logo

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB
Jismoniy madaniyat nazariyasi    va metodikasi predmeti
Reja:
1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari.
2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari.
3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining    boshqa fanlar bilan 
bog`liqligi.
4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy 
madaniyatning ijtimoiy mohiyati. Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasi   fani   mutaxassislikka
yunaltirilgan   o`quv   predmeta   sifatida   jismoniy   madaniyat   mutaxassislari   uchun
fundamental   bilimlar   tizimi,   inson   jismoniy   barkamolligi   va   unga   erishish   va
boshqarishning umumiy qonuniyatlarini urgatadi.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   ilmiy   fan   tarzida   jismoniy   madaniyatga   oid
mavjud   faktlarni   izoxlab   beradi   va   umumlashtiradi.   Amaliy   fan   sifatida   inson
jismoniy   barkamolligining   vositalari,   jismoniy   madaniyati   shakllari   va   uning
uslubiyati   haqidagi   amaliy,   nazariy   bilimlarni   beradi,   hayotiy   zaruriy   harakat
malakalari va kunikmalari zaxirasini oshiradi.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   uning   amaliyoti   hamisha   rivojlanishda   va
mukammalashib   boradi.   Amaliyot   natijalari,   ilmiy   tadqiqot   maxlumotlari   jnsmoniy
madaniyat   nazariyasini   pedagogika   fanlari   erishgan   muvaffaqiyatlarga   tayanadi.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasi   har   qanday   holatda   ilmiy
pedagogikaning   negizini   tashqil   etuvchi   eng   umumiy   qonunlardan,   prinsiplar   va
qoidalardan foidalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun ham bu qonunlar,
prinsiplar va qoidalar mos keladi va o`ziga xos ma`no kasb etadi.
O`quv   fani   sifatida   shakllanishi   va   uning   rivojlanishiga   jamiyat   a`zolarining
jismoniy   tayyorgarligini   oshirish   mumkunligi   haqidagi   nazariy   fikrning   vujudga
kelishi   va   unga   intilish   sabab   bo`ldi.   Bu   bilan   insonning   jismoniy   rivojlanishini
boshqarish   mum   kinligi   haqidagi   qoida   va  qonunlar   ijtimoiy   mehnat   va   harbiy  ama
liyetda yo`qo ri samara berishi isbotlandi.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasining   mazmuni   kuydagi   larni   o`z
ichiga oladi:
-   jismoniy   madaniyat   jamiyat   maxsuli   ekanligi,   ijtimoiy   xodisa   sifatida
madaniyatning boshqa shakllari bilan bog`liqligi;
- jismoniy madaniyatning maqsadi, uning umumiy vazifalari va tamonlari;
- jismoniy madaniyatning vositalari, metodik prinsiplari;
- harakatga urgatish, o`qitishning uslublari;
- jismoniy sifatlarni rivojlantirish; - jismoniy mashqlar va uni o`qitish jarayonining to`zilishi;
- jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarini tashkyal lashning shakllari;
- jismoniy madaniyat jarayonipi rejalashtirish va uning xisoboti;
- jismoniy madaniyat uslubiyatining xususiyatlari;
- maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidags bolalar jismoniy tarbiyasi;
- sport trenirovkasi jarayoni xarakteristikasi.
Pedagogik   jarayon   tarzida   jismoniy   madaniyatni   umumiy   qonuniyatlari
jismoniy   madaniyat   nazariyasining   u   r   g   a   n   i   sh   predmeti   xisoblanadi.   Umumiy
qonuniyatlar   deganda,   axolining   har   qanday   tabaqa   sini:   bolalar,   o`smirlar,   yoshlar,
o`rta   yoshdagilar,   kattalar   va   kariyalar   hamda   jismoniy   mashqlar   bilan
shug`ullanishni   endigina   boshlaganlarni,   malakali   sportchilarning   jismoniy
madaniyatsining xususiy tomonlari tushuniladi.
Bundan   tashqari   jismoniy   madaniyat   uslubiyati   jismoniy   madaniyatni   ajratib
olingan   ayrim   xususiy   qonuniyatlarini   ham   o`rganish   predmeti   qilib   belgilaydi   va
pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy va kasb
maxsus   jismoniy   tayyor   garligi»   metodikasi,   «Sport   tayyorgarligi»   metodikasi   deb
aniq   yunalishdagi   metodikalardan   foydalaniladi.   Bunday   uslubiyatlarni   har   birini
ichida   o`zlarining   xususiy   uslublari   mavjud.   Uslublarning   turli-tumanligi
shug`ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubliligiga, ularning yoshi, jinsi,
qaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar
jismoniy  madaniyatsi   metodikasi,   aspar   jismoniy   madaniyatsi   metodikasi   va   x.k.)ga
xos va mos kelishi kerak.
Sport  pedagogikasining ayrim  fanlari uslubiyati  (sport uyinlari, gimnastika va
x.k.larni   o`qitish   metodikasi)   alohida   mustakil   ajratilgan   ilmiy   va   o`quv   fanlari
tarzida   shakllangan.   Jiyemoniy   madaniyat   nazariyasi   va   uslubiyati   fani   esa   ularni
yagona   nazariy   va   uslubiy   asoslar   bilan   qurollantiradi,   o`rganish   predmetlari
xarakteriga ko`ra pedago gika fanlari tizimidagi fan sifatida o`z qoidalarini ijtimoiy,
psixologik va biologik faktorlar xisobiga tuldiradi.
1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari. Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasining   rivojlanishi   uchun   kuidagilar
asosiy manba xisoblanadi:
- mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yo`qsaltirishning yullari va hozirgi
payitdagi axvoli, haqidagi xukumat karorlari, qonunlari;
- jamiyatining rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish haqidagi
progressiv   ta`limotlar.   Bu   ta`li   motlar   insonning   har   tomonlama   rivojlanishi
huquqinigina   ovoza   qilish   bilan   kifoyalanmay,   uning   mazmunini   ochishga   urinish
hamda  shu   goyalarni  amalga   oshirish  yullarini  nazariy,  amaliy   jixatdan   asoslashdan
iboratdir;
-   jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   uslubiyati   soxasi   bo`yicha   olib   borilgan   va   olib
borilayetgan ilmiy izlaiishlar va boshqa aralash fanlarning jismoniy madaniyatga oid
tuplagan nazariy, amaliy bilimlar tizimi;
-ijtimoiy   turmush   tarzining   hayotiy   amaliyoti   tajribasi,   jamiyatning   yuqori   jismoniy
tayyorgarlikka   ega   bo`lgan   kishilarga   talabi   –   jamiyat   a`zolarining   jismoniy
madaniyat   qonuniyatlarini   bilishi   va   shu   asosda   inson   jismoniy   kamoloti   tizimini
to`zish va uni boshqarishga intilishni vujudga kelishi;
- jismoniy madaniyat tizimi mavjud jamiyat ma`naviyatining bir bo`lgan xisoblangan
jismoniy  madaniyat konsepsiyalari;
-jismoniy   madaniyat   praktikasi     manba   sifatida   nazariy   qoidalarning   hayotiyligini
tekshiradi,   amaliyotdagi   tugilgan   original   goyalardan   foydalanadi   va   ular   esa
madaniyat nazariyasi va metodikasini boyitadi.
-arxiv   materiallari,   shaxsiy   ko`zatish   natijalari   (kundaliklar,   sportchilar   va   ularning
murabbiylarining   rejalari,   musobaqa   bayennomalari,   konspektlar,   ma`ro`za   matnlari
va   x.k.lar)   jismoniy   madaniyat   nazariyasini   boyitadi   va   unga   manba   bo`lib   xizmat
q iladi .
2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasining   rivojlanishi   bir   necha
davrlarni o`z ichiga oladi.
Birinchi   davr   -   inson   o`zining   ijtimoiy   faoliyati   davomida   harakat-faoliyatini
organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 1975). Eng dastlabki emperik bilimlarning tuplanishi "mashqlanganlik"ning foydasini sezib,
ma`nosiga   yetish   va   tajribasini   o`zatish   usullarini   anglashga   imkon   yaratdi.   Bu
"jismoniy mashqlar"ning va "jismoniy madaniyat"ning paydo bo`lishi  uchun sharoit
yaratilishida omil bo`lib xizmat qildi.
Ikkinchi   davr-   jismoniy   madaniyat   jarayonida   qo`llanila   boshlagan   birinchi
uslubiyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda kuldorlik davlati davrini va O`rta
asrni   o`z   ichiga   oladi   (G.D.   Harabuga,   1974).   Jismoniy   madaniyatdagi   bu   uslublar,
tajribalar   orqali   vujudga   keltirilgan   bo`lib,   filosoflar,   pedagoglar,   vrachlar   odam
organizmi   faoliyati   qonuniyatlarini   xali   bilmasligi   sababli   jismoniy   mashqlar   ta`siri
mexanizmini   tushuntira   olmas,   shunga   ko`ra   jismoniy   mashqlar   bilan
shug`ullanishning   foydasini   tashqi   natijalarga   qarab   baxolardilar.   Yunonistonning
jismoniy   madaniyat   uslubiyati   aytarli   darajada   ma`lum   edi.   U   mavjud   vositalar   va
uslubiyatlarni   kuch,   chidamlilik   va   boshqa   harakat   sifatlarini   rivojdantirish   uchun
ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar.
O`rta   asrning   o`rtalarida   uslubiyatlarining   xillari   ortdi.   Gimnastika,   so`zish,
uyinlar,   kamon   otish,   otda   chopish,   kilichbozlik   bo`yicha   dastlabki   qo`llanmalar
paydo   bo`ldi.   Ajdodlarimiz   Abu   Nasr   Farobiy,   Abu   Ali   Ibn   Sino.   Abu   Rayxon
Beruiiylarning   tan   madaniyatsiga   oid   ilmiy   dunyoqarashlari   vujudga   keldi
(Usmonxujayev T.N. 1995). 
Uchinchi   davr   -   jismoniy   madaniyat   haqidagi   nazariy   bilimlarni   intensiv
tuplanishi Uygonish davridan XIX asrning oxirigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Inson   madaniyatsi,   uni   o`qitish,   davolash   haqidagi   fanning   rivojlanishi   filosoflar,
pedagog va vrachlarning jismoniy madaniyat muammolariga e`tibor qila boshlashlari
davri,   jismoniy   madaniyatning   moxiyati   haqidagi   falsafiy,   pedagogik   va   tibbiy
ma`lumotlarning,   bilimlarining   vujudga   kela   boshlagan   davri.   Bu   ma`lumotlar   xali
turlicha   edi,   chunki   ko`pincha   usha   davrda   mustakilrok   sanalgan   filosofiya,   peda
gogika,   meditsina,   fanlari   tarkibida   voyaga   yetar   edi.   Yul-yulakay,   ammo   zarur
bo`lgan   darajada   bunday   ilmiy   fanlarning   vakillari   ko`pincha   o`z   muammolarini
jismoniy madaniyatning rolini  xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini  tushuna
boshladilar.   Yangilanish   davridayek   pedagog-gumanistlar   va   xayeliy   sotsialistlar jismoniy   madaniyatsa   bir   butun   tar   biyaning   majburiy   qismilardan   biri   deb   qaray
boshladilar.
Jumladan, shvetsariyalik demoqrat pedagog I. G. Pestalotssi tomoni dan (1746-
1827)   bolalar   harakat   qobiliyatini   rivojlantirish   uchun   to`zilgan   jismoniy   mashqlar
tizimini   yaratishdagi   buginlar(sustavnaya)   gimnastikasi   umumiy   pedagogika
nazariyasi ichida alohida urinni egallaydi.
Madaniyatning   mazmuni   ochildi   va   unda   jismoniy   madaniyatning   urin
aniqlandi hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yullari belgilandi.
Aynan   shu   davrda   jismoniy   madaniyat   nazariyasiga   asos   solindi   deb   xisobga
olinib,   shu   soxa   bo`yicha   ilmiy   farazlar   va   bilimlar   tuplanishi   orqali   mustakil   fan
sifatida ajralib chiqdi.
Turtinchi   davr   -   XIX   asrning   oxiridan   ilmiy   va   o`quv   fani   sifatida   jismoniy
madaniyatning   nazariyasi   va   metodikasi   shakllana   bordi.   Bu   davrning   xarakterli
tomoni   shundaki,   fan   sifatida   jismoniy   madaniyat   jamiyat   hayotining   boshqa
jabxalariga   ham   ta`sir   ko`rsata   boshladi.   Jismoniy   madaniyat   soxasi   nazariyasi
olimlaridan   biri   Petr   Fransevich   Lesgaft   (1837-1909)   o`zining   tarix,   anatomiya,
pedagogika,   antropologiya,   jismoniy   madaniyat   metodikasiga   oid   asarlari   bilan
hozirgi zamon jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi mustakil ilmiy - nazariy
va o`quv fani (predmeti) ekanligini ilmiy-amaliy isbotladi.
Beshinchi   davr-   rivojlangan   mamalakatlar   va   sobik   shurolar   davlati
olimlarining   izlanishlari   davri   bo`lib,   fanning   intensiv   rivojlanishi   materialistik
dialektikaga   asoslangan   xolda   usha   davrda   progressiv   xisoblangan   metodlarga
tayanib amalga oshirildi.
Jismoniy   madaniyat   muammolarini   kompleksli   xal   etishda   butun   bir   olimlar
jamoalari,   mutaxassislashtirilgan   ilmiy   va   o`quv   muassasalari   samarali   mehnat
qildilar.   Amaliy   materiallarning   mulligi,   yangi   qonuniyatlarning   ochilishi,   dastlabki
yagona   jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasining   differensiyalanishiga   olib
keldi.   Yangi   maxsus   fanlar   "Jismoniy   madaniyatni   tashqillash   va   boshqarish",
"Jismoniy   mashqlar   biomexanikasi",   "Sport   psixologiyasi",   "Sport   metrologiyasi",
"Sport   fiziologiyasi",   "Davolash   jismoniy   madaniyatsi",   "Jismoniy   mashqlar gigiyenasi"   va   boshqalar   ajralib   chiqdi.   Yuqoridagi   fanlarning   ayrim   soxalari   qator
aralash   fanlarning   bilimlaridan   keng   foydalanish   lozimligini   ko`rsatdi.   Masalan,
bolalarning   sport   mutaxassisligi   muammosi   -   bu   faqatgina   sport   pedagogikasi
muammosigina   bo`lib   qolmay,   ijtimoiy,   psixologik,   sotsiologik   va   biologik
muammolardir.   Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasi   kursida   pedagogik
jarayon   muammolarini   umumiy   psixologiya,   pedagogika,   fiziologiya   va   boshqa
fanlarning dalillarisiz tula izoxlab, isbotlab bo`lmaydi. 
3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining    boshqa fanlar bilan 
bog`liqligi.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasi   qator   ilmiy   fanlar   bilan
chambarchas   bog`liq.   Har   qanday   fan   faqatgina     o`zining   ilmiy   izlanishlari   bilan
chegaralanib qolsa tulaqonli samara bera olmaydi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va
metodikasi   bir   necha   fanlar   qushilishi   orqali   maxsus   pedagogik   muammolarni   xal
qiladigan predmetga aylangan.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasi   umumiy   pedagogika,
psixologiya, inson umrining yoshi davrlarining psixologiyasi va jismoniy madaniyat
psixologiyasining   ilmiy   izlanishlari   natijalaridan   foydalanadi.   Ayniqsa,   sport
pedagogikasi   barcha   fanlar   bilan   o`zviy   boglangan.   Oldingi   yagona,   bo`laklarga
bo`linmagan   jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasidan   alohida   pedagogika
fanlari   ajralib   chiqdi,   bo`lar   qatorida   sport   pedagogikasi   fanlari   ham,   lekin   ularning
so`nggi   rivojida   bir-biri   bilan   o`zaro   o`zviy   bog`liqligi   namoyon   bo`ldi.   Mustakil
fanlar   jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasi   ishlab   chiqqan   umumiy
qoidalarga tayanadi, olingan aniq dalillar yangi umumlashtirishlar uchun materialdir.
Bu   degani,   jismoniy   madaniyatning   butun   pedagogik   muhitini   o`z   ichiga   olgan
boshlangich, keng ilmiy izlanish va o`qitish predmetidan asta-sekinlik bilan maxsus
sport   soxasi   fanlari   ajralib   chiqaboshlagan   ligidir:   gimnastika,   yengil   atletika,   sport
uyinlari fanlari va x.k.lar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun keraqli
bo`lgan, nisbatan  umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar  uchun  ta`sir  ko`rsata olganlari alohida fan bo`lib ajralmadi va ajralib chiqishi ham mumkin bo`lmasdi. Ana
usha qonuniyatlarni  ishlab chpkish hozirgi zamon jismoniy madaniyat  nazariyasi  va
metodikasi fanining asosini tashqil qiladi.
Biologiya   fani   bilan   bog`liqligi-   jismoniy   madaniyat   vositalarini
shug`ullanuvchilar organizmiga ta`siri reaksiyasini o`rganish keraqligiga aloqadordir.
Jismoniy   madaniyat   jarayonini   samarali   boshqarish   anatomiya,   fiziologiya,
bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini xisobga olish bilangina amalga
oshirilishi mumkin.
Shuni   esda   saqlash   lozimki,   jismoniy   madaniyat   nazariya   va   metodikasining
boshqa fanlar bilan bog`liqligi bir tomonlama bo`lmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy
madaniyat haqidagi fanning rivojlanishi aralash fanlarga ta`sir etmay qolishi mumkin
emas.   Masalan,   sportning   nazariyasi   va   praktikasi   psixologlar   va   fiziologlarning
bolalar va katta yoshdagilar organizmining potensial imkoniyatlari degan tasavvuriga
aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keladi.
4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy
madaniyatning ijtimoiy mo h iyati.
U   yoki   bu   kasb   egalari   o`zaro   muloqot   davomida   o`z   kasbi   va   xunariga   oid
ma`lum   tushunchalar   va   iboralardan   foydalaniladilar.   Fanning   ma`lum   soxasini
o`rganish va uni o`zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmunida yetadi.
Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy madaniyat nazariyasi
va amaliyotining ko`pdan-ko`p ayrim xodisalari va masalalarini to`g`ri tushunib olish
kiynlashadi,   jismoniy   madaniyat   nazariyasini   urgatadigan   fanni   muvaffaqiyatli
egallab bo`lmaydi.
Jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va   metodikasida   qo`llaniladigan   yetakchi
tushunchalarga   kuydagilar   kiradi:   jismoniy   rivojlanish,   jismoniy   tayyorgarlik,
jismoniy   madaniyat,   jismoniy   madaniyat,   jismoniy   madaniyat   tizimi,   jismoniy
bilimlar,   jismoniy   kamolot   (jismoniy   mashqlar,   jismoniy   sifatlar,   prinsiplar,   va
boshqa tushunchalar darslikning lozim bo`lgan boshqa bo`limlarida kurib chiqiladi ) va   x.k.   Nima   uchun   yuqorida   sanab   utilgan   tushunchalar   asosiy   tushunchalar
deyiladi-yu,   boshqalari,   masalan,   jismoniy   mashq,   sport,   tushunchalari   asosiy
tushuncha   deb   xisoblanmaydi?   Tegishli   faoliyatni   to`g`ri   aks   ettiradigan   barcha
tushunchalar  o`z ahamiyati  jixatidan birdek muhimdir, bo`lar  to`g`risida darslikning
tegishli   boblarida   gap   ketadi.   Bu   yerda   bo`lsa   jismoniy   madaniyatning   asosiy,   eng
muhim sifatlari umumlashtirilib, ko`rsatilgan tushunchalargina olingan xolos.
Jismoniy   rivojlanish   -   bu,   inson   organizmining   asta-sekinlik   bilan   tabiiy
shakllanishi, tashqi ko`rinishi va xizmatining o`zgarish jarayonidir. 
Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan
stabillashgan   (barkarorlik)   va   inson   jismoniy   imkoniyatlarining   asta-sekinlik   bilan
pasayishi. U tabiatning ob`ektiv konuchlariga - organizm va uning yashash sharoitlari
birligi   qonuniga,   xizmat   va   to`zilish   (struktura)   o`zgarishlarning   bir-birini   takozo
etish   qonuniga,   organizmda   asta-sekin   mikdor   va   sifat   o`zgarishlari   qonuniga   va
boshqa koiunlarga bo`ysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanish ob`ektiv va
biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm
rivojlanishining bir butunligi qonunidir.
Yuqoridagilarni   o`quvchilarga   qo`llaganimizda,   ukish   sharoiti,   mehnat   va
mustakil   ishlash,   dam   olishni   xisobga   olishga   to`g`ri   keladi.   Bularning   barchasi
bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi.
Nasldan-naslga   utadigan   tabiiy   hayotiy   kuchlar,   jismoniy   qobiliyatlar   ham
jismoniy   rivojlanishning   muhim   zamini   ekanligi,   shuning   uchun   ham   yuqori
natijalarga erishish har qaysi o`quvchi uchun nasib bo`lmasligini, ammo har qanday
o`quvchi   o`z   organizmining   jismoniy   rivojlanishiga   vijdonan,   sistemali,   maqsadga
muvofiq   ravishda   jismoniy   mashqlar   bilan   shug`ullanish   orqali   ijobiy   ta`sir   eta
olishligini e`tirof etishimiz lozim.
Jismoniy   rivojlanishning   shiddatli   (keskin)   davri,   maktabgacha   yoshdagi   va
kichik maktab yoshidagi davrga to`g`ri keladi va butun maktab yoshidagilik davrida
davom etadi.
Amaliyotda   jismoniy   rivojlanganlik   ko`rsatkichlari   degan   iboraga   duch
kelamiz.   Bu   odam   tanasi   va   uning   a`zolarini   ulchash   orqali   mutaxasisning   o`zini, unda   shug`ullanuvchilarni   yoki   individ   ning   jismoniy   rivojlanishi   haqidagi
antropometrik ma`lumotlardir.
Jismoniy   rivojlanishning   yunalishi,   xarakteri,   darajasi,   shuningdek,   inson
o`zida  kamol  toptiradigan fazilatlar  va qobiliyat  turmush  sharoitlari  va madaniyatga
ko`p   jixatdan   bolikdir.   Jismoniy   rivojlanish   qonunlarini   egallash,   ulardan   jismoniy
madaniyat   maqsadlarida   foydalanish   -   jismoniy   madaniyat   nazariyasi   va
praktikasining muhim vazifasidir.
Shunday   qilib,   kishilarni   ijtimoiy   sharoitlari   jismoniy   rivojlanishida   xal
qiluvchi   ahamiyatga   egadir.   Bular   orasida   mehnat   bilan   madaniyat,   chunonchi
jismoniy madaniyat muhim rol uynaydi.
Jismoniy madaniyat. Madaniyat  deganda, ma`lum maqsadni muljallab insonga
ta`sir   etmoqlik   va   uning   qobiliyatlarini   maqsadga   muvofiq   rivojlantirishga
yunaltirilgan,   ijtimoiy   -   siyesiy   va   axloqiy   -   estetik   ideallarda,
madaniyatlangandagidek  yo`qsak  orzularga  erishish  jarayoni  tushuniladi.  Madaniyat
bu   kishilarning   (insonning)   madaniy   faoliyati   soxasi,   ana   usha   madaniyatni
o`zlashtirish,   uning   yutuklarini   takomilashtirish   va   avloddan-avlodga   o`zatish
usulidir.   Jismoniy madaniyat inson jismoniy kamolotiing pedagogik tizimi deb ham
qaraladi.   Jismoniy   madaniyat   jarayonida   maxsus   oldindan   ishlab   chikib   qo`lla
niladigan   jismoniy   mashqlar   tizimidan,   tabiatni   sog`lomlashtiruvchi   kuchlari   va
gigiyenik   omillar   qo`shib   foydalaniladi.   Harakat   malakalari   va   kunikmalari
shakllantirish,   harakat   sifatlarini   rivojlantirish   hamda   har   tomonlama
morfofunksional rivojlangan organizmni tako millashtirish uchun maxsus bilimlardan
foydalanish   jamiyat   talablariga   muvofiqlashtiradi.   Boshqa   so`z   bilan   aytganda,
jismoniy   madaniyat   pedagogik   jarayon   tarzida   kishilarning   jismoniy   rivojlanishi   va
jismoniy bilim egallashini o`z zimmasiga oladi.
Burjua   avtorlari   tus   jonivor   "madaniyat"ga   o` xshash   tug`ma   jismoniy
madaniyat   bor   deb da`vo  qiladilar.  Ular   shunday  deyish  bilan  mehnat  va  tafakkurni
sifat jixatidan yangi xodisalik rolini inkor qiladilar, inson ana shu mehnat va tafakkur
tufayli hamma jonivorga nisbatan misli ko`rilmagan darajada yo`qsaqlikka kutariladi.
Boshqa   bir   muloxazalarda   jismoniy   madaniyatning   paydo   bo`lishida   diniy   ibodat omili   ataylab   birinchi   uringa   qo`yiladi   va   bu   bilai   ijtimoiy-tarixiy   tajribaning   roli
yerga urilgandek ham bo`lib ko`rinadi.
Burjua   nazariyetchilarining   jismoniy   madaniyatni   instinktiv   negiz   larga
to`g`rilab   quyishi   tasodifiy   xod   emas.   Chunki   shunday   deb   tushunil   sa,
madaniyatning   bu   turiga   xos   butun   amaliyot   ijtimoiy   shart   sharoit   va   extiyojlarga
guye bog`liq bo`lmagan u yoki bu instinktni kondirish sifatida oldinga chiqadi xolos.
Jismoniy madaniyat vujudga kelishi va rivojlanishining   ob`ektiv va sub`ektiv
sabablari mavjuddir (A.D.Novikov, L.P Matveyev, 1975).
Jamiyatning   moddiy   hayotiy   sharoitlari,   jumladan   od   jismoniy   madaniyat
vujudga kelishida ob`ektiv sabab bo`lgan. Inson paydo bo`lgan vaqtdanok katta-katta
jonivorlarni   ovlay   boshlagan.   Ov   xujalikning   iste`mol   tarmogi   bo`lgan   va   insoniyat
faoliyatining boshqa hamma turlarini o`ziga bo`ysindirgan. Ov uzoq vaqt tarixiy dav?
mobaynida   insonga   ozik-ovkatdan   tashqari,   qurol   yasash   va   kiyim-kechak   uchun,
turar   joy   ko`rish   uchun   material   yetkazib   bergan.   Uzoq   vaqt   davomida   ov   odamni
kuchda,   tezlikda,   chidamlilikda,   chaqqonlikda,   xayvon   bilan   o`zaro   "ko`rash"
musobaqasidek   bo`lib   kelgan.   Ov   jismoniy   sifatlarini   rivojlanitirishning   xaddan
tashqari   yo`qsak   darajada   bo`lishni   talab   etgan,   odamlarning   butun   faoliyatini
aktivlashtirib,   ularni   jismoniy   jixatdan   rivojlantirgan,   atrofii   urab   olgan   tabiat
to`g`risida amaliy tushuncha bergan.
Ishlab   chiqarish   qurollarining   yasalishi   ham   ma`lum   kuch,   chidamlilik   va
chaqqonlik   talab   qilgan   hamda   odamning   bor   qobiliyatlarini   kamol   topmshmga
imkoniyat ochgan. Kadimiy ovchilar  keyinchalik zaruriyat ga qarab kollektiv bo`lib
ov   qilishgan   –   ut   yordamida   xayvonlarni   kulga   tushirishgan,   jarliklarga   kamab
olishgan, uzoq vaqt kuvib yurib ushlash gan. Otiladigan qurollarning va ovga yakka-
yakka   chiqiladigan   bo`lib   kolindi   -   bunga   ijtimoiy   ongning   shakllanishi   deb   qaraldi
(A.D. Novikov, L.P. Matveyev va boshqalar).
Ijtimoiy ongning rivojlanishi jismoniy madaniyatning shakllanishida sub`ektiv
deb  qaray  boshlandi.  Ongli  hayot  faoliyati,  xarakteri  va   yashashining   ma`nosi   bilan
farqlandi.   Inson   o`z   tajribasini   birovga   urgatishning   ijtimoiy   usulidan   foydalandi,
tajribaning   tuplanishn   ijtimoiy   jarayonni   tezlashtirdi.   Yangi   avlod   o`zidan   avvalgi avloddan   urganib,   ularning   tajribalari,   maxorat   va   malakalarini,   bilimlarini
o`zlashtirish takomilida davomiylik urnatildi degan taxmin mavjud.
Sinfiy   jamiyat   vujudgd   kelganga   kadar   rivojlangan   jamiyatda   jismoniy
madaniyatii   xalkning   o`zi   amalga   oshirar   edi,   bu   davrda   jismoniy   madaniyat   xalk
madaniyat   sistemasining   bir   qismiini   tashqil   etardi,   umumiy   va   kat`iy   tartibda
majburiy   edi.   Xukmron   sinflar   (sinfiy   jamiyat   shakllangandan   so`ng)   jismoniy
madaniyatni o`zlarining iktisodiy va siyesny manfaatlariga moslab tashqil etdilar.
Sobiq shurolar davlati tadqiqotchilari va chet ellik tarakkiypar var olimlarning
olib   borgan   tadqiqotlari   shuni   ko`rsatdiki,   jismoniy   madaniyat   bolaning   usishi
maromiga   tashqaridan   ta`sir   etmay,   amalga   oshirilishi   mumkin   ekanligini,   lekin   bu
jarayon   boshqarilsa,   eng   yaxshi   natijalarga   erishish   mumkinligini   isbotladi.
Boshqarish   imkoniyati   chegarasiz   emasligini   ham   unutmaslik   lozim.   Inson   tabiatini
o`zgartirish   mumkin   emas,   shunga   qaramay,   bolaning   rezerv   imkoniyatlarini
tayyorlanishi uchun mumkin bo`lgan shart-sharoitni vujudga keltirish lozim bo`ldi.
Shunday   rivojlanishga   erishiish   uchun   "jismoniy   madaniyat"   deb   atalmish
maxsus yunaltirilgan va tashqil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.
Jismoniy  madaniyat - pedagogik jarayon bo`lib, inson organizmini morfologik
va   funksional   jixatdan   takomillashtirish,   uning   hayoti   uchun   muhim   bo`lgan   asosiy
harakat malakasini, maxoratnni, ular bilan bog`liq bo`lgan bilimlarni shakllantirish va
yaxshilashga   qaratil   gan.   Mana   shu   ta`rifda   jismoniy   madaniyatning   insonni
madaniyatlashning mustakil turi sifatidagi o`ziga xosliga ta`kidlab utilgan.
Jismoniy   madaniyatga   oid   bo`lgan   bu   o`ziga   xoslikning   tarkibida   ikki   ta
alohida ma`noga ega bo`lgan "jismoniy bilim" va "jismoniy sifatlarni  rivojlantirish"
deb atalgan tushuncha yetadi. 
«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi  jismoniy madaniyatning eng avvalgi
tizimlarida   uchraydi.   Masalan,   Fit   "o`z   vujudini   madaniyat"   qilish   maqsadida
jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.
Jismoniy   bilim   jismoniy   mashqlarni   bajarishga   oid   maxsus   nazariy
tushunchalar va ularni lozim bo`lganda turmushda qullash maxorati va kunikmalarini
o`z   ichiga   oladi.   Pestalotssi   bolalarning   "vujudini   madaniyatlanni   astoydil   yoqlab chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy madaniyatning kengaytirilgan
ma`nosi   deb   tushuntirgan.   Lekin   Lesgaftning   jismoniy   madaniyat   haqidagi
ta`limotning asosiy goyasi tom ma`nodagi jismoniy ta`lim g`oyasi edi.
P.F. Lesgaft jismoniy madaniyat jarayonida bolalar "ayrim harakatlarni ajratib
olishlari   va   ularni   o`zaro   taqqoslashni,   ularni   ongli   ravishda   boshqarishni   va
to`siqlarga   moslashtirishni,   bu   to`siqlarni   iloji   boricha   chaqqonlik   va   kat`iyat   bilan
utishni(engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamrok vaqt mobaynida oz
mehnat sarflangan xolda, ongli ravishda eng ko`p jismoniy ish qilishni yexud qurqam
va gayrat bilan harakat qilishni o`rganishlari kerak, deb xisoblardi. Bu yerda gap, bir
tomondan,   to`g`ri   harakat   kunikmalarini   xosil   qilish   haqi   da,   ikkinchi   tomondan,
harakatlarni   bajarishga   ongli   munosabatda   bo`lish   negizida   kunikmalardan   turli
hayotiy   vaziyatning   turli   tasavvur   hamda   maxoratni   karor   toptirish   haqidagi
bormoqda.
Bir   butun   jarayoninng   tu   tomonlari   bir-biri   bilan   mustaxkam   bog`langan.
Masalan,   agarda   o`quvchilar   yugurish   mashqlarini   ko`p   marotalab,   uning   bajarilish
texnikasini o`zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o`zida ham kuch,
ham   chidamlilik   va   ayrim   xollarda   tezkorlik   ham   madaniyatlanadi.   Boshqa
tomondan,   usha   yugurish   mashqlarni   katta   tezlik   bilan   takrorlansa   (tezkorlikni
madaniyatlash uchun), u xolda mashq texnikasi mustaxkamlanadi va takomillashadi,
shu vaqtning o`zida esa ta`lim, bilim bersh vazifalari ham xal qilinadi.
Jismoniy   mashqlarni   bajarish   jarayoni   nafaqat   jismoniy,   xattoki
shug`ullanuvchilarning   ruxiy   holatiga,   ularning   emotsiyasnga   (xis-tuygusiga),
irodasiga, axloqining namoyon bo`lishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Ana shular xisobiga
madaniyatviy   vazifalarning   xal   qilinishi   uchun   kerak   bo`lgan   qulay   sharoit   yuzaga
keldi.
Jismoniy   madaniyat   jarayonida   hamisha   ham   madaniy,   ham   ta`limiy
elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi.
Qayd   qilingan   elementlar   qo`yilgan   vazifaga   qarab,   har   biri   alohida   ko`rinishda
namoyon bo`ladi. Jismoniy madaniyatda jismony rivojlanish qonunlari ham, jismoniy
madaniyatning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi. Jismoniy   madaniyatning   sotsial   qonunlaridan   foydalanishi   xarakteri   va   usuli
aslida   jami   yatning   iktisodiy   va   siyesiy   to`zumidan   kelib   chiqadi.   Bu   jismoniy
madaniyat   ga   ijtimoiy   xarakter   beradi,   sinfiy   jamnyatda   esa   madaniyat   xukumron
sinflarshshg manfaatlariga bo`ysundirnldi.
Jismoniy madaniyat - abadiy kategoriyadir, shu ma`nodaki, madaniyatning bu
yunalishi   jamiyat   paydo   bo`lgandan   beri   mavjud   bo`lib,   bundan   kopii   ham   ijtimoiy
ishlab   chiqarishning   va   inson   hayotining   zaruriy   shartlari   dan   biri   sifatida   davom
etaveradi(A.D. Novikov, 1959).
Jismoniy madaniyatning ijtimoiy xodisa sifatida o`ziga xos xususiyati shundan
iboratki,   u   asosan   jamiyatga   inson   jismoniy   qobiliyatlarini   rivojlantiruvchi   vosita
sifatida xizmat qiladi.
Jismoniy   tayyorgarlik.   Jismoniy   madaniyatda   uchta   asosiy   yunalish
mavjud   bo`lib,   inson   jismoniy   madaniyatsi   ana   usha   ram   kalar   asosida   amalga
oshiriladi.   Ular   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik,   xunar-   kasb   jismoniy   tayyorgarligi,
sport tayyorgarligidir.
Umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   soglikni   mustaxkamlashga,   keng   doirada
harakat   malakalari   va   kunikmalariga   ega   bo`lishiga,   o`zidan   keyin   gi   maxsus
taysrgarlikka   zamin   bo`lishi   uchun   xizmat   qiladigan   asosiy   harakat   sifatlarnni
rivojlantirnshga yunaltirilgan.
Umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   maqsadida   jismoniy   madaniyatning   barcha
turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog`lamlashtiruvchi
kuchlari   va   gigiyenik   omillardan   foydalanilmoqda.   Umumiy   jismoniy   tayyorgarlik
jismoniy madaniyatning barcha etaplarida ko`proq maktab jismoniy tarbiya tizimida,
ommaviy   jismoniy   madaniyat   ishlarida   va   jismoniy   mashqlar   bilan   indivivdual
shug`ullanish shakllari orqali amalga oshirilmoqda.
Kasb-xunar   jismoniy   tayyorgarligi-   bu   jismoniy   madaniyatning
mutaxassislashtirilgan   aniq   mehnat   turi   va   mudofaa   faoliyatiga   tayyorlashga
yunaltirilgan   jarayondir.   Bunda   asosan,   jismoniy   mashqlarning   xunar   yoki   kasbga
yaqin   bulgai   turlaridan   foydalaniladi.   Kasbga   yunal   tirilgan   jismoniy   tayyorgarlik
vositalarining  qo`llanishi   mehnat   hara  kat   mal   akal  ar   i   ning  shakllanishini   egallash jarayonini   tezlashtiradi,   mehnat   unumdorligi   oshiradi,   organizmning,   tashqi   muhit
ta`sirning zararli faktorlariga qarshilik ko`rsatishini yaxshilaydi.
Umumiy   va   kasb   jismoniy   tayyorgarligi   deb   ajratish   ma`lum   dara   jala   shartli
bo`lib,   ikkala   yunalish   ham   bir-birini   tuldiradi.   Sport   tayyorgarligi   jismoniy
madaniyatda   maxsus   yunalishni   ifoda   etadi.   Buning   vazifasi   insonni   tanlab   olingan
biror sport turida yuqori natijalarga erishish ta`minlashdir.
Jismoniy   madaniyatda   sport   tayyorgarligi,   organizmning   funksional
imkoniyatlarini   takomillashtirish   bilan   bog`liq   bo`lgan,   yuqori   sport   natijasi
kishilarning   jismoniy   tayyorgarligini   baxolash   kriteriyasiga   aylanadi   va   jismoniy
madaniyatga muljal sifatida juda keng kulamda qo`llaniladi.
Jismoniy   madaniyat   -   umumiy   madaniyatning   bir   qismii,   uning   yo`qsalishi
jamiyat rivojlanishining sotsial, iktisodiy usishi darajasi ga o`zviy bog`liq bo`ladi.
Jismoniy   madaniyat   -   muayyan   tarixiy   sharoitlar   maxsuli.   Har   bir   ijtimoiy-
iktisodiy   formatsiya   jamiyat   a`zolari   jismining   madaniyati   xarakterli   bo`lib   bu
jismoniy   madaniyat   jamiyat   tarakkiyotining   muayyan   davridagi   butun   bir   xalk
boyligi,   mulki   bo`lib   shaxsning   har   taraflama   barkamolligining   mushtarak   va
majburiy sharti bo`lib kolaveradi.
Jismoniy   madaniyat   naariyasining   asosiy   tushunchalari   ichida   jismoniy
madaniyat   (jismoniy   madaniyat)   keng,   jamlovchi   tushuncha   bo`lib,   jismoniy
madaniyat   «jismoniy   madaniyat»   tushunchasining   tarkibiy   qismii   sifatida   uch   xil
yunalishga ega bo`lgan pedagogik jarayonni o`z ichiga oladi (B.A. Ashmarin, 1979).
Maktab   jismoniy   madaniyatsi   -   bolalarni   jismonan   tayyorlash   uchun   kishilik
jamiyati yaratgan va fodalanayotgan moddiy, ma`naviy boyliklari majmuidir.
Moddiy   boyliklar-   xilma-xil   sport   inshoatlari,   maxsus   anjomlar,   uskunalar,
mablaglar, jamiyat a`zolarining jismoniy kamoloti darajasi(sport yutuklari) demakdir.
Ma`naviy   boylik-   esa   madaniyat   tizimi   yaratgan,   shakllantirgan   goyaviy,   ilmiy,
tashqiliy,   amaliy   va   maxsus   ilmiy   yutuklar   xisoblanadi.   Jismoniy   madaniyat   orqali
har   qanday   inson   o`ziga   munosib   jismoniy   madaniyat   mazmunini   o`zlashtiradi,   shu
soxa yutugi uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi. Jismoniy   madaniyatning   rivojlanishida   ma`lum   xizmatlarni   bajargan   inson
harakat faoliyatini ratsional me`yori (normalari) ni belgilash; 
-   jismoniy   madaniyatga   oid   madaniy   axborotni   tuplash   (axboriylik)   xizmati   va   uni
avloddan avlodga o`zatish va tarkatishga vositachilik qiladi;
- shaxslararo muloqot, o`zaro aloqa (komunikativlik) munosabatlarni shakllantiridi;
- shaxsning harakat estetikasi talabini kondirish bilan bog`liq (estetikaga oid) xizmati;
-   insonning   doimiy   harakat   qilishga   bo`lgan   tabiiy   talabini   kondirish   bilan   bog`liq
bo`lgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman -yaroklilik holatini
ta`minlash (biologik) xizmati.
Boshqa   xizmatlari   jismoniy   madaniyatni   bazasi   -   sport,   amaliy
sog`lomlashtirish   jismoniy   madaniyatsi   deb   atalmish   jismoniy   madaniyat   klassifika
siyasining asosida yetadi. Jamiyat a`zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi,
jismoniy   tayyorgarligi   evaziga   aktiv   hayotiy   faoliyat   uchun   zarur   bo`lgan   jismoniy
kamolotga   erishishni   zaminini   yoki   jismoniy   madaniyatning   poydevorini   yaratadi.
Shug`ullanuvchilarning   yoshiga   qarab   jismoniy   rivoj   langanlik,   tayyorgarlik
o`zgaruvchan   va   o`ziga   xos   xususiyatlar   kasb   etadi.   Jismoniy   madaniyatning
boshlangich zamini shartli ravishda "maktabgacha va maktab jismoniy madaniyatsi"
orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar mussasalarida umumta`lim
maktablari   va   boshqa   o`quv   madaniyat   muassasalarida   jismoniy   madaniyat   o`quv
predmeti   sifati   da   majburiy   mashg`ulot   ekanligining   tushunamiz.   Bu   o`z   navbatida
umumiy   jismoniy   ma`lumot   uchun   asos   yaratadi,   jismoniy   qobiliyatlarining   har
tomonlama   rivojlanishi,   mustaxkam   soglikning   bazasaning   vujudga   kelishiga
sababchi   bo`ladi.   Bu   bilan   har   tomonlama   bir   shaxsga   zarur   bo`lgan   jismoniy
saloxiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi.
Maktab   jismoniy   madaniyatsi   esa   madaniyatlanuvchida   jismoniy
madaniyatning   zaminini   shakllanishida   asosiy   poydevordir.   Sport   jismoniy
madaniyatining   tarkibiy   qismiidir.   Sport,   xususan,   ahamiyatli   darajada   jismoniy   va
unga bog`liq bo`lgan qobiliyatlarning rivojlanishini  va usishini  ta`minlaydi. Jamiyat
jismoniy   madaniyatsining   tarkibiy   qismii   xisoblanga   sport,   boshlangich   ma`noda
"kuch sinashaman" , "musobaqalashaman" degan ma`noni beradi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarigacha unga dam olish, kungil ochish, so`ng, jismonan yuqori
ko`rsatgichga erishish vositasi, musobaqalarda galaba koeonish tarzidagi faoliyat deb
qaraldi.   Sportning   rivojlanishi   asosan   uch   ko`rinishda   -   o`quv   predmeti   sifatida,
ommav iy kungilli sport, "k a t t a "s p o r t" tarzida ruy bermoqda.
O`quv   predmeti   sifatida   sport   o`rta   va   oliy   maktabda,   armiyada   jismoniy
madaniyatning   vositasi   bo`lib   xizmat   kilmoqda.   Ommaviy   kungilli   sport   darsdan
tashqari   va  ish   vaqtidan   so`ng  davlat   va   jamoat   tashqilotlari   orqali   va  har   bir   shaxs
ning initsiativi  bilan amalga oshirilmoqda. «S p o r t  ch i» so`zi  talaffo`z etilganda,
ko`z ungimizga nafaqat  kuchli, chidamli va chaqqon hamda kaddi komati kelishgan
yigit yoki kiz obrazi gavdalanibgina qolmay, irodali, to`g`ri, xakso`zli, hayotga doim
yaxshi   umid   bilan   qaraydigan,   optimistik   kayfiyatdagi,   har   qanday   qiyin   chiliklarni
oson   yenguvchi,   kamtarin   va   o`z   yutuklriga   xotirjam   insonni   tushunamiz.Shunday
ekan, sport  jamiyat  manfaati  uchun xizmat  qiladigan fao liyat  bo`lib, madaniyatviy,
va   kommunikativlik   funksiyasini   bajaradi,   lekin   doimiy   kasb   emas.   Sport   ishlab
chiqarishsiz faoliyat, ya`ni u moddiy ne`mat (boylik) yaratish bilan boglanmagan va
o`quv madaniyat jarayoni qonuniyatlariga bo`ysundirilgan.
Bolalar   sportida   yuqorida   qayd   qilingan   ikkala   belgi   shunday   ifodalanganki,
o`quvchilarning   sport   foaliyati   darsdan   tash   karida   xisoblanib,   o`quv   fani   sifatida
umumta`lim   maktablari   o`quv   rejalari   va   dasturlariga   qismian   kiritilgan   va   sinfdan
tashqari  ishlar,  maktabdan  tashqari   muossasalaridagi  mashg`ulotlar   shaklida  alohida
ahamiyat,   e`tibor   bilan   kungilli   tarzda   iulga   qo`yiladi.   Sportning   harak   terli
alomatlarining   barchasi   bir   butun   bo`lib,   bolalar   sportida   o`z   aksi   ni   topgan.   Uni
bolaning   darsdan   tashqari   faoliyatining   turli   ko`rinishi   deb   belgilash   ham,   maxsus
tayyorgarlik,   musobaqalarda   katnashish   yoki   o`zidagi   mavjud   imkoniyatlarini
xisobga   olgan   xolda,   oldindan   belgilangan   optimal   harakat   qobiliyatlarini
rivojlantirishdan  iborat   bo`lgan   jarayon  deb   qarash   mumkin.  Bolalar   sporti   ularning
yoshi   bilan   chegaralangan,   maxsus   tayyorgarlikka   kirishishga   ruxsat   beril   gan
muddatdan to umumta`lim maktabini bitirgungacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Yoshlar   sporti.   Bu   tushunchada   aytarli   qisqa   mazmun   joylashgan.   Uning
chegarasi   yosh   gruppasi   bilan   belgilanadi:   yoshlar,   o`smirlar   sporti.   YOshlar   sporti gruppalari   asosan   katta   maktab   yoshidagi   o`quvchilar,   studentlardan   tashqil   topadi.
Bu ibora shartli xisoblanib, sportda kizlarning ham ishtiroki nazarda tutiladi.
Maktab sporti shug`ullanuvchilarning yoshi va boshqa belgilariga qarab bolalar
yeportiga   uxshash.   Farqi   shundaki,   bolalar   sporti   maktablar   va   maktabdan   tashqari
muayesasalar   orqali,   maktab   sporti   esa   faqat   maktab   o`quvchilari   bilan   maktabda
yulga qo`yiladi. Sport jamiyatimz jismoniy madaniyati uchun ko`rsatayotgan tashqari
jismoniy   madaniyat   qilish   xizmatini   ham   o`zida   mujassamlash   tirgan.   Sportda
jismoniy   madaniyatning   xususiy   tomoni   shundan   iboratki,   jismoniy   kamolotga
erishishning   pedagogik   tizimi   mutaxassislashtiri   ladi   va   sportchining   tayyorgarligi
deb nomlanadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi
va   mavjud   jamiyat   madaniyatining   umumiy   mulki,   sport   tayyorgarligi   esa   jismoniy
madaniyatning   mutaxassislashtirilgan   bo`lagi   sifatida   madaniyat   tizimining
manfaatiga xizmat qiladi.
Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson
jismi   madaniyatitning   eng   yuqori   darajasidir.   Amaliy   jismoniy   madaniyat-   kasbga
taalukli   amalda   qo`llaniladigan   va   harbiy-amaliy   jismoniy   madaniyatga   bo`linadi.
Ular   bevosita   xunar   (kasb)   faoliyati   soxaschda   hamda   ma`lum   kasbdan   kelib
chiqadigan   talablar   va   mehnat   sharochtiga   bog`liq   maxsus   tayyorgar   lik   tizimini
kiritilishi bilan belgilanadi.
Jismoniy madaniyatning amaliy tarlari, ularning organik bog`liqligi, kasbga oid
amaliy   tayyorgarlik   va   harbiy   amaliy   jismoniy   tayyorgarlik   ning   umumiy   jismoniy
tayyorgarlik   bazasi   asosida   yulga   qo`yilishi,   shakl   lanishi,   vujudga   kelishi   bilan
Jismoniy madaniyat  gigiyenasi  ish kuni ramkasiga, kundalik tur  mush va dam  olish
rejimiga qaratilgan bo`lib, organizmning kunlik xola tini yaxshilashga xizmat qiladi,
o`z   navbatida   asosiy   hayotiy   faoliyat   funksiyasi   "muhiti"   (fani)   ni   shakllanishga
imkoniyat yaratadi.
Jamiyat   madaniyatining   tarkibiy   qismii   xisoblangan   jismoniy   madaniyat
madaniyatning   boshqa   turlari,   bo`laklari   bilan   tutashgan,   umumiylashgan   o`zaro
bog`liqlikka ega. Jismoniy - madaniy va ommaviy - rejalashtirilgan tomoshalarni bir- biri   bilan   muvofiqlashtirishdan   namoyishlar   va   namoyishkorona   chiqishlar   vujudga
keladi. Ularning madaniyatviy ahamiyati bepoyondir. Jismoniy   madaniyatni
klassifikatsiyalash   katta   ahamiyatga   egadir.   U   jamiyatda   jismoniy   madaniyatdan
maqsadga   muvofiq   foydalanishni,   uning   qaysi   yuldan   ketayetganligi,   yunalishini,
jismoniy   madaniyat   amaliyoti,   vazifalarini   xal   qilish   uchun   tavsiya   etilgan   uning
xilma-xil turlari imkoniyatlarini anglashga yordam beradi. Agarda maktabda jismoniy
bilim(ma`lumot),   umumiy   jismoniy   tayyorgarlik   berish   vazifalari   xal   qilinsa,   hayoti
davomida o`quvchi jismoniy madaniyat uchun baza yaratiladi.
Madaniyatning   boshqa   barcha   turlari   qayd   qilingan   vazifalarni   yechishi
mumkin   bo`lsa-da,   jismoniy   madaniyat   bazasining   o`rnini   almashtira   olmaydi.
Jamiyatda   jismoniy   madaniyatning   rivojlanganlik   darajasi   kuyi   dagi   ko`rsatkichlar
bilan baxolanadi: 
- jamiyat a`zolari kundalik turmushga jismoniy madaniyatning singdirilishi:
- jamiyat a`zolarining sogligi va jismoniy tayyorgarligi:
-   jismoniy   madaniy   mashg`ulotlarning   moddiy-texnik   ta`minlanishining   mavjudligi
va sifati:
-   jismoniy   madaniyat   harakatiga   rahbarlik   qilayotgan   xodimlarning   doimiy   tarkibi
(shtati), kvalifikatsiyasi va faolligi:
- jamiyat a`zolarining sport yutuqlari. FOYDALANGAN    ADABIYOTLAR   RO`YXATI :
1. Aliev A. O`qituvchining  ijodkorlik qobiliyati.-T., “O`qituvchi”.1991 y
2. Ataev A.K.Kurash.O`quv qo`llanma.-T., 1987 y
3.   Abdumalikov   R.,   Jismoniy   tarbiya     va     sportni   boshqarishning   nazariy
asoslari.  O`quv qo`llanma,  -T., O`zDJTI nashriyoti. 1996 y
4.   Abdumalikov   R.,   Abdullaev   T.,     va   boshqalar.     Jismoniy     tarbiya   ta`limi
ilmini     takomillashtirish     masalalari.     Metodik     qo`llanma.   T.,   O`zDJTI   nashriyoti
1996 y
5.   Akramov   A.K.,     O`zbekistonda     jismoniy     madaniyat   va   sport   tarixi.   o`quv
qo`llanma.  T., O`zDJTI nashriyoti   1997y
6.   Ashmarin   B.A.   Teoriya   i   metodika     fizicheskogo     vospitaniya.
“Prosveshenie”, M, 1978y
7.   Arnautov   V.V.,   Monaxov   V.M,   Optimizatsiya     uchebnogo     protsessa-
obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997
8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar.  Pedagogika T., “Fan” 2004y
9. Botirov X.A.,   O`zbekistonda    jismoniy tarbiya tarixi, omabop kitob T., Ibn
Sino 1993y
10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y
11.   Bespalko   V.T.,   Pedagogika     i     progressivnie   texnologie     obuchenie,-
Moskva:  IRPO. 1995
12.  Barkamol     avlod     -   O`zbekiston     taraqqiyotining     poydevori.   T.,  “Sharq”
1997y
13. Barkamol  avlod   orzusi. T.,  O`zbekiston milliy  entsiklopediyasi. 2000y
14.   Babanskiy   Yu.K.   Optimizatsiya     uchebnogo     protsessa   obuchenie     (obhe-
didakticheskie  aspekt)  M;  Pedagogika.   1997y
15. Bruner Dj. Protsess  obucheniya  Per. s ang M., 1982y

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti Reja: 1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari. 2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari. 3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog`liqligi. 4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy madaniyatning ijtimoiy mohiyati.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikka yunaltirilgan o`quv predmeta sifatida jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish va boshqarishning umumiy qonuniyatlarini urgatadi. Jismoniy madaniyat nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy madaniyatga oid mavjud faktlarni izoxlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida inson jismoniy barkamolligining vositalari, jismoniy madaniyati shakllari va uning uslubiyati haqidagi amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy zaruriy harakat malakalari va kunikmalari zaxirasini oshiradi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va mukammalashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot maxlumotlari jnsmoniy madaniyat nazariyasini pedagogika fanlari erishgan muvaffaqiyatlarga tayanadi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizini tashqil etuvchi eng umumiy qonunlardan, prinsiplar va qoidalardan foidalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun ham bu qonunlar, prinsiplar va qoidalar mos keladi va o`ziga xos ma`no kasb etadi. O`quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a`zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkunligi haqidagi nazariy fikrning vujudga kelishi va unga intilish sabab bo`ldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mum kinligi haqidagi qoida va qonunlar ijtimoiy mehnat va harbiy ama liyetda yo`qo ri samara berishi isbotlandi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining mazmuni kuydagi larni o`z ichiga oladi: - jismoniy madaniyat jamiyat maxsuli ekanligi, ijtimoiy xodisa sifatida madaniyatning boshqa shakllari bilan bog`liqligi; - jismoniy madaniyatning maqsadi, uning umumiy vazifalari va tamonlari; - jismoniy madaniyatning vositalari, metodik prinsiplari; - harakatga urgatish, o`qitishning uslublari; - jismoniy sifatlarni rivojlantirish;

- jismoniy mashqlar va uni o`qitish jarayonining to`zilishi; - jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarini tashkyal lashning shakllari; - jismoniy madaniyat jarayonipi rejalashtirish va uning xisoboti; - jismoniy madaniyat uslubiyatining xususiyatlari; - maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidags bolalar jismoniy tarbiyasi; - sport trenirovkasi jarayoni xarakteristikasi. Pedagogik jarayon tarzida jismoniy madaniyatni umumiy qonuniyatlari jismoniy madaniyat nazariyasining u r g a n i sh predmeti xisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, axolining har qanday tabaqa sini: bolalar, o`smirlar, yoshlar, o`rta yoshdagilar, kattalar va kariyalar hamda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy madaniyatsining xususiy tomonlari tushuniladi. Bundan tashqari jismoniy madaniyat uslubiyati jismoniy madaniyatni ajratib olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham o`rganish predmeti qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy va kasb maxsus jismoniy tayyor garligi» metodikasi, «Sport tayyorgarligi» metodikasi deb aniq yunalishdagi metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini ichida o`zlarining xususiy uslublari mavjud. Uslublarning turli-tumanligi shug`ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubliligiga, ularning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy madaniyatsi metodikasi, aspar jismoniy madaniyatsi metodikasi va x.k.)ga xos va mos kelishi kerak. Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport uyinlari, gimnastika va x.k.larni o`qitish metodikasi) alohida mustakil ajratilgan ilmiy va o`quv fanlari tarzida shakllangan. Jiyemoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati fani esa ularni yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, o`rganish predmetlari xarakteriga ko`ra pedago gika fanlari tizimidagi fan sifatida o`z qoidalarini ijtimoiy, psixologik va biologik faktorlar xisobiga tuldiradi. 1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi uchun kuidagilar asosiy manba xisoblanadi: - mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yo`qsaltirishning yullari va hozirgi payitdagi axvoli, haqidagi xukumat karorlari, qonunlari; - jamiyatining rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish haqidagi progressiv ta`limotlar. Bu ta`li motlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini ochishga urinish hamda shu goyalarni amalga oshirish yullarini nazariy, amaliy jixatdan asoslashdan iboratdir; - jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati soxasi bo`yicha olib borilgan va olib borilayetgan ilmiy izlaiishlar va boshqa aralash fanlarning jismoniy madaniyatga oid tuplagan nazariy, amaliy bilimlar tizimi; -ijtimoiy turmush tarzining hayotiy amaliyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo`lgan kishilarga talabi – jamiyat a`zolarining jismoniy madaniyat qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini to`zish va uni boshqarishga intilishni vujudga kelishi; - jismoniy madaniyat tizimi mavjud jamiyat ma`naviyatining bir bo`lgan xisoblangan jismoniy madaniyat konsepsiyalari; -jismoniy madaniyat praktikasi manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tugilgan original goyalardan foydalanadi va ular esa madaniyat nazariyasi va metodikasini boyitadi. -arxiv materiallari, shaxsiy ko`zatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning murabbiylarining rejalari, musobaqa bayennomalari, konspektlar, ma`ro`za matnlari va x.k.lar) jismoniy madaniyat nazariyasini boyitadi va unga manba bo`lib xizmat q iladi . 2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha davrlarni o`z ichiga oladi. Birinchi davr - inson o`zining ijtimoiy faoliyati davomida harakat-faoliyatini organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 1975).

Eng dastlabki emperik bilimlarning tuplanishi "mashqlanganlik"ning foydasini sezib, ma`nosiga yetish va tajribasini o`zatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu "jismoniy mashqlar"ning va "jismoniy madaniyat"ning paydo bo`lishi uchun sharoit yaratilishida omil bo`lib xizmat qildi. Ikkinchi davr- jismoniy madaniyat jarayonida qo`llanila boshlagan birinchi uslubiyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda kuldorlik davlati davrini va O`rta asrni o`z ichiga oladi (G.D. Harabuga, 1974). Jismoniy madaniyatdagi bu uslublar, tajribalar orqali vujudga keltirilgan bo`lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati qonuniyatlarini xali bilmasligi sababli jismoniy mashqlar ta`siri mexanizmini tushuntira olmas, shunga ko`ra jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishning foydasini tashqi natijalarga qarab baxolardilar. Yunonistonning jismoniy madaniyat uslubiyati aytarli darajada ma`lum edi. U mavjud vositalar va uslubiyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojdantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar. O`rta asrning o`rtalarida uslubiyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, so`zish, uyinlar, kamon otish, otda chopish, kilichbozlik bo`yicha dastlabki qo`llanmalar paydo bo`ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino. Abu Rayxon Beruiiylarning tan madaniyatsiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxujayev T.N. 1995). Uchinchi davr - jismoniy madaniyat haqidagi nazariy bilimlarni intensiv tuplanishi Uygonish davridan XIX asrning oxirigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Inson madaniyatsi, uni o`qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy madaniyat muammolariga e`tibor qila boshlashlari davri, jismoniy madaniyatning moxiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma`lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma`lumotlar xali turlicha edi, chunki ko`pincha usha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, peda gogika, meditsina, fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yul-yulakay, ammo zarur bo`lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko`pincha o`z muammolarini jismoniy madaniyatning rolini xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayek pedagog-gumanistlar va xayeliy sotsialistlar