Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti
Reja:
1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari.
2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari.
3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan
bog`liqligi.
4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy
madaniyatning ijtimoiy mohiyati.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikka
yunaltirilgan o`quv predmeta sifatida jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun
fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish va
boshqarishning umumiy qonuniyatlarini urgatadi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy madaniyatga oid
mavjud faktlarni izoxlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida inson
jismoniy barkamolligining vositalari, jismoniy madaniyati shakllari va uning
uslubiyati haqidagi amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy zaruriy harakat
malakalari va kunikmalari zaxirasini oshiradi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va
mukammalashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot maxlumotlari jnsmoniy
madaniyat nazariyasini pedagogika fanlari erishgan muvaffaqiyatlarga tayanadi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi har qanday holatda ilmiy
pedagogikaning negizini tashqil etuvchi eng umumiy qonunlardan, prinsiplar va
qoidalardan foidalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun ham bu qonunlar,
prinsiplar va qoidalar mos keladi va o`ziga xos ma`no kasb etadi.
O`quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a`zolarining
jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkunligi haqidagi nazariy fikrning vujudga
kelishi va unga intilish sabab bo`ldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini
boshqarish mum kinligi haqidagi qoida va qonunlar ijtimoiy mehnat va harbiy ama
liyetda yo`qo ri samara berishi isbotlandi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining mazmuni kuydagi larni o`z
ichiga oladi:
- jismoniy madaniyat jamiyat maxsuli ekanligi, ijtimoiy xodisa sifatida
madaniyatning boshqa shakllari bilan bog`liqligi;
- jismoniy madaniyatning maqsadi, uning umumiy vazifalari va tamonlari;
- jismoniy madaniyatning vositalari, metodik prinsiplari;
- harakatga urgatish, o`qitishning uslublari;
- jismoniy sifatlarni rivojlantirish;

- jismoniy mashqlar va uni o`qitish jarayonining to`zilishi;
- jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarini tashkyal lashning shakllari;
- jismoniy madaniyat jarayonipi rejalashtirish va uning xisoboti;
- jismoniy madaniyat uslubiyatining xususiyatlari;
- maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidags bolalar jismoniy tarbiyasi;
- sport trenirovkasi jarayoni xarakteristikasi.
Pedagogik jarayon tarzida jismoniy madaniyatni umumiy qonuniyatlari
jismoniy madaniyat nazariyasining u r g a n i sh predmeti xisoblanadi. Umumiy
qonuniyatlar deganda, axolining har qanday tabaqa sini: bolalar, o`smirlar, yoshlar,
o`rta yoshdagilar, kattalar va kariyalar hamda jismoniy mashqlar bilan
shug`ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy
madaniyatsining xususiy tomonlari tushuniladi.
Bundan tashqari jismoniy madaniyat uslubiyati jismoniy madaniyatni ajratib
olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham o`rganish predmeti qilib belgilaydi va
pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy va kasb
maxsus jismoniy tayyor garligi» metodikasi, «Sport tayyorgarligi» metodikasi deb
aniq yunalishdagi metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini
ichida o`zlarining xususiy uslublari mavjud. Uslublarning turli-tumanligi
shug`ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubliligiga, ularning yoshi, jinsi,
qaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar
jismoniy madaniyatsi metodikasi, aspar jismoniy madaniyatsi metodikasi va x.k.)ga
xos va mos kelishi kerak.
Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport uyinlari, gimnastika va
x.k.larni o`qitish metodikasi) alohida mustakil ajratilgan ilmiy va o`quv fanlari
tarzida shakllangan. Jiyemoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati fani esa ularni
yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, o`rganish predmetlari
xarakteriga ko`ra pedago gika fanlari tizimidagi fan sifatida o`z qoidalarini ijtimoiy,
psixologik va biologik faktorlar xisobiga tuldiradi.
1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi uchun kuidagilar
asosiy manba xisoblanadi:
- mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yo`qsaltirishning yullari va hozirgi
payitdagi axvoli, haqidagi xukumat karorlari, qonunlari;
- jamiyatining rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish haqidagi
progressiv ta`limotlar. Bu ta`li motlar insonning har tomonlama rivojlanishi
huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini ochishga urinish
hamda shu goyalarni amalga oshirish yullarini nazariy, amaliy jixatdan asoslashdan
iboratdir;
- jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati soxasi bo`yicha olib borilgan va olib
borilayetgan ilmiy izlaiishlar va boshqa aralash fanlarning jismoniy madaniyatga oid
tuplagan nazariy, amaliy bilimlar tizimi;
-ijtimoiy turmush tarzining hayotiy amaliyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy
tayyorgarlikka ega bo`lgan kishilarga talabi – jamiyat a`zolarining jismoniy
madaniyat qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini
to`zish va uni boshqarishga intilishni vujudga kelishi;
- jismoniy madaniyat tizimi mavjud jamiyat ma`naviyatining bir bo`lgan xisoblangan
jismoniy madaniyat konsepsiyalari;
-jismoniy madaniyat praktikasi manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini
tekshiradi, amaliyotdagi tugilgan original goyalardan foydalanadi va ular esa
madaniyat nazariyasi va metodikasini boyitadi.
-arxiv materiallari, shaxsiy ko`zatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning
murabbiylarining rejalari, musobaqa bayennomalari, konspektlar, ma`ro`za matnlari
va x.k.lar) jismoniy madaniyat nazariyasini boyitadi va unga manba bo`lib xizmat
q iladi .
2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha
davrlarni o`z ichiga oladi.
Birinchi davr - inson o`zining ijtimoiy faoliyati davomida harakat-faoliyatini
organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 1975).

Eng dastlabki emperik bilimlarning tuplanishi "mashqlanganlik"ning foydasini sezib,
ma`nosiga yetish va tajribasini o`zatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu
"jismoniy mashqlar"ning va "jismoniy madaniyat"ning paydo bo`lishi uchun sharoit
yaratilishida omil bo`lib xizmat qildi.
Ikkinchi davr- jismoniy madaniyat jarayonida qo`llanila boshlagan birinchi
uslubiyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda kuldorlik davlati davrini va O`rta
asrni o`z ichiga oladi (G.D. Harabuga, 1974). Jismoniy madaniyatdagi bu uslublar,
tajribalar orqali vujudga keltirilgan bo`lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam
organizmi faoliyati qonuniyatlarini xali bilmasligi sababli jismoniy mashqlar ta`siri
mexanizmini tushuntira olmas, shunga ko`ra jismoniy mashqlar bilan
shug`ullanishning foydasini tashqi natijalarga qarab baxolardilar. Yunonistonning
jismoniy madaniyat uslubiyati aytarli darajada ma`lum edi. U mavjud vositalar va
uslubiyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojdantirish uchun
ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar.
O`rta asrning o`rtalarida uslubiyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, so`zish,
uyinlar, kamon otish, otda chopish, kilichbozlik bo`yicha dastlabki qo`llanmalar
paydo bo`ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino. Abu Rayxon
Beruiiylarning tan madaniyatsiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi
(Usmonxujayev T.N. 1995).
Uchinchi davr - jismoniy madaniyat haqidagi nazariy bilimlarni intensiv
tuplanishi Uygonish davridan XIX asrning oxirigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Inson madaniyatsi, uni o`qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi filosoflar,
pedagog va vrachlarning jismoniy madaniyat muammolariga e`tibor qila boshlashlari
davri, jismoniy madaniyatning moxiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy
ma`lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma`lumotlar xali
turlicha edi, chunki ko`pincha usha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, peda
gogika, meditsina, fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yul-yulakay, ammo zarur
bo`lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko`pincha o`z muammolarini
jismoniy madaniyatning rolini xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini tushuna
boshladilar. Yangilanish davridayek pedagog-gumanistlar va xayeliy sotsialistlar

jismoniy madaniyatsa bir butun tar biyaning majburiy qismilardan biri deb qaray
boshladilar.
Jumladan, shvetsariyalik demoqrat pedagog I. G. Pestalotssi tomoni dan (1746-
1827) bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun to`zilgan jismoniy mashqlar
tizimini yaratishdagi buginlar(sustavnaya) gimnastikasi umumiy pedagogika
nazariyasi ichida alohida urinni egallaydi.
Madaniyatning mazmuni ochildi va unda jismoniy madaniyatning urin
aniqlandi hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yullari belgilandi.
Aynan shu davrda jismoniy madaniyat nazariyasiga asos solindi deb xisobga
olinib, shu soxa bo`yicha ilmiy farazlar va bilimlar tuplanishi orqali mustakil fan
sifatida ajralib chiqdi.
Turtinchi davr - XIX asrning oxiridan ilmiy va o`quv fani sifatida jismoniy
madaniyatning nazariyasi va metodikasi shakllana bordi. Bu davrning xarakterli
tomoni shundaki, fan sifatida jismoniy madaniyat jamiyat hayotining boshqa
jabxalariga ham ta`sir ko`rsata boshladi. Jismoniy madaniyat soxasi nazariyasi
olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft (1837-1909) o`zining tarix, anatomiya,
pedagogika, antropologiya, jismoniy madaniyat metodikasiga oid asarlari bilan
hozirgi zamon jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi mustakil ilmiy - nazariy
va o`quv fani (predmeti) ekanligini ilmiy-amaliy isbotladi.
Beshinchi davr- rivojlangan mamalakatlar va sobik shurolar davlati
olimlarining izlanishlari davri bo`lib, fanning intensiv rivojlanishi materialistik
dialektikaga asoslangan xolda usha davrda progressiv xisoblangan metodlarga
tayanib amalga oshirildi.
Jismoniy madaniyat muammolarini kompleksli xal etishda butun bir olimlar
jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o`quv muassasalari samarali mehnat
qildilar. Amaliy materiallarning mulligi, yangi qonuniyatlarning ochilishi, dastlabki
yagona jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining differensiyalanishiga olib
keldi. Yangi maxsus fanlar "Jismoniy madaniyatni tashqillash va boshqarish",
"Jismoniy mashqlar biomexanikasi", "Sport psixologiyasi", "Sport metrologiyasi",
"Sport fiziologiyasi", "Davolash jismoniy madaniyatsi", "Jismoniy mashqlar

gigiyenasi" va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim soxalari qator
aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ko`rsatdi. Masalan,
bolalarning sport mutaxassisligi muammosi - bu faqatgina sport pedagogikasi
muammosigina bo`lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik
muammolardir. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kursida pedagogik
jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va boshqa
fanlarning dalillarisiz tula izoxlab, isbotlab bo`lmaydi.
3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan
bog`liqligi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi qator ilmiy fanlar bilan
chambarchas bog`liq. Har qanday fan faqatgina o`zining ilmiy izlanishlari bilan
chegaralanib qolsa tulaqonli samara bera olmaydi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va
metodikasi bir necha fanlar qushilishi orqali maxsus pedagogik muammolarni xal
qiladigan predmetga aylangan.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi umumiy pedagogika,
psixologiya, inson umrining yoshi davrlarining psixologiyasi va jismoniy madaniyat
psixologiyasining ilmiy izlanishlari natijalaridan foydalanadi. Ayniqsa, sport
pedagogikasi barcha fanlar bilan o`zviy boglangan. Oldingi yagona, bo`laklarga
bo`linmagan jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasidan alohida pedagogika
fanlari ajralib chiqdi, bo`lar qatorida sport pedagogikasi fanlari ham, lekin ularning
so`nggi rivojida bir-biri bilan o`zaro o`zviy bog`liqligi namoyon bo`ldi. Mustakil
fanlar jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi ishlab chiqqan umumiy
qoidalarga tayanadi, olingan aniq dalillar yangi umumlashtirishlar uchun materialdir.
Bu degani, jismoniy madaniyatning butun pedagogik muhitini o`z ichiga olgan
boshlangich, keng ilmiy izlanish va o`qitish predmetidan asta-sekinlik bilan maxsus
sport soxasi fanlari ajralib chiqaboshlagan ligidir: gimnastika, yengil atletika, sport
uyinlari fanlari va x.k.lar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun keraqli
bo`lgan, nisbatan umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar uchun ta`sir ko`rsata

olganlari alohida fan bo`lib ajralmadi va ajralib chiqishi ham mumkin bo`lmasdi. Ana
usha qonuniyatlarni ishlab chpkish hozirgi zamon jismoniy madaniyat nazariyasi va
metodikasi fanining asosini tashqil qiladi.
Biologiya fani bilan bog`liqligi- jismoniy madaniyat vositalarini
shug`ullanuvchilar organizmiga ta`siri reaksiyasini o`rganish keraqligiga aloqadordir.
Jismoniy madaniyat jarayonini samarali boshqarish anatomiya, fiziologiya,
bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini xisobga olish bilangina amalga
oshirilishi mumkin.
Shuni esda saqlash lozimki, jismoniy madaniyat nazariya va metodikasining
boshqa fanlar bilan bog`liqligi bir tomonlama bo`lmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy
madaniyat haqidagi fanning rivojlanishi aralash fanlarga ta`sir etmay qolishi mumkin
emas. Masalan, sportning nazariyasi va praktikasi psixologlar va fiziologlarning
bolalar va katta yoshdagilar organizmining potensial imkoniyatlari degan tasavvuriga
aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keladi.
4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy
madaniyatning ijtimoiy mo h iyati.
U yoki bu kasb egalari o`zaro muloqot davomida o`z kasbi va xunariga oid
ma`lum tushunchalar va iboralardan foydalaniladilar. Fanning ma`lum soxasini
o`rganish va uni o`zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmunida yetadi.
Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy madaniyat nazariyasi
va amaliyotining ko`pdan-ko`p ayrim xodisalari va masalalarini to`g`ri tushunib olish
kiynlashadi, jismoniy madaniyat nazariyasini urgatadigan fanni muvaffaqiyatli
egallab bo`lmaydi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasida qo`llaniladigan yetakchi
tushunchalarga kuydagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik,
jismoniy madaniyat, jismoniy madaniyat, jismoniy madaniyat tizimi, jismoniy
bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy mashqlar, jismoniy sifatlar, prinsiplar, va
boshqa tushunchalar darslikning lozim bo`lgan boshqa bo`limlarida kurib chiqiladi )

va x.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan tushunchalar asosiy tushunchalar
deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, sport, tushunchalari asosiy
tushuncha deb xisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to`g`ri aks ettiradigan barcha
tushunchalar o`z ahamiyati jixatidan birdek muhimdir, bo`lar to`g`risida darslikning
tegishli boblarida gap ketadi. Bu yerda bo`lsa jismoniy madaniyatning asosiy, eng
muhim sifatlari umumlashtirilib, ko`rsatilgan tushunchalargina olingan xolos.
Jismoniy rivojlanish - bu, inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy
shakllanishi, tashqi ko`rinishi va xizmatining o`zgarish jarayonidir.
Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan
stabillashgan (barkarorlik) va inson jismoniy imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan
pasayishi. U tabiatning ob`ektiv konuchlariga - organizm va uning yashash sharoitlari
birligi qonuniga, xizmat va to`zilish (struktura) o`zgarishlarning bir-birini takozo
etish qonuniga, organizmda asta-sekin mikdor va sifat o`zgarishlari qonuniga va
boshqa koiunlarga bo`ysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanish ob`ektiv va
biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm
rivojlanishining bir butunligi qonunidir.
Yuqoridagilarni o`quvchilarga qo`llaganimizda, ukish sharoiti, mehnat va
mustakil ishlash, dam olishni xisobga olishga to`g`ri keladi. Bularning barchasi
bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi.
Nasldan-naslga utadigan tabiiy hayotiy kuchlar, jismoniy qobiliyatlar ham
jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun ham yuqori
natijalarga erishish har qaysi o`quvchi uchun nasib bo`lmasligini, ammo har qanday
o`quvchi o`z organizmining jismoniy rivojlanishiga vijdonan, sistemali, maqsadga
muvofiq ravishda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish orqali ijobiy ta`sir eta
olishligini e`tirof etishimiz lozim.
Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va
kichik maktab yoshidagi davrga to`g`ri keladi va butun maktab yoshidagilik davrida
davom etadi.
Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko`rsatkichlari degan iboraga duch
kelamiz. Bu odam tanasi va uning a`zolarini ulchash orqali mutaxasisning o`zini,

unda shug`ullanuvchilarni yoki individ ning jismoniy rivojlanishi haqidagi
antropometrik ma`lumotlardir.
Jismoniy rivojlanishning yunalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson
o`zida kamol toptiradigan fazilatlar va qobiliyat turmush sharoitlari va madaniyatga
ko`p jixatdan bolikdir. Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy
madaniyat maqsadlarida foydalanish - jismoniy madaniyat nazariyasi va
praktikasining muhim vazifasidir.
Shunday qilib, kishilarni ijtimoiy sharoitlari jismoniy rivojlanishida xal
qiluvchi ahamiyatga egadir. Bular orasida mehnat bilan madaniyat, chunonchi
jismoniy madaniyat muhim rol uynaydi.
Jismoniy madaniyat. Madaniyat deganda, ma`lum maqsadni muljallab insonga
ta`sir etmoqlik va uning qobiliyatlarini maqsadga muvofiq rivojlantirishga
yunaltirilgan, ijtimoiy - siyesiy va axloqiy - estetik ideallarda,
madaniyatlangandagidek yo`qsak orzularga erishish jarayoni tushuniladi. Madaniyat
bu kishilarning (insonning) madaniy faoliyati soxasi, ana usha madaniyatni
o`zlashtirish, uning yutuklarini takomilashtirish va avloddan-avlodga o`zatish
usulidir. Jismoniy madaniyat inson jismoniy kamolotiing pedagogik tizimi deb ham
qaraladi. Jismoniy madaniyat jarayonida maxsus oldindan ishlab chikib qo`lla
niladigan jismoniy mashqlar tizimidan, tabiatni sog`lomlashtiruvchi kuchlari va
gigiyenik omillar qo`shib foydalaniladi. Harakat malakalari va kunikmalari
shakllantirish, harakat sifatlarini rivojlantirish hamda har tomonlama
morfofunksional rivojlangan organizmni tako millashtirish uchun maxsus bilimlardan
foydalanish jamiyat talablariga muvofiqlashtiradi. Boshqa so`z bilan aytganda,
jismoniy madaniyat pedagogik jarayon tarzida kishilarning jismoniy rivojlanishi va
jismoniy bilim egallashini o`z zimmasiga oladi.
Burjua avtorlari tus jonivor "madaniyat"ga o` xshash tug`ma jismoniy
madaniyat bor deb da`vo qiladilar. Ular shunday deyish bilan mehnat va tafakkurni
sifat jixatidan yangi xodisalik rolini inkor qiladilar, inson ana shu mehnat va tafakkur
tufayli hamma jonivorga nisbatan misli ko`rilmagan darajada yo`qsaqlikka kutariladi.
Boshqa bir muloxazalarda jismoniy madaniyatning paydo bo`lishida diniy ibodat

omili ataylab birinchi uringa qo`yiladi va bu bilai ijtimoiy-tarixiy tajribaning roli
yerga urilgandek ham bo`lib ko`rinadi.
Burjua nazariyetchilarining jismoniy madaniyatni instinktiv negiz larga
to`g`rilab quyishi tasodifiy xod emas. Chunki shunday deb tushunil sa,
madaniyatning bu turiga xos butun amaliyot ijtimoiy shart sharoit va extiyojlarga
guye bog`liq bo`lmagan u yoki bu instinktni kondirish sifatida oldinga chiqadi xolos.
Jismoniy madaniyat vujudga kelishi va rivojlanishining ob`ektiv va sub`ektiv
sabablari mavjuddir (A.D.Novikov, L.P Matveyev, 1975).
Jamiyatning moddiy hayotiy sharoitlari, jumladan od jismoniy madaniyat
vujudga kelishida ob`ektiv sabab bo`lgan. Inson paydo bo`lgan vaqtdanok katta-katta
jonivorlarni ovlay boshlagan. Ov xujalikning iste`mol tarmogi bo`lgan va insoniyat
faoliyatining boshqa hamma turlarini o`ziga bo`ysindirgan. Ov uzoq vaqt tarixiy dav?
mobaynida insonga ozik-ovkatdan tashqari, qurol yasash va kiyim-kechak uchun,
turar joy ko`rish uchun material yetkazib bergan. Uzoq vaqt davomida ov odamni
kuchda, tezlikda, chidamlilikda, chaqqonlikda, xayvon bilan o`zaro "ko`rash"
musobaqasidek bo`lib kelgan. Ov jismoniy sifatlarini rivojlanitirishning xaddan
tashqari yo`qsak darajada bo`lishni talab etgan, odamlarning butun faoliyatini
aktivlashtirib, ularni jismoniy jixatdan rivojlantirgan, atrofii urab olgan tabiat
to`g`risida amaliy tushuncha bergan.
Ishlab chiqarish qurollarining yasalishi ham ma`lum kuch, chidamlilik va
chaqqonlik talab qilgan hamda odamning bor qobiliyatlarini kamol topmshmga
imkoniyat ochgan. Kadimiy ovchilar keyinchalik zaruriyat ga qarab kollektiv bo`lib
ov qilishgan – ut yordamida xayvonlarni kulga tushirishgan, jarliklarga kamab
olishgan, uzoq vaqt kuvib yurib ushlash gan. Otiladigan qurollarning va ovga yakka-
yakka chiqiladigan bo`lib kolindi - bunga ijtimoiy ongning shakllanishi deb qaraldi
(A.D. Novikov, L.P. Matveyev va boshqalar).
Ijtimoiy ongning rivojlanishi jismoniy madaniyatning shakllanishida sub`ektiv
deb qaray boshlandi. Ongli hayot faoliyati, xarakteri va yashashining ma`nosi bilan
farqlandi. Inson o`z tajribasini birovga urgatishning ijtimoiy usulidan foydalandi,
tajribaning tuplanishn ijtimoiy jarayonni tezlashtirdi. Yangi avlod o`zidan avvalgi

avloddan urganib, ularning tajribalari, maxorat va malakalarini, bilimlarini
o`zlashtirish takomilida davomiylik urnatildi degan taxmin mavjud.
Sinfiy jamiyat vujudgd kelganga kadar rivojlangan jamiyatda jismoniy
madaniyatii xalkning o`zi amalga oshirar edi, bu davrda jismoniy madaniyat xalk
madaniyat sistemasining bir qismiini tashqil etardi, umumiy va kat`iy tartibda
majburiy edi. Xukmron sinflar (sinfiy jamiyat shakllangandan so`ng) jismoniy
madaniyatni o`zlarining iktisodiy va siyesny manfaatlariga moslab tashqil etdilar.
Sobiq shurolar davlati tadqiqotchilari va chet ellik tarakkiypar var olimlarning
olib borgan tadqiqotlari shuni ko`rsatdiki, jismoniy madaniyat bolaning usishi
maromiga tashqaridan ta`sir etmay, amalga oshirilishi mumkin ekanligini, lekin bu
jarayon boshqarilsa, eng yaxshi natijalarga erishish mumkinligini isbotladi.
Boshqarish imkoniyati chegarasiz emasligini ham unutmaslik lozim. Inson tabiatini
o`zgartirish mumkin emas, shunga qaramay, bolaning rezerv imkoniyatlarini
tayyorlanishi uchun mumkin bo`lgan shart-sharoitni vujudga keltirish lozim bo`ldi.
Shunday rivojlanishga erishiish uchun "jismoniy madaniyat" deb atalmish
maxsus yunaltirilgan va tashqil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.
Jismoniy madaniyat - pedagogik jarayon bo`lib, inson organizmini morfologik
va funksional jixatdan takomillashtirish, uning hayoti uchun muhim bo`lgan asosiy
harakat malakasini, maxoratnni, ular bilan bog`liq bo`lgan bilimlarni shakllantirish va
yaxshilashga qaratil gan. Mana shu ta`rifda jismoniy madaniyatning insonni
madaniyatlashning mustakil turi sifatidagi o`ziga xosliga ta`kidlab utilgan.
Jismoniy madaniyatga oid bo`lgan bu o`ziga xoslikning tarkibida ikki ta
alohida ma`noga ega bo`lgan "jismoniy bilim" va "jismoniy sifatlarni rivojlantirish"
deb atalgan tushuncha yetadi.
«Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy madaniyatning eng avvalgi
tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit "o`z vujudini madaniyat" qilish maqsadida
jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.
Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy
tushunchalar va ularni lozim bo`lganda turmushda qullash maxorati va kunikmalarini
o`z ichiga oladi. Pestalotssi bolalarning "vujudini madaniyatlanni astoydil yoqlab

chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy madaniyatning kengaytirilgan
ma`nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy madaniyat haqidagi
ta`limotning asosiy goyasi tom ma`nodagi jismoniy ta`lim g`oyasi edi.
P.F. Lesgaft jismoniy madaniyat jarayonida bolalar "ayrim harakatlarni ajratib
olishlari va ularni o`zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va
to`siqlarga moslashtirishni, bu to`siqlarni iloji boricha chaqqonlik va kat`iyat bilan
utishni(engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamrok vaqt mobaynida oz
mehnat sarflangan xolda, ongli ravishda eng ko`p jismoniy ish qilishni yexud qurqam
va gayrat bilan harakat qilishni o`rganishlari kerak, deb xisoblardi. Bu yerda gap, bir
tomondan, to`g`ri harakat kunikmalarini xosil qilish haqi da, ikkinchi tomondan,
harakatlarni bajarishga ongli munosabatda bo`lish negizida kunikmalardan turli
hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda maxoratni karor toptirish haqidagi
bormoqda.
Bir butun jarayoninng tu tomonlari bir-biri bilan mustaxkam bog`langan.
Masalan, agarda o`quvchilar yugurish mashqlarini ko`p marotalab, uning bajarilish
texnikasini o`zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o`zida ham kuch,
ham chidamlilik va ayrim xollarda tezkorlik ham madaniyatlanadi. Boshqa
tomondan, usha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni
madaniyatlash uchun), u xolda mashq texnikasi mustaxkamlanadi va takomillashadi,
shu vaqtning o`zida esa ta`lim, bilim bersh vazifalari ham xal qilinadi.
Jismoniy mashqlarni bajarish jarayoni nafaqat jismoniy, xattoki
shug`ullanuvchilarning ruxiy holatiga, ularning emotsiyasnga (xis-tuygusiga),
irodasiga, axloqining namoyon bo`lishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Ana shular xisobiga
madaniyatviy vazifalarning xal qilinishi uchun kerak bo`lgan qulay sharoit yuzaga
keldi.
Jismoniy madaniyat jarayonida hamisha ham madaniy, ham ta`limiy
elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi.
Qayd qilingan elementlar qo`yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko`rinishda
namoyon bo`ladi. Jismoniy madaniyatda jismony rivojlanish qonunlari ham, jismoniy
madaniyatning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi.

Jismoniy madaniyatning sotsial qonunlaridan foydalanishi xarakteri va usuli
aslida jami yatning iktisodiy va siyesiy to`zumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy
madaniyat ga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy jamnyatda esa madaniyat xukumron
sinflarshshg manfaatlariga bo`ysundirnldi.
Jismoniy madaniyat - abadiy kategoriyadir, shu ma`nodaki, madaniyatning bu
yunalishi jamiyat paydo bo`lgandan beri mavjud bo`lib, bundan kopii ham ijtimoiy
ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlari dan biri sifatida davom
etaveradi(A.D. Novikov, 1959).
Jismoniy madaniyatning ijtimoiy xodisa sifatida o`ziga xos xususiyati shundan
iboratki, u asosan jamiyatga inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita
sifatida xizmat qiladi.
Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy madaniyatda uchta asosiy yunalish
mavjud bo`lib, inson jismoniy madaniyatsi ana usha ram kalar asosida amalga
oshiriladi. Ular umumiy jismoniy tayyorgarlik, xunar- kasb jismoniy tayyorgarligi,
sport tayyorgarligidir.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik soglikni mustaxkamlashga, keng doirada
harakat malakalari va kunikmalariga ega bo`lishiga, o`zidan keyin gi maxsus
taysrgarlikka zamin bo`lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarnni
rivojlantirnshga yunaltirilgan.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy madaniyatning barcha
turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog`lamlashtiruvchi
kuchlari va gigiyenik omillardan foydalanilmoqda. Umumiy jismoniy tayyorgarlik
jismoniy madaniyatning barcha etaplarida ko`proq maktab jismoniy tarbiya tizimida,
ommaviy jismoniy madaniyat ishlarida va jismoniy mashqlar bilan indivivdual
shug`ullanish shakllari orqali amalga oshirilmoqda.
Kasb-xunar jismoniy tayyorgarligi- bu jismoniy madaniyatning
mutaxassislashtirilgan aniq mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga
yunaltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy mashqlarning xunar yoki kasbga
yaqin bulgai turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunal tirilgan jismoniy tayyorgarlik
vositalarining qo`llanishi mehnat hara kat mal akal ar i ning shakllanishini egallash

jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligi oshiradi, organizmning, tashqi muhit
ta`sirning zararli faktorlariga qarshilik ko`rsatishini yaxshilaydi.
Umumiy va kasb jismoniy tayyorgarligi deb ajratish ma`lum dara jala shartli
bo`lib, ikkala yunalish ham bir-birini tuldiradi. Sport tayyorgarligi jismoniy
madaniyatda maxsus yunalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan
biror sport turida yuqori natijalarga erishish ta`minlashdir.
Jismoniy madaniyatda sport tayyorgarligi, organizmning funksional
imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog`liq bo`lgan, yuqori sport natijasi
kishilarning jismoniy tayyorgarligini baxolash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy
madaniyatga muljal sifatida juda keng kulamda qo`llaniladi.
Jismoniy madaniyat - umumiy madaniyatning bir qismii, uning yo`qsalishi
jamiyat rivojlanishining sotsial, iktisodiy usishi darajasi ga o`zviy bog`liq bo`ladi.
Jismoniy madaniyat - muayyan tarixiy sharoitlar maxsuli. Har bir ijtimoiy-
iktisodiy formatsiya jamiyat a`zolari jismining madaniyati xarakterli bo`lib bu
jismoniy madaniyat jamiyat tarakkiyotining muayyan davridagi butun bir xalk
boyligi, mulki bo`lib shaxsning har taraflama barkamolligining mushtarak va
majburiy sharti bo`lib kolaveradi.
Jismoniy madaniyat naariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy
madaniyat (jismoniy madaniyat) keng, jamlovchi tushuncha bo`lib, jismoniy
madaniyat «jismoniy madaniyat» tushunchasining tarkibiy qismii sifatida uch xil
yunalishga ega bo`lgan pedagogik jarayonni o`z ichiga oladi (B.A. Ashmarin, 1979).
Maktab jismoniy madaniyatsi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun kishilik
jamiyati yaratgan va fodalanayotgan moddiy, ma`naviy boyliklari majmuidir.
Moddiy boyliklar- xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar, uskunalar,
mablaglar, jamiyat a`zolarining jismoniy kamoloti darajasi(sport yutuklari) demakdir.
Ma`naviy boylik- esa madaniyat tizimi yaratgan, shakllantirgan goyaviy, ilmiy,
tashqiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuklar xisoblanadi. Jismoniy madaniyat orqali
har qanday inson o`ziga munosib jismoniy madaniyat mazmunini o`zlashtiradi, shu
soxa yutugi uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi.

Jismoniy madaniyatning rivojlanishida ma`lum xizmatlarni bajargan inson
harakat faoliyatini ratsional me`yori (normalari) ni belgilash;
- jismoniy madaniyatga oid madaniy axborotni tuplash (axboriylik) xizmati va uni
avloddan avlodga o`zatish va tarkatishga vositachilik qiladi;
- shaxslararo muloqot, o`zaro aloqa (komunikativlik) munosabatlarni shakllantiridi;
- shaxsning harakat estetikasi talabini kondirish bilan bog`liq (estetikaga oid) xizmati;
- insonning doimiy harakat qilishga bo`lgan tabiiy talabini kondirish bilan bog`liq
bo`lgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman -yaroklilik holatini
ta`minlash (biologik) xizmati.
Boshqa xizmatlari jismoniy madaniyatni bazasi - sport, amaliy
sog`lomlashtirish jismoniy madaniyatsi deb atalmish jismoniy madaniyat klassifika
siyasining asosida yetadi. Jamiyat a`zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi,
jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy faoliyat uchun zarur bo`lgan jismoniy
kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy madaniyatning poydevorini yaratadi.
Shug`ullanuvchilarning yoshiga qarab jismoniy rivoj langanlik, tayyorgarlik
o`zgaruvchan va o`ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Jismoniy madaniyatning
boshlangich zamini shartli ravishda "maktabgacha va maktab jismoniy madaniyatsi"
orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar mussasalarida umumta`lim
maktablari va boshqa o`quv madaniyat muassasalarida jismoniy madaniyat o`quv
predmeti sifati da majburiy mashg`ulot ekanligining tushunamiz. Bu o`z navbatida
umumiy jismoniy ma`lumot uchun asos yaratadi, jismoniy qobiliyatlarining har
tomonlama rivojlanishi, mustaxkam soglikning bazasaning vujudga kelishiga
sababchi bo`ladi. Bu bilan har tomonlama bir shaxsga zarur bo`lgan jismoniy
saloxiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi.
Maktab jismoniy madaniyatsi esa madaniyatlanuvchida jismoniy
madaniyatning zaminini shakllanishida asosiy poydevordir. Sport jismoniy
madaniyatining tarkibiy qismiidir. Sport, xususan, ahamiyatli darajada jismoniy va
unga bog`liq bo`lgan qobiliyatlarning rivojlanishini va usishini ta`minlaydi. Jamiyat
jismoniy madaniyatsining tarkibiy qismii xisoblanga sport, boshlangich ma`noda
"kuch sinashaman" , "musobaqalashaman" degan ma`noni beradi. XIX asrning oxiri

va XX asrning boshlarigacha unga dam olish, kungil ochish, so`ng, jismonan yuqori
ko`rsatgichga erishish vositasi, musobaqalarda galaba koeonish tarzidagi faoliyat deb
qaraldi. Sportning rivojlanishi asosan uch ko`rinishda - o`quv predmeti sifatida,
ommav iy kungilli sport, "k a t t a "s p o r t" tarzida ruy bermoqda.
O`quv predmeti sifatida sport o`rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy
madaniyatning vositasi bo`lib xizmat kilmoqda. Ommaviy kungilli sport darsdan
tashqari va ish vaqtidan so`ng davlat va jamoat tashqilotlari orqali va har bir shaxs
ning initsiativi bilan amalga oshirilmoqda. «S p o r t ch i» so`zi talaffo`z etilganda,
ko`z ungimizga nafaqat kuchli, chidamli va chaqqon hamda kaddi komati kelishgan
yigit yoki kiz obrazi gavdalanibgina qolmay, irodali, to`g`ri, xakso`zli, hayotga doim
yaxshi umid bilan qaraydigan, optimistik kayfiyatdagi, har qanday qiyin chiliklarni
oson yenguvchi, kamtarin va o`z yutuklriga xotirjam insonni tushunamiz.Shunday
ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat qiladigan fao liyat bo`lib, madaniyatviy,
va kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. Sport ishlab
chiqarishsiz faoliyat, ya`ni u moddiy ne`mat (boylik) yaratish bilan boglanmagan va
o`quv madaniyat jarayoni qonuniyatlariga bo`ysundirilgan.
Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki,
o`quvchilarning sport foaliyati darsdan tash karida xisoblanib, o`quv fani sifatida
umumta`lim maktablari o`quv rejalari va dasturlariga qismian kiritilgan va sinfdan
tashqari ishlar, maktabdan tashqari muossasalaridagi mashg`ulotlar shaklida alohida
ahamiyat, e`tibor bilan kungilli tarzda iulga qo`yiladi. Sportning harak terli
alomatlarining barchasi bir butun bo`lib, bolalar sportida o`z aksi ni topgan. Uni
bolaning darsdan tashqari faoliyatining turli ko`rinishi deb belgilash ham, maxsus
tayyorgarlik, musobaqalarda katnashish yoki o`zidagi mavjud imkoniyatlarini
xisobga olgan xolda, oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini
rivojlantirishdan iborat bo`lgan jarayon deb qarash mumkin. Bolalar sporti ularning
yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat beril gan
muddatdan to umumta`lim maktabini bitirgungacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning
chegarasi yosh gruppasi bilan belgilanadi: yoshlar, o`smirlar sporti. YOshlar sporti

gruppalari asosan katta maktab yoshidagi o`quvchilar, studentlardan tashqil topadi.
Bu ibora shartli xisoblanib, sportda kizlarning ham ishtiroki nazarda tutiladi.
Maktab sporti shug`ullanuvchilarning yoshi va boshqa belgilariga qarab bolalar
yeportiga uxshash. Farqi shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashqari
muayesasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o`quvchilari bilan maktabda
yulga qo`yiladi. Sport jamiyatimz jismoniy madaniyati uchun ko`rsatayotgan tashqari
jismoniy madaniyat qilish xizmatini ham o`zida mujassamlash tirgan. Sportda
jismoniy madaniyatning xususiy tomoni shundan iboratki, jismoniy kamolotga
erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiri ladi va sportchining tayyorgarligi
deb nomlanadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi
va mavjud jamiyat madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy
madaniyatning mutaxassislashtirilgan bo`lagi sifatida madaniyat tizimining
manfaatiga xizmat qiladi.
Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson
jismi madaniyatitning eng yuqori darajasidir. Amaliy jismoniy madaniyat- kasbga
taalukli amalda qo`llaniladigan va harbiy-amaliy jismoniy madaniyatga bo`linadi.
Ular bevosita xunar (kasb) faoliyati soxaschda hamda ma`lum kasbdan kelib
chiqadigan talablar va mehnat sharochtiga bog`liq maxsus tayyorgar lik tizimini
kiritilishi bilan belgilanadi.
Jismoniy madaniyatning amaliy tarlari, ularning organik bog`liqligi, kasbga oid
amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy tayyorgarlik ning umumiy jismoniy
tayyorgarlik bazasi asosida yulga qo`yilishi, shakl lanishi, vujudga kelishi bilan
Jismoniy madaniyat gigiyenasi ish kuni ramkasiga, kundalik tur mush va dam olish
rejimiga qaratilgan bo`lib, organizmning kunlik xola tini yaxshilashga xizmat qiladi,
o`z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti" (fani) ni shakllanishga
imkoniyat yaratadi.
Jamiyat madaniyatining tarkibiy qismii xisoblangan jismoniy madaniyat
madaniyatning boshqa turlari, bo`laklari bilan tutashgan, umumiylashgan o`zaro
bog`liqlikka ega. Jismoniy - madaniy va ommaviy - rejalashtirilgan tomoshalarni bir-

biri bilan muvofiqlashtirishdan namoyishlar va namoyishkorona chiqishlar vujudga
keladi. Ularning madaniyatviy ahamiyati bepoyondir. Jismoniy madaniyatni
klassifikatsiyalash katta ahamiyatga egadir. U jamiyatda jismoniy madaniyatdan
maqsadga muvofiq foydalanishni, uning qaysi yuldan ketayetganligi, yunalishini,
jismoniy madaniyat amaliyoti, vazifalarini xal qilish uchun tavsiya etilgan uning
xilma-xil turlari imkoniyatlarini anglashga yordam beradi. Agarda maktabda jismoniy
bilim(ma`lumot), umumiy jismoniy tayyorgarlik berish vazifalari xal qilinsa, hayoti
davomida o`quvchi jismoniy madaniyat uchun baza yaratiladi.
Madaniyatning boshqa barcha turlari qayd qilingan vazifalarni yechishi
mumkin bo`lsa-da, jismoniy madaniyat bazasining o`rnini almashtira olmaydi.
Jamiyatda jismoniy madaniyatning rivojlanganlik darajasi kuyi dagi ko`rsatkichlar
bilan baxolanadi:
- jamiyat a`zolari kundalik turmushga jismoniy madaniyatning singdirilishi:
- jamiyat a`zolarining sogligi va jismoniy tayyorgarligi:
- jismoniy madaniy mashg`ulotlarning moddiy-texnik ta`minlanishining mavjudligi
va sifati:
- jismoniy madaniyat harakatiga rahbarlik qilayotgan xodimlarning doimiy tarkibi
(shtati), kvalifikatsiyasi va faolligi:
- jamiyat a`zolarining sport yutuqlari.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI :
1. Aliev A. O`qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O`qituvchi”.1991 y
2. Ataev A.K.Kurash.O`quv qo`llanma.-T., 1987 y
3. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy
asoslari. O`quv qo`llanma, -T., O`zDJTI nashriyoti. 1996 y
4. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta`limi
ilmini takomillashtirish masalalari. Metodik qo`llanma. T., O`zDJTI nashriyoti
1996 y
5. Akramov A.K., O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi. o`quv
qo`llanma. T., O`zDJTI nashriyoti 1997y
6. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya.
“Prosveshenie”, M, 1978y
7. Arnautov V.V., Monaxov V.M, Optimizatsiya uchebnogo protsessa-
obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997
8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar. Pedagogika T., “Fan” 2004y
9. Botirov X.A., O`zbekistonda jismoniy tarbiya tarixi, omabop kitob T., Ibn
Sino 1993y
10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y
11. Bespalko V.T., Pedagogika i progressivnie texnologie obuchenie,-
Moskva: IRPO. 1995
12. Barkamol avlod - O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”
1997y
13. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2000y
14. Babanskiy Yu.K. Optimizatsiya uchebnogo protsessa obuchenie (obhe-
didakticheskie aspekt) M; Pedagogika. 1997y
15. Bruner Dj. Protsess obucheniya Per. s ang M., 1982y

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi predmeti Reja: 1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari. 2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari. 3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog`liqligi. 4. Jismoiiy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy madaniyatning ijtimoiy mohiyati.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikka yunaltirilgan o`quv predmeta sifatida jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish va boshqarishning umumiy qonuniyatlarini urgatadi. Jismoniy madaniyat nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy madaniyatga oid mavjud faktlarni izoxlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida inson jismoniy barkamolligining vositalari, jismoniy madaniyati shakllari va uning uslubiyati haqidagi amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy zaruriy harakat malakalari va kunikmalari zaxirasini oshiradi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va mukammalashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot maxlumotlari jnsmoniy madaniyat nazariyasini pedagogika fanlari erishgan muvaffaqiyatlarga tayanadi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizini tashqil etuvchi eng umumiy qonunlardan, prinsiplar va qoidalardan foidalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun ham bu qonunlar, prinsiplar va qoidalar mos keladi va o`ziga xos ma`no kasb etadi. O`quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a`zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkunligi haqidagi nazariy fikrning vujudga kelishi va unga intilish sabab bo`ldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mum kinligi haqidagi qoida va qonunlar ijtimoiy mehnat va harbiy ama liyetda yo`qo ri samara berishi isbotlandi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining mazmuni kuydagi larni o`z ichiga oladi: - jismoniy madaniyat jamiyat maxsuli ekanligi, ijtimoiy xodisa sifatida madaniyatning boshqa shakllari bilan bog`liqligi; - jismoniy madaniyatning maqsadi, uning umumiy vazifalari va tamonlari; - jismoniy madaniyatning vositalari, metodik prinsiplari; - harakatga urgatish, o`qitishning uslublari; - jismoniy sifatlarni rivojlantirish;

- jismoniy mashqlar va uni o`qitish jarayonining to`zilishi; - jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarini tashkyal lashning shakllari; - jismoniy madaniyat jarayonipi rejalashtirish va uning xisoboti; - jismoniy madaniyat uslubiyatining xususiyatlari; - maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidags bolalar jismoniy tarbiyasi; - sport trenirovkasi jarayoni xarakteristikasi. Pedagogik jarayon tarzida jismoniy madaniyatni umumiy qonuniyatlari jismoniy madaniyat nazariyasining u r g a n i sh predmeti xisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, axolining har qanday tabaqa sini: bolalar, o`smirlar, yoshlar, o`rta yoshdagilar, kattalar va kariyalar hamda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy madaniyatsining xususiy tomonlari tushuniladi. Bundan tashqari jismoniy madaniyat uslubiyati jismoniy madaniyatni ajratib olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham o`rganish predmeti qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy va kasb maxsus jismoniy tayyor garligi» metodikasi, «Sport tayyorgarligi» metodikasi deb aniq yunalishdagi metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini ichida o`zlarining xususiy uslublari mavjud. Uslublarning turli-tumanligi shug`ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubliligiga, ularning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy madaniyatsi metodikasi, aspar jismoniy madaniyatsi metodikasi va x.k.)ga xos va mos kelishi kerak. Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport uyinlari, gimnastika va x.k.larni o`qitish metodikasi) alohida mustakil ajratilgan ilmiy va o`quv fanlari tarzida shakllangan. Jiyemoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati fani esa ularni yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, o`rganish predmetlari xarakteriga ko`ra pedago gika fanlari tizimidagi fan sifatida o`z qoidalarini ijtimoiy, psixologik va biologik faktorlar xisobiga tuldiradi. 1. Jismoniy madaniyat nazariyasini manbalari.

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi uchun kuidagilar asosiy manba xisoblanadi: - mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yo`qsaltirishning yullari va hozirgi payitdagi axvoli, haqidagi xukumat karorlari, qonunlari; - jamiyatining rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish haqidagi progressiv ta`limotlar. Bu ta`li motlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini ochishga urinish hamda shu goyalarni amalga oshirish yullarini nazariy, amaliy jixatdan asoslashdan iboratdir; - jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati soxasi bo`yicha olib borilgan va olib borilayetgan ilmiy izlaiishlar va boshqa aralash fanlarning jismoniy madaniyatga oid tuplagan nazariy, amaliy bilimlar tizimi; -ijtimoiy turmush tarzining hayotiy amaliyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo`lgan kishilarga talabi – jamiyat a`zolarining jismoniy madaniyat qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini to`zish va uni boshqarishga intilishni vujudga kelishi; - jismoniy madaniyat tizimi mavjud jamiyat ma`naviyatining bir bo`lgan xisoblangan jismoniy madaniyat konsepsiyalari; -jismoniy madaniyat praktikasi manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tugilgan original goyalardan foydalanadi va ular esa madaniyat nazariyasi va metodikasini boyitadi. -arxiv materiallari, shaxsiy ko`zatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning murabbiylarining rejalari, musobaqa bayennomalari, konspektlar, ma`ro`za matnlari va x.k.lar) jismoniy madaniyat nazariyasini boyitadi va unga manba bo`lib xizmat q iladi . 2. Jismoniy madaniyat nazariyasining rivojlanish davrlari. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha davrlarni o`z ichiga oladi. Birinchi davr - inson o`zining ijtimoiy faoliyati davomida harakat-faoliyatini organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 1975).

Eng dastlabki emperik bilimlarning tuplanishi "mashqlanganlik"ning foydasini sezib, ma`nosiga yetish va tajribasini o`zatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu "jismoniy mashqlar"ning va "jismoniy madaniyat"ning paydo bo`lishi uchun sharoit yaratilishida omil bo`lib xizmat qildi. Ikkinchi davr- jismoniy madaniyat jarayonida qo`llanila boshlagan birinchi uslubiyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda kuldorlik davlati davrini va O`rta asrni o`z ichiga oladi (G.D. Harabuga, 1974). Jismoniy madaniyatdagi bu uslublar, tajribalar orqali vujudga keltirilgan bo`lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati qonuniyatlarini xali bilmasligi sababli jismoniy mashqlar ta`siri mexanizmini tushuntira olmas, shunga ko`ra jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishning foydasini tashqi natijalarga qarab baxolardilar. Yunonistonning jismoniy madaniyat uslubiyati aytarli darajada ma`lum edi. U mavjud vositalar va uslubiyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojdantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar. O`rta asrning o`rtalarida uslubiyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, so`zish, uyinlar, kamon otish, otda chopish, kilichbozlik bo`yicha dastlabki qo`llanmalar paydo bo`ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino. Abu Rayxon Beruiiylarning tan madaniyatsiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxujayev T.N. 1995). Uchinchi davr - jismoniy madaniyat haqidagi nazariy bilimlarni intensiv tuplanishi Uygonish davridan XIX asrning oxirigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Inson madaniyatsi, uni o`qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy madaniyat muammolariga e`tibor qila boshlashlari davri, jismoniy madaniyatning moxiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma`lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma`lumotlar xali turlicha edi, chunki ko`pincha usha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, peda gogika, meditsina, fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yul-yulakay, ammo zarur bo`lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko`pincha o`z muammolarini jismoniy madaniyatning rolini xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayek pedagog-gumanistlar va xayeliy sotsialistlar

O'xshashlar

O‘ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORT MUTAXASSISLARINI TAYYORLASHNING TARIXIY, IJTIMOIY VA PEDAGOGIK AHAMIYATI

JISMONIY MADANIYAT YO‘NALISHI TALABALARINING KASBIY-PEDAGOGIK TAYYORGARLIK JAROYONIDA ELEKTRON DARSLIKLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI

MESOPOTAMIYADAGI ILK SHAHARSOZLIK VA MADANIYAT

JISMONIY MASHQLAR KLASSIFIKATSIYASI

Ibtidoiy ma’naviy madaniyat