A DABIY YO‘NALISh VA OQIMLAR Reja: 1. Adabiy yo‘nalishlar haqida 2. Klassitsizm va uning o‘ziga xos jihatlari

Klassisizm (P. Kornel, J. Rasin), ekzistensionalizm(Jan Pol Sartr, M. Prust, F. Kafka), syurrealizm(Pol Elyuar, Oskar Uayld, A. Axmatova), tanqidiy realizm(Maxmur, Muqumiy, L. Tolstoy, F. Dostoyevskiy), sosialistik realizm (Oybek, G’.G’ulom, M.Gorkiy) va sh. k. romantizm va realizm (ikki daryo)ni metod deb yuritish va bu ko’rinishlarning hammasini oqimlar(irmoqlar) deb atash, (ikki daryoning birikuvidan tug’ilgan irmoqlar deya tasavvur qilish) ma’qulga o’xshaydi. Chunki oqimlarning hammasi ham yo realistik, yo romantik tasvirlash prinsiplarining qonuniyatlariga bo’ysinadi. Shu qonuniyatlarga tayanganlari holda, uning hali to’liq anglanmagan yangi qirralarin ochadilar, xolos. Yangi qirralarni kashf etish va ifodalash jarayonida muayyan o’ziga xosliklar ham yuzaga kelishi tabiiydir. Jumladan, realizmning o’ziga xos bir ko’rinishi – klassisizm (lot. “namuna”, “ibrat” ma’nolarini beradi)ni ko’raylik. Uning vakillari o’tmish antik adabiyoti namunalarini o’zlari uchun ibrat namunasi deb sanaganlar. Ular adabiyotda hamma narsalar aniq va qat’iy qoida asosida tasvirlanishi shart deb tushunganlar va estetik qarashlarini “uch birlik”ka moslaganlar: asarda tasvirlanayotgan hodisa bitta yaxlit syujetda gavdalantirilishi (“harakat birligi”), bir joyda bo’lib o’tishi (“joy birligi”) va yigirma to’rt soat ichida yuz berishi (“vaqt birligi”) lozim bo’lgan. P. Kornelning “Sid” (“Said”), “Gorasiy”, J. Rasinning “Andromaxa”, “Britanik”, Molyerning “Xasis” singari go’zal, betakror asarlari shu qoidalarga muvofiq yaratilgan. Klassisizm vakillari “Adabiyot saroy va shahar uchun yaratilishi kerak”(N. Bualo) deb hisoblaganlar va janrlarni tabaqalashtirganlar. Ularning estetik tushunchalaricha drama eng yuksak janr, komediya quyi janr hisoblangan. Roman, qissa, hikoya janrlariga ikkinchi darajali unsurlar deb qarashgan. Ko’pincha ularning asarlarida inson hayoti va xarakterining bir

qirrasi chuqur va batafsil tasvirlangani uchun, insonning ko’pqirrali xarakteri to’liq gavdalanmagan... Sentimentalizm (fr. Sentument-hissiyot, his qilish) oqimi XVIII asr o’rtalari (Angliya)da feodalizm sarqitlariga qarshi kurashni, oddiy kishilarning oliyjanobligini, qalbini tasvir markaziga olgan. Chunki klassisizm oqimi kishilarning ichki dunyosi tasviriga yetarli e’tibor qilmagan, oliy ijtimoiy tabaqa hayotini bo’rttirib aks ettirgan va adabiyotni “uch birlik” (harakat, joy, vaqt) qolipiga solgan edilar. Sentimentalistlar klassisizm qoidalarini unigg qoliplarini “buzdilar”. Aql- idrokdan his-tuyg’uni ustun deb bildilar. O’rta va quyi sinf vakillari hayotini, ma’naviy jihatdan yetukligini, pokligini, boyligini, odamiyligini chuqur tasvir etdilar va ana shu jarayonda yuqori tabaqa vakillari dunyosining tubanligini, jirkanchligini fosh etdilar. Ingliz Sterning “Tristram Shendi”, Richardsonning “Pamela”, farang Russoning “Yangi Eloiza”, rus Karamzinning “Bechora Liza” asarlari buning isbotidir. Sentimentalizm oqimi oddiy qahramonlar qismatini har qanday kitobxonni achintiradigan tarzda tasvirlaydi. Xo’rlangan, haqoratlangan, aybsitilgan qahrmonlar bilan tanishgan o’quvchi qalbida “u ham inson-ku, dunyoga u ham baxt uchun kelgan-ku! Nahot insonlar ularning qadru qimmatiga yetmasa? Insoniyat qachon birodarlikka, komillikka erishadi?” degan tuyg’ular uyg’onadi va qalbni iztirobga soladi. Qahramonlar hayoti va qalbining chuqur va ta’sirchan ochilishi – achinish tuyg’usini – insoniylikning zarur belgisini voqye qiladi. F. Dostoyevskiyning “Xo’rlanganlar va haqoratlanganlar”, A.Chexovning “Uyqu istagi” ham xuddi shu yo’nalishda yozilgan bebaho asarlardir. Shuning uchun ham XX asrning klassigi Ch.Aytmatov yozgan edi: “... Dostoyevskiyning adabiyotda aytgan eng aziz va umriboqiy so’zi, menimcha, berahm va oriyatsiz ekspluatatorlar jamiyati girdobida azobu uqubatga botib,

bo’g’ilib yotgan insonga cheksiz achinishdan iborat bo’ldi. O’sha dahshatli pallada rus yozuvchisi gumanistik adabiyotning eng muhim vazifalaridn birini- axloqiy sog’lom kishini tarbiyalash vazifasini jada yuqori ko’trdiki, shunday achinishsiz inson haqiqiy inson hisoblana olmaydi. Achinish qobiliyatini Dostoyevskiy insoniylikning eng oliy o’lchovi darajasiga ko’tardi... Va bugungi dunyoda, atom bombalari dunyosida, imperialistlarning bosqinchiliklari bo’lib turgan dunyoda, irqiy muammolar va zo’ravonlarning jabrini tortayotgan dunyoda Dostoyevskiyning hayajonli bongi to’xtovsiz eshitilib turibdi va insonlikka, gumanizmga chaqirayotibdi. Uning butun dunyoni tutgan achinishining mohiyati, bizningcha, ana shundadir. Uning abadiy va borgan sari ortayotgan shuhratining boisi ham shudir.” (Ta’kidlar bizniki-H.U.). Sentimentalizm oqimiga xos bo’lgan adabiy asar tilining – oddiy va soddaligi, his-tuyg’ular dunyosi tasvirining chuqurligi, rahm-shafqat ham insoniylik o’lchovi ekanligi xususiyatlari hamon adabiy jarayonda tirikdir. Uning yaqqol misolini O’tkir Hoshimovning realistik povesti “Dunyoning ishlari”da ko’rish mumkin. Syurrealizm (fr. Surrealisme-yuksak realizm yoki realizmdan ham yuksak) Fransiyada XX asr boshlarida dunyoga kelgan. Hayot voqea hodisalarining mohiyatini, ichki dunyoni murakkab ramz va shakllarda, kutilmagan obrazlarda tasvirlashgan. Syurrealizmni – sara realizm(Ozod Sharofiddinov) deb ham yuritadilar va unda simvolizm (ramziylik)ning asosiy yutuqlar, romantizmning kuchli bo’yoqlari jamg’arilganligi sabab, fikr va tuyg’ularning zanjirli, ramzli, tagdor va murakkab qirralari kashf etiladi. Bu oqim jahoniy hislat kasb etgani uchun uning vakillarini turli adabiyotlarda ko’plab uchratish mumkin. Pol Varlen, Pol Elyuar, Emil Verxare, Oskar Uayld, Anna Ahmatova, Marina Svetayeva, Aleksandr Blok, Garsiya Lorka,

Pablo Neruda, Nozim Hikmat, Rauf Parfi kabi san’atkorlarning ijodlarida ularning dilbar namunalarini ko’rsa bo’ladi. Jumladan, Anna Ahmatovaning “Na sirlar va na g’amlar” she’riy to’plamidagi asarlarning biriga – asliga diqqat qiling va undagi tagdor mazmunni ilg’ashga intiling: Ya jivu, kak kukushka v chasax, Ne zaviduyu ptisam v lesax. Zavedut-i kukuyu. Znayesh, dolyu takuyu Lish vragu Pojelat ya mogu.