TOSHKENT ADABIY MAKTABI. FAZLULLOH ALMAIY VA KARIMBEK KAMIYLARNING ADABIY FAOLIYATI HAQIDA MA ’ LUMOT . Reja: 1. Rossiya bosqini tufayli xonlik sifatida tugatilgan Turkiston xududlaridagi adabiy jarayonda yuzaga kelgan o‘zgarishlar. Adabiy jarayondagi turli yo‘nalishlar va ularning vakillari ijodiga muxtasar obzor. Toshkent adabiy muhiti vakillari – Almaiy, Karimbek Kamyilar adabiy merosi. 2. Almaiyning i jodiy merosi. Lirikasi. Tarjimalari (“Kalila va Dimna”). 3. Karimbek Kamiy hayoti va ijodining o'rganilishi. Shoirning hayot yo'li. 4. Kamiyning ijodiy merosi. Shoir lirikasida an'anaviy ruh va shakl. 5. Sidqiy Xondayliqiy shoir, xattot, tarjimon. Ijtimoiy-siyosiy she'rlari. Diniy- axloqiy mavzudagi asarlari. Tarjimashunoslikda tutgan o'rni. Dostonnavisligi.

Yangi ijtimoiy–siyosiy va madaniy omillar ta’sirida adabiy hayotda jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Dunyoviy–realistik va romantik uslubdagi adabiyot–larning parallel rivoji bilan birga ilg‘or ma’rifatparvarlik adabiyoti ham tez rivojlana boshladi. Bu yo‘nalishdagi adabiyot namoyandalari feodal saroylari muhitidagi shoirlarga nisbatan hayotni, undagi ijobiy va salbiy jarayonlarni konkret, to‘laroq aks ettirish yo‘lidan bordilar, hatto ikki yoqlama zulmni qoralash, uning aybdorlarini badnom qilish darajasiga ko‘tarildilar. Sobiq Turkiston o‘lkasi, Rossiya tasarrufidagi joylarda uyushgan, shakllangan (Xiva, Buxorodagidek) adabiy markazlar yo‘q edi. Biroq Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan, Andijon, Samarqand, Toshkent, Kattaqo‘rg‘on kabi yirikroq shaharlarda turli tarkibdagi, bir–biri bilan yaqindan ijodiy hamkorlik qilib turuvchi ijodkorlar davralari mavjud edi. Masalan, Qo‘qonda–Muqimiy, Furqat, Nisbatiy, Muhyi, Zavqiy; Toshkentda–Kamiy, Xolis, Hislat; Samarqandda– Saidahmad Vasliy, Spandiy; Kattaqo‘rg‘onda–Miriy, Noqis, Mahdiy, Ahqar kabilar. Ularni biz «atrof–muhit shoirlari» deb atasak ham bo‘ladi. Ayniqsa shular ichida Qo‘qon shoirlari davrasida hajviyotning hujumkorlik roli oshdi. Publitsistika janri paydo bo‘ldi. Lirik she’riyatda shoirlar an’anaviy–romantik obrazlarni tasvirlash bilan birga, o‘z davriga, zamonadagi insonlarga murojaat eta boshladilar. An’anaviy lirik obraz orqali ham zamonadan norozilik, shaxsning erkin nafas olishi uchun kurash ohanglari aks ettira boshlandi. Ma’rifatparvalik targ‘ibiga bag‘ishlangan asarlarning mazmuni, obrazlarini ham real turmush haqiqatlari tashkil etdi. Furqat, Kamiy va G‘urbatlarning gimnaziya haqidagi g‘azal–qasidalarida, Ahmad Tabibiyning «Ma’rifat», Avazning «Maktab», «Til» asarlarida shunday. Milliy uyg‘onish davri, ayniqsa, badiiy adabiyotdagi janrlar taraqqiyotida, uning obrazlar sistemasida ko‘proq namoyon bo‘ldi . Bu davr adabiyotining Muqimiy, Furqat kabi yetuk namoyandalari ijodida satirik yo‘nalishdagi, ma’rifatparvarlik mazmunidagi she’riy–hikoya (masnaviy–manzumalar), she’riy «Sayohatnoma» (Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Nodim, G‘urbat) hamda maktubot janrlari

rivoj topdi; hajviyatning turmushdagi qoloqliklar ustidan keskin hukm chiqarishga qaratilgan namunalari, shunindek hazl–mutoibaga boy, turmush haqiqatlari ifodasidan iborat yumoristik asarlar turkumlari maydonga keldi, (Muqimiy, Zavqiy va b.) maktublarda ham ijtimoiy–publitsistika ruhi kuchaydi. Ulardan ham milliy uyg‘onish davri ohanglari o‘rin oldi . Qator asarlarda–g‘azallarda, muhammaslarda, she’riy hikoyalarda mustamlaka zulmiga qarshi xalq noroziligi kayfiyatlari aniq ifodalana boshlandi Muqimiyning «Tanobchilar», «Maskovchi boy ta’rifida», «Dar shikoyati Laxtin», «Dar hajvi Viktor»; Zavqiyning «Qaxatchilik», «Zamona», «Ajib zamona» kabi asarlarida shunday. Adabiy jarayonda bir–biridan faqlanib turuvchi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi: 1. Xalqchil romantik; 2. Xalqchil realistik; 3. Ilg‘or ma’rifatparvarlik; 4. Diniy– tasavvufiy (u ham xalqchil) yo‘nalishlarda davom etdi, shu yo‘nalishlarga mansub shoirlar adabiy qiyofasini ular asarlarning mavzulari, timsollari, shakliy–uslubiy jihatlari, estetik prinsiplari bergiladi. Qori Fazlulloh Almaiy (1852–1891) . Shoir, olim va tarjimon sifatida madaniyatimiz tarixida muhim iz qoldirgan Almaiy Toshkentda bo‘zchi oilasida dunyoga kelib, o‘smirlik yillarida Buxoro madrasalarida o‘qidi, u yerdagi olimu shoirlar bilan muloqotda bo‘lib «Bedilxonlik»da o‘z zukkoligini namoyishi ettirdi. Biroq egnida bir yaktak, eski salla va oyoq yalang Toshkentga qaytdi: «Xatmi kutub–fotihadan (bitirish marosimi) so‘ng Abdushukur madrasasida mudarrislik qila boshladi. Almaiy o‘z bola–chaqalarini xattotlik hunari bilan boqqan. Muqimiy bilan nihoyatda yaqin munosabatda bo‘lgan. Muqimiyning Almaiyning «Hayot» radifli falsafiy g‘azaliga tazmin muhammas bog‘laganligi ham ma’lum. Almaiy (ma’nosi–zukko, zehni o‘tkir) o‘z davrining iste’dodli, bilimli shoiri, olimi sifatida hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan g‘azallar, muhammaslar, qit’alar, ruboiylar, fardbaytlar, masnaviylar yaratgan. Uning arab tilida bitgan she’rlari ham bor. Almaiy forsiy tildagi adabiyotning mashhur rindsifat shoirlari Jaloliddin Rumiy, Hofiz, Abdurahmon Jomiy, Bedil kabilarning orifona g‘azallari asosida original beshlamalar yaratib, ularning adolat, insof, mehru shafqat, vafo, sadoqat,

to‘g‘rilik, ishqda poklik kabi umumbashariy g‘oyalarini rivojlantirgan, badiatan go‘zal baytlar yaratgan: Bo‘yla demish dahrini donish fani, Ekma yomonlig‘ni, o‘rarsan ani. Sitamgar zulmidin yoqti olovni, Uzin kuydirdiyu, yana birovni. Gar topibsen ma’rifat nuri safosin ey o‘g‘il, O‘zgani ham bahramand et, bo‘lmag‘il zinhor baxil. Kimki ko‘cha ustig‘a qo‘yg‘ay tuzoq, O‘zi solg‘ay ul tuzog‘ ichra oyog‘. Do‘sting garchi ming erur kamdur, Dushmaning bo‘lsa gar bir–u ko‘pdur. Chiqmag‘il makkorlig‘ni tomig‘a, Tushkaysen anda baloning domig‘a. Ketti yoru orzusi qoldi ko‘nglumda nihon, Sarv yanglig‘ qomatining shavqi bu dilda nihon. Almaiy mashhur xind masali «Kalilai Dimna»–ni o‘zbek tiliga tarjima etdi. Bu asar uch marta (1898, 1901, 1903 yillarda) chop etilgan. Qadimgi xind adabiyotida «Panchtantra» nomi bilan mashhur bo‘lgan bu asar eramizning III–IV asrlarida noma’lum avtor tomonidan tuzilgan rivoyat va masallar majmuasidir. Undagi har bir fasl qahramoni voqea davomida bir rivoyat aytib beradi va qissadan hissa tarzida yakunlanadi. U didaktik masallar kitobidir Almaiy bu asarni 1896 yilda tarjima etgan. Karimbek Kamiy – milliy uyg'onish davrining faol ijodkorlaridan. Shoir ijodini o'rganishda asosiy manba– uning asarlari. Asarlarining shu davrda tuzilgan bayozlarga kiritilishi, vaqtli matbuotlarda bot-bot chop etilishi shoir ijodini

ommalashtirishning birinchi bosqichi edi. Demak, shoir ijodi uning hayotlik chog'idayoq e'tiborga tushgan. Shoir Karimbek Kamiy o'z davrining e'tirof etilgan shoirlaridan biri sifatida haqli suratda XX asrda tuzilgan majmua-bayozlardan o'rin olishi bilan bir qatorda, bayozlarda ijodkor do'stlar tomonidan u haqda yozilgan g'azallar ham uchraydiki, bu ham Kamiyning shoirlik darajasini belgilab beradi. Inchunun, 1912 yili G'.H. Orifjonov matbaasida chop etilgan “Bayozi mahbubu-l-mahbub” kitobda shoir Omoniyning “Dar madhi janobi mavlono Kamiy Toshkandiy...”g'azali berilgan bo'lib, Baldai ash'arni kezgan hasti mavlono Kamiy, Boisi taskin bo'lur deb ishqa mavlono Kamiy - deya g'azal “baldai ash'arni» (o'n shaharni) kezgan Kamiyni vasf etish bilan boshlanadi. G'azal to'laligicha Karimbek Kamiy madhiga bag'ishlanadi. Shoirning ismi Karimbek, otasining ismi Sharifbek, Kamiy esa adabiy taxallusidir. Mulla Karimbek Kamiy 1865 yillarda Toshkent shahrida Sebzor dahasiga qarashli Chaqar mahallasida choponfurushlar oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Sharifbek aka adabiyotga ayricha mehr qo'ygan kishi edi. Sharifbek akaning to'rt o'g'li, bir qizi bo'lib, ular Mahmudbek xoji, Ahmadbek, Rahimbek, Karimbek va Bibinisolardir. Farzandlar ichida Karimbek yoshligidan zehni tez bo'lgani sababli ota-onasi ham, maktabdor domlasi ham uning bilim olishiga ayricha ahamiyat bera boshladilar. Ma'lumotlarga qaraganda, shoir Kamiy ibtidoiy maktabni o'sha vaqtning mashhur maktabdori, ham xattoti Mozorxon mahallalik Mansurxon domlada tamom qilib, «Beklarbegi» madrasasiga kelgan hamda Shomahmud Oxundda dars o'qib, «xatmi kutub» qilgan. M.Toshqin Kamiyning haqiqatan-da g'aribona hayot kechirganligini yozar ekan, “rastalardan o'tgan chog'ida do'koniga chaqirib, choy-non qiluvchilar bor bo'lsa-da, juda oz topilar, ular ham masjid yoki mehmonxona solgan bo'lsalar, she'r bilan bino tarixi yozdirib olish yoki so'zlarini ta'rif qildirib, bir she'r yozib berishni aytish uchun chaqirar va ko'p pul va'da qilib, juda oz narsa to'laganligini» e'tirof etadi.