milliy tur-lari deb atalib (xayotiy- amaliy, xarbiy-amaliy va x.k.) tarbiya jarayonining asosiy vositasi tarzida foydalanilmoqda. Turizm – reja asosida oldindan mo‘ljallangan sayoxat, ekskursiya, poxod, toga chiqish va sayrlardan iboratki, bunda biror neomat yaratilmay, jismoniy qobiliyat va jismoniy sifatlarni rivojlantirish va aktiv dam olishga yo‘naltirilgan omil deb qaraladi. Geologlar, gidrogeograflarning sayoxatla-ridan maolumki, ular o‘z sayoxatlarini moddiy qiymat yaratishga maqsadida rejalashtiradilar. Jismoniy tarbiya jarayonida esa uning xususiy tomonlaridan foydalaniladi. Turistik sayoxatlarda tabiatning maolum to‘siqlaridan o‘tish kishilarda aqliy, jismoniy, axloqiy - estetik xislatlarni tarbiyalaydi. Ularga jamoaga munosabat, qo‘rqmaslik, kuch, chidamlilik sifatlarini rivojlantiradi. Sayoxatda to, dala-ning turmush tarzi, unda yashash, mexnat qilish sharoitga moslashish malakasi va ko‘nikmalari rivojlanadi. Turizm boshqa jismoniy tarbiya omillariga nisbatan xayotiy-amaliy sharoitda qo‘llanadigan jismoniy mashqlarga boy. Shunga ko‘ra, ular xayotiyligi va amaliyligi bilan farqlanadi. Jismoniy tarbiya vositasi sifatida turizm quyidagi asosiy xususityalarga ega: 1. Xayotiy-amaliyligi xususiyati. Mustaqil faoliyat, tashabbuskorlikni tarbiyalaydi. Raxbarlik, boshqarish, mo‘ljal olish, yo‘lni tanlash va uni to‘ri topish, xaritani o‘qiy olishdek qator malakalarni shakllantiradi va rivojlantiradi. 2. Turizm jismoniy sifatlar va xarakatlar malakasini baravariga tarbiyalaydi, chunki unda ajratib olingan mutaxas-sislikka kerak bo‘lgan xislatlar rivojlanmaydi. 3. Safarga tayyorlanish va safar davomida barcha faoliyat, xayotiy axamiyatga ega bo‘lgan yurish, yugurish, to‘siqlardan oshish va boshqa xayotiy- amaliy mashqlardan foydalaniladi. 23 4. Turizm shuullanuvchiga maolum darajadagi jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lish talabini qo‘ymaydi. Shunisi bilan u sportga o‘xshaydi. 5. Turizm paytida jismoniy mashqlar organizmga iqlim sharoiti (sovuq, issiq, shamol kabi) va marshrutining relpe-figa qarab taosir ko‘rsatadi va uning taosiri turlicha bo‘lishi mumkin. 6. Turizmda kuch sinashish, musobaqalashish asosiy o‘rinni egallaydi. 7. Turistik sayoxatlar katnashchilari o‘zlarining ichlari-dan raxbarni saylab oladilar. Raxbar 16 yoshdan yuqori, tajribaga ega bo‘lgan kishi bo‘lishi shart. Turizmda raxbarning o‘zi xam qatnashchilari bilan ishtirok etadi. U maolum qo‘shimcha vazifalarni bajaradi: turistik sayoxat marshrutini, qatnash-chilar tarkibini, ular shaxsini o‘rganadi, jixozlarni ko‘rib chiqadi va amaliy masalarni xal qiladi. Sayoxat katnashchilari yosh sayyoxlar bo‘lsa, ularga 19 yoshdan kichik bo‘lmagan mutaxasis yo‘riqchi etib tayinlanadi. 8. Turizm mashulotlarining asosiy formasi poxoddir . Poxodda turizm paytida bilish kerak bo‘lgan barcha forma va usuliyatlardan foydalaniladi, bu bilan xayotiy zaruriy xarakat malakalari shakllantiriladi. Mashulotda suzish, tirmashib chiqish va xokazolar, shuningdek, topografiya bilan ishlash, to‘siqlardan oshishlar-ning xammasi o‘zlashtiriladi. Turizmga jismoniy tarbiya vositasi tarzida qaraladi tabiiy to‘siqlardan o‘tish, yuk ko‘tarishni jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borish tavsiya etiladi. 1960-90 yillargacha qator mualliflar (A.D. Novikov, L.P. Matveev, B.A. Ashmarin va boshqalar) tarbiya jarayonida qo‘llanilgan mashqlarni tarixan shakllangan jismoniy tarbiya tizimlaridagi belgilariga ko‘ra turkumladilar. Lekin tizim-larning yangilanishi, tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan mashq-larning takomillashganlarining vujudga kelishi, yangi mashq-larning tarixan qabul qilingan mashqlar tarkibiga simay qola boshladilar. Chunki xususiyatlariga qarab ular gimnastika, o‘yinlar, sport yoki turizm mashqlaridan deyarli farq qilar edi. 24 4. Jismoniy mashqlarni xarakat sifatlarini rivojlantirishiga qarab klassifikatsiyalash Xozirgi kunda jismoniy mashqlar xarakat faoliyatdagi xususiy belgilarga qarab, yaoni jismoniy sifatlarni – kuchni, tezlikni, chidamlilikni, chaqqonlikni, bo‘inlar xarakatchanli-gini va muskullar egiluvchanligini namoyon qilishiga qarab yangi pedagogik turkumini amaliyotda shakllantirib guruxlarga ajrata boshladilar. Bu turkumdagi mashqlar jismoniy sifatlarni aloxida ajratib olib tarbiyalash yoki jismoniy tayyorgarlikdagi nuqsonlarni aloxida ajratib olib rivojlantirish uchun qo‘laydir. Boshqa tomondan esa, u yoki bu jismoniy mashqni bajarish uchun qanday sifatlar lozimligini oldindan bilish (kuch, tezlik talab qiladigan va boshqa sifatlarni tanlash) imkonini beradi. Jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, jismo-niy sifatlarni tarbiyalashiga ko‘ra bilim (maolumot) berish vazifalarini xal etish uchun bajariladigan jismoniy mashqlar turkumi shakllandi: - asosiy (yoki musobaqa), yaoni o‘quv dasturlari asosida o‘rganilishi lozim bo‘lgan faoliyatlar. - yo‘llanma beruvchi mashqlar – yaoni nerv muskul zo‘ri-qishi, tashqi tomondan o‘xshashligi, xarakat tarkibidagi ayrim elementlarning yaqinligi bilan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan xarakatlarni o‘zlashtirilishini osonlashtiruvchi jismoniy mashqlardir. Bu turkumdagi mashqlarning xarakterli tomoni shundaki, xarakat malakasini rivojlantirish va jismoniy sifatlarni takomillashtirish sunoiy ravishda ajratiladi. Aslida bu jarayon bir-birini taqazo etadi va o‘zaro uzviy boliq. Bular taolimning xar qaysi etapi uchun yetakchi vazifani xal etishga yordam beradigan mashqlarni tanlash uchun imkoniyat beradi. Jismoniy mashqlarni aloxida muskul guruxlarini rivojlantirishga qarab klassifikatsiyalash. 25 Aloxida muskul guruxlarini rivojlantirishiga qarab x am jismoniy mashqlar turkumlana boshlandi : bo‘yin, yelka kamar, bel-yonbosh, xarakat tayanch apparati muskullari va boshqalarni rivojlantiruvchi mashqlar. Bu turkumdagi jismoniy mashqlar ichida jismlar bilan, jismsiz bajariladigan, individual, juft bo‘lib, o‘tirgan, yotgan xolda amalga oshiriladigan, egiluv-chanlik va kuchni rivojlantirish mashqlari bo‘lishi mumkin. Sport turlari bo‘yicha jismoniy mashqlarni turkumlash . O‘z navbatida, xar bir sport turi o‘z mashqlarining individual klassifikatsiyasiga ega: sport o‘yinlari – futbol, basketbol va xokazolar. Yuqorida qayd qilingan jismoniy mashqlarni jismoniy mashqlarning pedagogik klassifikatsiyasi deb xam atay boshladilar. Biomexanikada – statik, dinamik, siklik, atsiklik, kombinatsiyalashtirilgan, xarakatning tuzilishi yoki bajarish xolatiga qarab turkumlangan jismoniy mashqlar deb guruxlana boshlandi. Fiziologiyada – maksimal, submaksimal, meoyordagi va meoyordan katta quvvatni talab qilib bajariladigan mashqlar deb nomlangan turkumidan jismoniy tarbiya amaliyotida foydalanilmoqda. 5.Tabiatning solomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillar Xavo, quyosh nuri, suv jismoniy tarbiya jarayonida tabiatning solomlashtiruvchi kuchlari tarzida jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi. Xayotiy sharoit, muxit insonni turli sharoitda moddiy neomat yaratish, yashashga majbur qiladi. Bunga ko‘nikish, unga tayyor bo‘lish muxim axamiyatga ega. Shuning uchun tabiatning inoomi – xavo, suv, quyosh nuri inson ish qobiliyatini oshirish, salomatligini mustaxkamlashning asosiy vositasidir. Jismoniy tarbiya jarayoni ochiq xavoda, quyosh nuri ostida, suv va boshqalardan foydalanib jismoiy mashqlar bajarish samara beradi. Cho‘milish, oftobda toblanish, xavoning issiq-sovui jismoniy mashqlar bilan inson 26 organizmiga turlicha taosir ko‘rsatadi. Mashulotlar davomida bu vositalardan tizimli foydalanishning muxim axamiyat kasb etadi. Ishni shunday tashkillash lozimki, jonajon Respublika-mizning geografik, iqlimiy va ekologik xolatini xisobga olib barcha viloyat va xududlarda tabiatning solomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishning ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqish muammosi xal qilinishi lozim. Masalan, quyosh nuridan foydalanishda soat 10.00 dan 12.00 gacha aloxida, 16.00-17.30 gacha yoshi, jinsi va boshqa individual xususiyatlarini xisobga olinmasdan toblansa uning taosiri turlicha bo‘ladi. Jismoniy mashqlarning meoyori, yuklamaning umumiy miqdori, mashqning intensivligini eotibordan chetda qoldirish tabiat-ni solomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishda salbiy nati-jalarga olib kelishni unutmasligimiz lozim. Shuullanuvchilarga quyosh vannasi, suvda chiniqishning nazariy bilimlari va ulardan tizimli foydalanish, xavoning o‘zgarishi organizmning issiq-sovuqqa, keskin o‘zgarishlarga tez moslashshishi individning yoshligidan yo‘lga qo‘yishni samarasi katta. Xar tomonlama chiniqtirish tabiat omillarini turli jismoniy mashqlarni bajarish bilan qo‘shib olib borilishi tashqi muxitning salbiy taosirlariga organizmning qarshilik ko‘rsata olish qobiliyatini yanada oshiradi. Jismoniy tarbiya jarayonida erishilgan chiniqishning samarasi “ko‘chuvchan” bo‘ladi, yaoni u insonning boshqa faoliyati (asosan, mexnat, xarbiy xizmat)da namoyon bo‘ladi va jismoniy tarbiyaning xayotiy-amaliyligini oshiradi. Qolaversa, ruxiy-irodaviy xislatlarini xam kuchaytiradi. Ayniqsa, chayqalish, tebranish, meoyorsiz nagruzkaga chidash, vaznsizlik xolatiga tez moslashishdek vazifalar oson xal bo‘ladi. 6. Gigienik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida Gigienik omillar shaxsiy va jamoat gigienasi talab-larini o‘z ichiga olib, mexnat gigienasi, ovqatlanish, dam olish va tashqi muxitning zararli faktorlari va boshqalar jismoniy mashqlarni bajarish (dars, mustaqil mashq qilish, trenirovka) mashulotlarida gigienik talab va normalarga rioya qilishni taqazo etadi. Ular 27 jismoniy mashqlar taosirchanligini, Samara-dorligini oshirishini ilmiy, amaliy jixatdan isbotlagan. Gigienik sharoitni yetarli darajada taominlash, jismo-niy tarbiya uchun foydalaniladigan moddiy-texnik baza, sport anjomlari, jixozlar va mavjud kiyim- boshning xolatiga boliq. Jismoniy mashqlar, tabiatning solomlashtiruvchi kuchla-ri va gigienik omillarni ratsional qo‘llash inson salomat-ligini mustaxkamlaydi va jismoniy qobiliyatlarni rivojlan-tiradi. Jismoniy mashqlar bilan shuullanish mashulotlari inson xayotiy faoliyatining organik qismiga aylansagina jismoniy tarbiya tizimining solomlashtirilishiga yo‘nalti-rilgan prinsipni amalga oshirishning imkoni bo‘ladi. Boshqa tomondan, kerak bo‘lgan gigienik normalarga rioya qilinsagina jismoniy mashqlar kerak bo‘lgan samarasini beradi. Jismoniy tarbiyaning maxsus vositasi xisoblanmasa xam gigenik omillar jismoniy tarbiyaning vazifasini to‘laqonli xal qilish uchun axamiyat kasb etadi. Pedagogik jarayon qanchalik puxta tashkil-lanmasin, ovqatlanish, uyqu kun tartibiga rioya qilinmasa, shuningdek, mashulotlar tibbiyot talablariga javob bermay-digan joy va jixozlar bilan o‘tkazilsa, ular albatta samarasiz bo‘ladi. Mana shuning uchun maktablardagi jismoniy tarbiya dasturlariga gigienaga oid bilimlar mazmunini ifodalovchi nazariy maolumotlar uchun mavzular tavsiya qilingan. Ular jismoniy tarbiya jarayonidan tashqaridagi insonning xayotiy faoliyatini tashkillovchi va jismoniy tarbiya jarayoni tarki- bidagi vositalardir. 7. Jismoniy mashqlarning taosirini belgilovchi omillar Xar xil jismoniy mashqlarning samarasi turli xil yoki turli xildagi jismoniy mashqlar bir xil tarbiyaviy taosir ko‘rsatishi amaliyotda isbotlangan. Demak, bu jismoniy mashqlar doimiy bir xil taosir xususiyatiga ega emasligining isbotidir. 28 Tarbiya jarayonida jismoniy mashqlarning samarali taosirini belgilay oladigan omillarni bilish pedagogik jarayonni boshqarishni osonlashtiradi. Bu omillar quydagicha guruxlanadi: 1. O‘qituvchi va o‘quvchilarning shaxsiy tavsifi omili . Taolim jarayoni ikki tomonlama – o‘quvchilar o‘qiydi, o‘qituvchi o‘qitadi. Shuning uchun jismoniy mashqlarning taosiri keng darajada kim o‘qitayotganligiga va kimlarni o‘qiyotganligiga, axloqiy sifatlariga va iqtidori (intellekti)ga, jismoniy rivojlanganligiga va tayyorgarligi darajasiga, shuningdek, birlamchi bajara olish malakasi, qiziqishi, xarakat faolligi xamda boshqalarga boliq. 2. Ilmiy omillar – jismoniy tarbiyaning qonuniyatla-rini tomonidan anglanishi meoyorini xarakterlaydi. Jismoniy mashqlarning pedagogik, psixologik, fiziologik xususiyat-lari qanchalik chuqur ishlab chiqilgan bo‘lsa, pedagogik vazifa-larni xal qilish uchun ulardan shunchalik samarali foydalanish mumkin. 3. Metodik omillar – jismoniy mashqlardan foydala-nishda amal qilinadigan juda keng qamrovdagi talablar guruxini umumlashtiradi. Jismoniy mashqni o‘qitish davomida yoki boshqa pedagogik vazifani xal qilish uchun qo‘llanayotgan usuliyat (jismoniy qabiliyatni ochsin, o‘zlashtirishni osonlashtirsin) masalan, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda quyidagilar xisob- ga olinadi, birinchidan jismoniy mashqdan kutilayotgan samara, yaoni bu mashq bilan qanday vazifalar (bilim berish, tarbiyalash, yoki solomlashtirish)ni xal qilish; ikkinchidan, jismoniy mashqni tuzilishi, statik yoki dinamik mashqmi, siklik, atsiklik xarakatmi yoki boshqasimi; uchinchidan, mumkin bo‘lgan takrorlash usuliyatlari (bo‘laklarga ajratib yoki mashqni to‘la bajarish bilan o‘rgatish maqsadga muvofiqmi, takror-lashlar oraliida aktiv dam olishni qo‘llash kerakmi yoki passiv dam olishni taominlay oladimi va xokazolar). Jismo-niy mashqlarning bunday xarakteristikasi qo‘yilgan pedagogik vazifalarni xal qilish uchun jismoniy tarbiya vositalari va metodlarini tanlash imkonini beradi. Jismoniy mashqlarning samarasi optimal yuklamani belgilay olish orqaligina bo‘lishi mumkin. Faoliyatda yuklama-ning davomiyligi xamda uning intensivligi, takrorlash chasto-tasi (interval va dam), takrorlashlar oraliidagi dam olish-ning 29 xarakteriga boliq. Yuklamani boshqarishda yuqorida ko‘rsatilayotgan xollarning o‘zaro munosabati xisobiga olinishi shart. Masalan, mashqning bajarilish davomiyligining ortishi uning intensivligining pasayishiga olib kelishi qonuniyati bilan belgilangan. Jismoniy mashqning natijasi uning ijro usuliga boliq. Masalan, arqonga uch usul bilan tirmashib chiqish erkin usul bilan tirmashib chiqishdan samaraliroqdir, chunki uch usul qo‘llanganda balandroqqa chiqish imkoni bo‘ladi. Jismoniy mashq bajargandan so‘ng organizmda maxsus funksional o‘zgarish vujudga keladi va u maolum vaqtgacha organizmda iz qoldiradi, saqlanib turadi. Vujudga kelgan o‘zgarish fonida keyingi mashqning taosir samarasi yanada boshqacharoq bo‘lishi mumkin. Dastlabki va so‘ngi mashqda mashu-lot samaradorligi ortishi yoki pasayishi mumkin. Masalan, diqqat uchun mashqlar navbatidagi qiyin koordinatsiya talab qiluvchi xarakatlarni bajarishni osonlashtirsa, dumbaloq oshish mashqlaridan so‘ng muvozanat saqlash mashqlarini o‘zlashtirish qiyinchiliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Taosir-ning oz yoki kuchlilik darajasi o‘zining chuqurligi va davo-miyligi, o‘quvchi xolati uning jismoniy, aqliy tayyorgarligi va xokazolarga boliq. Mashqlar taosirining kompleksini ishlab chiqish xarakat faoliyatining asosiy taosiri samarasini xisobga olishga imkoniyat yaratadi. 30 Xulosa Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bulib, u tarixan gimnastika, uyinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayoning vositasi sifatida foydalanib kelindi . Jismoniy mashq deb jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga jovob beruvchi ongli ravishda bajariladigan ixtieriy harakat faoliyalarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika. Uyinlar, sport turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, tuplandi, va usluban tuldirildi. Jismoniy mashqni vujudga kelishi qator darsliklarda (A.D. Novikov, V A Ashmarin va boshqalar 1966, 1969) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga tug`ri keladi deb kursatiladi. Jismoniy mashqning vujudiga kelishida ob`ektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin tuydirish maqsadida ov qilishi sub`ektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi. Ibtidoiy qurollarin ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam uz uljasini (ovini) holdan toldirgancha quvlagan. Bunda ovchining organizmi katta jismoniy taergarlikka muxtojlik sezishi tabiiy hol edi. Jismoniy taergarligi etarli bulmaganlarining uzlari oviga em bulganlar. Keyinchalik ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bulib chiqadigan buldilar. Ijtimoiy ong shakillana boshladi. Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas chup bilan nomigagina berkitilib quyilgan choplardan va boshqalardan foydalana boshlashi ijtimoiy ongni shakillana boshlanganligidan dalolat edi. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari eshlarga toshni nishinga otish, uni zarbani kuchaytirishni mashq qildira boshladilar, usha davrdan tarbiya jarayonining elementlari shakillana boshladi. Keyinchalik uloqtirish, quvib etish eki qochish uchun yugurish, sakrash mashqlari vujudga kela boshladi. Bu esa jismoniy mashqlarni hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanishi davri buldi. Bu mashqlar hozirgi zamonning jismoniy mashqlari-engil atletika, gimnastika, sport uyinlari. Yakka kurashlar, turizm va sportning boshqa turlari tarzida tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar hillarining 31 kupayishiga insonning mehnat faoliyati ham ta`sir kursatdi. Ma`lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlikdek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma`lum darajadagi taergarligi uning rivojlanganligini talab qiladi. Tarbiya amalietida, asosan, inson mehnat faoliyatida qullaydigan harakatlarini kuproq mashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlarda. Bayramlardagir uyinlar, raqslar, harbiy faoliyatidagi, san`atdagi ongli ravishda bajariladigan ixtieriy xarakatlar manba bulib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar tabiatining tabiiy qonunini I M Sechenov va I P Pavlovning ilmiy duneqarashlarida ochib berilgan. Ixtieriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror maqsadga yunaltirilgan buladi. Pavlov esa haraaktlarni fiziologik mexanizmini ochib harakatlar bosh miya pustloq qismining tuplash xususiyati bilan bog`liqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi. 32 Foydalanilgan adabiyotlar 1.O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘risida, Vazirlar maxkamasining 1999 yil 27 maydagi 271-sonli qarori. 2.O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat dasturi Konsepsiyasi. Vazirlar maxka-masining 1999 yil 27 maydagi qaroriga ilova. 3.Karimov I.A. «O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat» T., O‘zbekiston, 1992. 4.Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» T., O‘zbekiston, 1994. 5.Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi», «Sharq» nashriyot-matbaa konserni bosh taxririyati, T., 1999. 6.Umumiy o‘rta taolimning Davlat taolim standarti va o‘quv dasturi, «Sharq» nashriyot–matbaa konserni bosh taxririyati, Toshkent, 1999. 7.Abdumalikov R., Yunusov T.T. va boshqalar. «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya taolimining rivojlanishi», metodik tavsiyanoma. T., O‘zDJTI nash, 1992. 8.Sarkizov-Sirazini I.N. «Tansixatlik – tuman boylik», T., «Meditsina», 1966. 9.Radjabov S.R., «Pedagogicheskie isledovaniya i propaganda pedagogicheskix znaniy», T., «O‘qituvchi», 1977. 10.Rixsieva O.A. «Abu Ali Ibn Sino o roli fizicheskix uprajneniy v soxranenii zdorovya cheloveka», T., «O‘qituvchi», 1982. 11.Koshbaxtiev I.A. «Osnovq ozdorovitelnoy fizkulturq molodeji», T., 1994. 12.Tursunov U., «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», o‘quv qo‘kullanma, Qo‘qon, 1992. 13.Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi, darslik, tarjima, T., «O‘qituvchi», 1967. 14.Sovetskaya sistema fizicheskogo vospitaniya., gl. red., G.I. Kukushkin, M., FiS. 1975 15.Osnovq metodiki fizicheskogo vospitaniya shkolnikov., B.N. Minaev, B.M. 16.Shiyan., M., «Prosveo‘yenie» 1989. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. I tom, pod. red. A.D. Novikova, L.P. Matveeva, FiS, M., 1967. 33

JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI Reja: Kirish 1. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida 2. Jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi 3. Jismoniy mashqlarni tarixiy klassifikatsiyasi 4. Jismoniy mashqlarni xarakat sifatlarini rivojlantirishiga qarab klassifikatsiyalash 5. Tabiatning solomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillar 6.Gigienik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida 7. Jismoniy mashqlarning taosirini belgilovchi omillar Xulosa Foydalanilgan adabiyot 1

Kirish Eotiboringizga xavola etilmoqda jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi o‘quv predmetining mazmuni xozirgi kunda nisbatan mustaqil lekin bir-biri bilan o‘zaro uzviy bolangan muammoli sikllardan tashkil topgan bo‘lib, oliy o‘quv yurti mutaxassislaridan jismoniy tarbiya soxasi uchun maxsus kasb-xunarga ega bo‘lgan ixtisoslikni puxta egallagan pedagogni tarbiyalashni nazarda tutadi. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlay-digan Oliy o‘quv yurtlarining talabalari, magistrlari, o‘rta maxsus taolim muassasalarining o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan ushbu darslik jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiya bakalavri o‘quv dasturi asosida yozilgan bo‘lib, jismoniy tarbiya mutaxassisiga kasb tayyorgarligining ilmiy, nazariy va amaliy materiallarini o‘zida mujassamlashtirgan va jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etish masalalarida yordam beradi. «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi»da ko‘rsatilgan kamchiliklar va muammolar «Jismoniy tarbiya», «Chaqiriqqacha xarbiy tayyorgarlik va jismoniy tarbiya» o‘quv predmetiga xam tegishli. Kadrlash tayyorlashning milliy modeli talablaridan kelib chiqib jaxon standartdariga javob beruvchi, ilor xalqaro tajribalarga tayanib yozilgan maxsus adabiyotlarga ayniqsa, davlat tilida yozilgan o‘quv materiallari muxtojlik katta. Biz mavjud xolatdan kelib chiqib soxaning keng ko‘lamdagi ilmiy izlanishlarining nazariy va amaliy materiallarini barchasini qamrab olish imkoniyatida yiroqligimizni nazarda tutib, rusiy zabon olimlarimizning (L.P.Matveev, A.D.Novikov, B.A.Ashmarin, M.Ya.Vilenskiy, V.M.Kachashkin va boshqa qator mualliflarning) darsliklari asosida jismoniy tarbiya naza-riyasi va metodikasining faqat umumiy asoslarinigina bayon qilishni maqsad qildik. Darslikda avvalo, «Jismoniy madaniyat», «Chaqiriqqacha xarbiy tayyorgarlik taolimi va jismoniy tarbiya» ixtisosligi beruvchi oliy o‘quv yurti jismoniy madaniyat fakulptetlari talabalarining «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi»ga oid nazariy bilimlar turkumini to‘la qamramay, faqat jismoniy 2

madaniyat o‘qituvchisi uchun lozim bo‘lganlarinigina o‘z ichiga olgan. Uni mutaxassislik uchun to‘laqonli darslik deyish fikridan albatta uzoqmiz. Rus tilida chop etilgan darsliklardan farqli o‘laroq, darslikning «Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy moxiyati» yoritilgan bobida jismoniy madaniyatning jamiyatdagi o‘rni, uning xizmatlari, sport jismoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘limida esa bolalar, o‘smirlar sporti, professional sport va maktab sportiga oid mavzuni kengroq berdik. «Jismoniy sifatlarni rivojlantirish» bobida turli yoshdagi maktab o‘quvchilarining xarakat sifatlarini fiziologik asoslari va ularni tarbiyalash metodikasi, xarakat malakasi va ko‘nikmasi zaxirasini oshirish uslubiyati, taolim jarayonida sodir bo‘ladigan xatolar, ularni aniqlash va tuzatish uslubiyati, o‘qitish metodlarining moxiyatini chuqurlashtirish va samara-dorligini oshirishga oid nazariy material berishga urindik. Darslik asosan jismoniy madaniyat fakulptetlari-ning talabalari, magistrlari umumtaolim maktablari, akademik litseylar, gimnaziyalar va boshqa turdagi o‘rta taolim va o‘rta maxsus davlat taolimi jismoniy tarbiya mutaxassislari, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, bolalar, o‘smirlar sport mak-tablari trenerlari, fizkulptura va sport yo‘riqchilari va ko‘p sonli fizkulptura va sport ixlosmandlari uchun mo‘ljallangan. Tavsiya etilgan darslik Ôàðüîíà, Namangan Davlat universitetlarining, Qo‘qon Davlat Pedagogika institutining jismoniy tarbiya fakulpteti o‘quv tarbiya jarayonida 1990-2006 yillar davosida sanaldi. U kamchilik va munozarali muammo-lardan xoli emas. Ayniqsa, jismoniy madaniyat atamalarini qo‘llash, ularning mazmuniga oid izoxlar baxs va fikr alma-shinuvini taqazo etadi. Shu yo‘sinda o‘zlarining fikr mulo-xazalarini bildirgan kasbdoshlarimizga oldindan samimiy minnatdorchiligimizni izxor qilamiz. Manzilimiz: 712000, Ôàðüîíà shaxri, Ôàðüîíà Davlat universitetining o‘quv- uslubiy bo‘limi, B.Usmonxo‘jaev ko‘chasi, 19 uy. 3

1. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi sifatida Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vosi-tasi bo‘lib, u tarixan gimnastika, o‘yinlar, sport va turizm tarzida guruxlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi. Jismoniy mashq deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy xarakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday xarakat faoliyatlari gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati to‘plandi va to‘ldirildi. Jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixan qator dars-liklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to‘ri keladi deb ko‘rsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida oboektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin to‘ydirish maqsadida ov qilishi, suboektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi. Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam o‘z o‘ljasini (ovini) xoldan toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muxtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi yetarli bo‘lmaganlarining o‘zlari oviga yem bo‘lgan. Shunga ko‘ra vaqt o‘tishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bo‘lib chiqadigan bo‘ldilar. Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas-cho‘p bilan nomigagina berkitilib quyilgan choxlardan va boshqalardan ovchilar foydalana boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari yoshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildira boshlagan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining elementlari shakillana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib yetish yoki qochish uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni xamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanish davri deb qaralgan. Shu kunga kelib bu mashqlar xozirgi zamonning yengil atletika, gimnastika, sport o‘yinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar xillarining ko‘payi-shiga insonning mexnat 4

faoliyati xam taosir ko‘rsatdi. Maolum-ki, mexnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik-dek insonning jismi (xarakat) sifatlarining maolum dara- jadagi tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi. Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mexnat faoliyatida qo‘llaydigan xarakatlarini ko‘proq mashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi o‘yinlar, raqslar, xarbiy faoliyatdagi, sanoatdagi ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy xarakatlar vosita bo‘lib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy qonunlar I.M. Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy dunyoqarashlarida ochib berilgan. Ixtiyoriy xarakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi xamda biror maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Pavlov esa xarakatlarni fiziologik mexanizmini ochib, xarakatlar bosh miya pustloq qismining to‘plash xususiyati bilan boliqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli xamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli . Barcha xodisa va jarayonlarga o‘xshash jismoniy mashqlar o‘zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir bo‘ladigan mexanik, biologik, psixologik jarayonlarning to‘plami jismo-niy mashqlarning mazmunini vujudga keltiradi, ularning taosiridan xarakat faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. Shuningdek mashq mazmuniga uning bo‘laklarini to‘plami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish, depsinish xavoda uchish, yerga tushish zvenolari xamda mashqni bajarishda xal qilinadigan vazifalar, shuningdek mashqni bajarishdan organizmda sodir bo‘ladigan funksional o‘zgarishlar xaqidagi nazariy bilim va amaliy xarakat malakalari kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy mazmu-nini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va tashqi strukturasini muvofiqligida ko‘rinadi. Mashqning ichki strukturasiga shu faoliyatni bajarishda ishti-rok etadigan skelet muskullari, ularning qisqarishi, cho‘zi-lishi, buralishi va x.k., biomexanik, bioximik bolanishlari – energiya sarflanishi, yurak-tomir, nafas olish, nerv boshqaruvi va boshqa organalardagi jarayonlar, ularning o‘zaro boliqligi-ning, o‘z ichiga oladi. Biologik, mexanik, psixologik va boshqa 5

O'xshashlar

Gandbolchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish
JISMONIY TARBIYA NAZARIYASINING YETAKCHI TUSHUNCHALARI
Yosh voletbolchilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirish metodlari
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI JISMONIY TARBIYALASHDA NOAN’AVIY YONDASHUVLAR