logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. TUPROQNING OZIQ REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI

TUPROQNING OZIQ REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

516.251953125 KB
Ko'chirib olish
MAVZU. TUPROQNING OZIQ REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI Reja : 1. Tuproqdagi oziq elementlari va ularni o‘simlik hayotidagi ahamiyati. 2. O‘simliklar tomonidan oziq elementlarini o‘zlashtirilishi. 3. Dehqonchilikda azot, fosfor va kaliy elementlarining dinamikasi 4.Tuproq oziq rejimini boshqarishda organik moddalar, mikroorganizmlar va tuproq xossalarining ta’siri. 1. Tuproqdagi oziq elementlari va ularni o‘simlik hayotidagi ahamiyati Oziq moddalar va suv tuproq unumdorligining asosiy elementlari hisoblanadi. O‘simliklarning bu elementlarga talabchanligi ekinlarning turiga, naviga, hosildorligiga bog‘liq. O‘simliklarning bu sohadagi talabini qondirish dehqonchilikdagi asosiy masalalardan biri hisoblanadi. O‘simliklar oziq moddalarni tuproqdan, atmosfyeradan, gidrosfyeradan va yorug‘lik, issiqlikni esa fazodan oladi. O‘simliklar hayotida oziqlanish eng muhim omillardan hisoblanadi. Oziqlanish -har qanday tirik organizmning, shu jumladan, o‘simliklarning ham o‘sish va rivojlanish asosidir. O‘simliklar qancha me’yorda oziqlansa, shuncha yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Barcha o‘simliklarning me’yorda o‘sishi va rivojlanishi uchun yorug‘lik, issiqlik, suv va havo qancha zarur bo‘lsa, oziq moddalar ham shuncha zarurdir. Ulardan birining o‘rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Fyermyer xo‘jaliklari o‘lchami almashlab ekishni boshqarish va qoplama ekinlarni boshqarish o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Organik fyermyerlar tuproq unumdorligini saqlash maqsadida qoplama ekinlarni ekishmoqda va tuproq organik tarkibini oshirmoqda va tuproqning fizik xususiyatlarin yaxshilamoqda. Qoplama ekinlar begona o‘tlar kamayishi va foydali xasharotlar faoliyatini ta’minlab byerishi mumkin. Mutaxasis fyermyerlar har bir imkoniyatda o‘zlarining dalalarida qoplama ekinlarni joriy etmoqda ba’zan bu imkoniyatlar qisqa muddatli ekinlardan keyin yoki to‘liq yozgi o‘simliklar orasida, oy o‘rtalarida amalga oshirilmoqda. Birqancha mutaxasis fyermyerlar to‘liq yil davomida qoplama ekinlarni ekishmoqda. Katta fyermyer xo‘jaliklari tez-tez almashlab ekishni amalga oshiradi. Bu esa o‘z tarkibida ko‘p yillik qoplama ekinlarni yoki em-xashak o‘simliklarni oladi. Kichik o‘lchamdagi fyermyer xo‘jaligi shunga amin bo‘lishdiki qoplama ekinlarni ekish o‘simliklar oilalarining izchilligining amalga oshirish foydali ekanligini ko‘rsatdi . 1 1 Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohler and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009 O‘simliklar tarkibida azot, fosfor, kaliy, kalьsiy, magniy, temir kabi elementlar anchagina (0,01 % gacha) bo‘ladi, ular makroelementlar, oz miqdorda (0,01 -0,001 %) bor, mis, rux, marganets, kobalьt, molibden kabi elementlar uchraydi, ular mikroelementlar deb ataladi. Ba’zi o‘simliklardagina oz miqdorda stronsiy,sseziy, rubidiy kabi elementlar bor, ular ulьtramikro-elementlar deyiladi. O‘simliklar tarkibida 70 dan ortiq kimyoviy element topilgan. O‘simliklarni kimyoviy analiz qilish tufayli umumiy og‘irligining taxminan 45% uglyerod, 42% kislorod, 6,5% vodo-rod, 5% kul va boshqa elementlarga to‘g‘ri kelishi aniqlangan. Tuproqda zarur oziq elementlardan birortasi etishmasa, o‘simliklar me’yorda o‘sib rivojlanmaydi. Oziq moddalarni o‘zlashtirish miqdori ekinlarning turiga, naviga, hosiliga va ular o‘sayotgan sharoitga bog‘liq (1.19-jadval). Jadval ma’lumotlaridan deyarli barcha ekinlar azot elementiga talabchan ekanligi ko‘rinib turibdi, chunki u o‘simliklarning o‘sishini ta’minlaydi. G‘o‘za azot, fosfor va kaliyga nihoyatda talabchan o‘simlik. Masalan, 1 t paxta etishtirish uchun taxminan 56 kg azot, 23 kg fosfor va 53 kg kaliy talab qilinadi. Kungaboqar azot va fosforga qaraganda kaliyni ko‘proq o‘zlashtiradi. 1 t kungaboqar hosili uchun tuproqdan 228 kaliy, 50 kg azot va 27 kg fosfor sarflanadi. Ildizmevalar va tugunakmevalar ham fosfor va azotga qaraganda kaliyga ko‘proq talabchan. Masalan, 1 t kartoshka etishtirish uchun 8 kg kaliy, 2 kg fosfor va 6,2 kg azot; 1 t soya hosili uchun 71 kg azot, 16 kg fosfor va 18 kg kaliy zarur. Vegetatsiya davrida o‘simliklar tuproqdan qancha miqdorda oziq moddalar o‘zlashtirishi ularning rivojlanish fazalariga va o‘sish sharoitiga qarab turlicha bo‘ladi. Ekinlarning hosildorligi ortib borishi bilan tuproqdan sarflanadigan oziq moddalarning miqdori ham ortib boradi. Masalan, gektaridan 14,1ss hosil olinganda, har gektar yerdan o‘rtacha 45,6 kg azot, 14,3 kg fosfor, 40,3ss hosil etishtirilganda esa 182,6 kg azot va 55,4 kg fosfor hamda boshqa elementlar chiqib ketadi. SHuning uchun yerlarga solinadigan o‘g‘itlarning me’yori belgilanayotganda etishtirilayotgan hosil miqdorini ham nazarda to‘tish tuproq unumdorligini bir me’yorda saqlashda katta ahamiyatga ega. 1.19-jadval Ekinlarning turiga qarab 1 t hosil bilan birga chiqib ketadigan minyeral o‘g‘itlar (kg) Ekinlar azot fosfor kaliy G‘o‘za 56 23 53 Kuzgi bug‘doy 37 13 23 Arpa 29 11 20 Bahorgi bug‘doy 47 12 18 Suli 33 14 29 Makkajo‘hori (don uchun) 34 12 37 Javdar 34 14 26 SHoli 21 8 26 Tariq 33 10 34 Ko‘k no‘xat 66 15 40 Zig‘ir 80 40 70 Qand lavlagi 5,9 1,8 7,5 Kartoshka 6,2 2,0 8 Kungaboqar 50 27 228 Tamaki 24 7 51 Soya 71 16 18 Makkajo‘hori (silos uchun) 2,4 0,9 3,6 Poliz ekinlar 5,5 1,6 5 Ildiz mevalar 2,7 1,9 4,8 CHoy bargi (quritilganda) 50 7 23 Odatda, oziq elementlarining umumiy miqdori har gektar yerda bir necha tonna atrofida bo‘ladi. Masalan, qadimdan (100 yildan ortiq) sug‘orib dehqonchilik qilinayotgan bir gektar tipik bo‘z tuproqli yerning haydalma (0-28 sm) qatlamida o‘rtacha 59,1 chirindi, 4 t azot, 8 t fosfor va undan keyingi (28-100 sm) qatlamda esa yuqoridagilarga muvofiq 73,5, 4,97 va 16 t oziq elementlari bo‘lar ekan. O‘simliklar rivojlanishi uchun tuproqni yaxshilash tamoyillari quyidagilardan iborat:  Azotga boyitadigan o‘simliklar bilan loviyali ekinlar:  Kam azot ajratadigan ekinlar ekish bu loviya ekilgandan keyin 2 yoki 3- yilda joriy yil uchun yillik ekinlar ekish.  Bir biriga yaqin bir xil o‘simliklar ekilmasligi tuproqni boyitadigan ekinlar ekish uzoq muddatli ko‘p yillik ekinlardan foydalanish qoldig‘i tuproqda ko‘p qoladigan ekinlarni ekish . 2 Tuproqda oziq elementlarining umumiy miqdori qancha ko‘p bo‘lmasin, u ishlab chiqarish sharoitida o‘simliklarning oziq moddalarga bo‘lgan talabini etarli darajada qondira olmaydi. SHuning uchun ekinlardan mo‘l hosil etishtirishda yerga minyeral o‘g‘itlar solinadi (1.20- jadval). Jadval ma’lumotlaridan, tuproqda oziq moddalarning umumiy miqdori ko‘p bo‘lishidan kat’i nazar, gektariga 80 kg azot solinganda paxta xosili 24,2%, gektariga 150 kg solinganda esa 32,3 % ko‘payganligi ko‘rinib turibdi. 1.20-jadval Azotning g‘o‘za o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ta’siri. Azotning yillik me’yori (ga/kg) Azot solish muddati 3-4 ta chinbarg chiqarganda SHonala- ganda gullaganda Paxta hosili (ga) Olingan ko‘shimcha hosil (ga/s) 0 - - - 35,5 - 80 - 40 40 44,1 8,6 150 50 50 50 47,0 11,5 2 Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohler and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009. G‘o‘za hosildorligining keskin ortishiga asosiy sabab tuproqdagi barcha oziq moddalarning ko‘pchilik qismi o‘simliklar juda qiyinchilik bilan o‘zlashtiradigan yoki butunlay o‘zlashtirolmaydigan holatda bo‘lishidir, chunki oziq moddalar tuproq yeritmasida o‘simliklar oson o‘zlashtiradigan holatda kam bo‘ladi. SHu bilan birga ularning miqdori tuproq sharoitiga qarab o‘zgarishi mumkin. Dehqonchilikdagi muhim masalalardan biri, tuproq tarkibidagi o‘simliklar qiyin o‘zlashtiradigan shakldagi oziq moddalarni oson o‘zlashtira oladigan holatga o‘tkazishdan iborat. Madaniy o‘simliklarning hayoti doimo tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘liq. CHunki, o‘simliklar tashqi muhitdan me’yorl o‘sish va rivojlanish uchun zarur moddalarni oladi. O‘simliklar bilan tashqi muhit o‘rtasida moddalar almashinadi, bunda ildizdan oziqlanish ayniqsa muhimdir. Bu jarayonda o‘simliklar ildizi orqali tuproqdan har xil oziq moddalarni suv bilan birgalikda osmotik bosim ta’sirida singdirib oladi va olingan moddalar fizik va kimyoviy qonunlar asosida qator murakkab o‘zgarishlardan so‘ng o‘simliklar organlari hamda to‘qimalarining tarkib topishida, shuningdek, ularning doimo yangilanib turishida sarflanadi. Tuproqdagi mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida hosil bo‘ladigan mahsulotlar ildiz tizimining faolligini kuchaytiradi, natijada organik moddalar o‘simliklarning yer ustki qismiga, undan esa ildiz tizimiga o‘tadi. Tuproqdagi organik modda – o‘simlik va hayvonlar qoldig‘ining to‘plana borishi natijasida hosil bo‘ladi. Organik qoldiqlar xar xil tuproqlarda turli miqdorda to‘planadi. Odatda organik qoldiqlar tuproqning ustki qatlamlarida 3- 5% gacha uchraydi. Organik moddalar tuproqning oziq rejimini belgilab byeradi. SHu bilan birga tuproqning suv – havo rejimini yaxshilaydi. N 5-6 %, R va S 80 % asosiy ko‘rsatkichni belgilaydi. Bulardan tashqari bir qancha mikroelementlarni o‘zida ushlaydi. Bular bor, molibden va boshqalar. Bular moddalar almashinuvini yaxshilaydi. Tuproqni yeroziyaga uchrashini kamaytiradi . 3 3 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 239. 2. O‘simliklar tomonidan oziq elementlarini o‘zlashtirilishi O‘simliklarning ildizi orqali oziqlanishi faqat yerga solinayotgan o‘g‘itlarga emas, balki tuproq muhitiga, mikroorganizmlarning faoliyatiga, organik moddalarning chirishiga va tuproqning suv, havo hamda issiqlik rejimini yaxshilashga qaratilgan agrotexnika tadbirlarining qo‘llanilishiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq. O‘simliklar 3 xil: avtotrof, mikrotrof va baktyeriotrof usulda oziqlanadi. Avtotrof oziqlanishda o‘simliklar tuproqdan suvda yerib oksidlangan minyeral tuzlarni o‘zlashtiradi. Oziqlanishning bu usuli ekinlar uchun asosiy hisoblanadi. Mikrotrof oziqlanish mikoriza yordamida sodir bo‘ladi. Mikoriza o‘simliklarning oziqlanishiga yordamlashib, ularning hayotiga salbiy ta’sir etmaydi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, mikoriza tuproqdagi zararli mikroorganizmlarning antagonisti dushmani hisoblanadi. Ayrim mikorizalar havodagi yerkin azotni o‘zlashtirib o‘simliklarni ta’minlaydi. Avtotrof usulda oziqlanadigan ayrim o‘simliklar fakul ь tativ mikrotrof o‘simliklarga ham tegishlidir, ya’ni ular bevosita va mikorizalar yordamida oziqlanishi mumkin. O‘simliklarning mikrotrof usulda oziqlanishi hozircha kamrok, lekin o‘simlik va tuproq baktyeriyalari orasidagi munosabati ancha mukammal o‘rganilgan. O‘simliklarni n g baktyeriyalar yordamida oziqlanishi baktyeriotrof oziqlanish deyiladi. O‘simliklar va baktyeriyalar orasida oziq moddalar tugunak va ildizlarni bir- biriga mustahkam bog‘lovchi tomir tukchalar orqali o‘zaro almashinadi. Dukkakdosh o‘simliklarning ildizi bir-biridan k im yo viy tarkibi va boshqa xossalari jihatidan farq qilib, tugunaklari har xil bo‘ladi. Masalan, lyupin va syeradella ildizida faqat shu ekinlarga mos baktyeriyalar, sebarga va loviya ildizida esa boshqa turlari rivojlanadi. Beda, ko‘k no‘xat, mosh va boshqa dukkakdosh o‘simliklarda o‘ziga xos turdagi tugunak baktyeriyalar bor. Keyingi yillarda o‘simliklarda oziqlanishning biologik usuli keng ko‘lamda tarqalmoqda, bunda o‘simliklar ildizida, ya’ni ildiz atrofida (rizosfyerada), ildiz ichida (getyerotrof va simbiotrof) oziqlanadigan tuproq mikroorganizmlari (baktyeriyalar, zamburug‘lar)ga katta ahamiyat byerilmoqda. Dukkakdosh o‘simliklar ildizida rivojlanadigan tugunak baktyeriyalardan tashqari, tuproqning oziq rejimiga ildiz mikroflorasi, suv o‘tlar va tuproqda yashaydigai xar xil sodda hayvonlar ham ta’sir etadi. Ayrim tadqiqotchilarning ma’lumotlariga qaraganda, ildiz mikroflorasi o‘simlik bilan chambarchas aloqada bo‘lar ekan, uning oziqlanishi o‘simlikka, o‘simlikniki esa mikrofloraga bog‘liqdir. Bunday simbioz usulda yashash ko‘pchilik o‘simliklar uchun xosdir. Ularning ildizi oziqlantirish organi sifatida mikroflora bilan bog‘liq. SHu faktning o‘zi o‘simlik ildizi joylashgan mintaqada hamma vaqt mikroorganizmlar ko‘p bo‘lishi zarur ekanligini bildiradi. Mikroorganizmlar tufayli bu hayot faoliyat jarayonida tuproqda o‘simliklar o‘zlashtiradigan shakldagi minyeral moddalar to‘plana boradi. Mikroorganizmlar esa oziqlanishida o‘simliklar ildizi ajratgan chiqindi (modda) lardan foydalanadi. Yerkin yashovchi biologik azot to‘plovchilardan azotobaktyer - Aroto - bactyer va klostridium - Clostridium Pastyerianum chuqurroq o‘rganilgan. Azotobaktyer ayerob, klostridium esa anayerob baktyeriyalarga mansub. Azotobaktyer va klostridium baktyeriyalar asosan dukkakdosh o‘simliklarning ildizida, ildiz rizosfyerasida va simbiotik usulda oziqlanib, atmosfyera azotini to‘playdi. Azotobaktyer bir yilda qulay sharoitda gektariga 30 - 50 kg gacha biologik azot to‘playdi. Azotobaktyer ko‘pchilik o‘simliklarning ildizi atrofida oziqlanadi, ammo beda, tamaki va krestguldoshlar ildiz tizimi mintaqasida faolroq namo yo n bo‘ladi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, azotobaktyer bug‘doy ildizi atrofida deyarli rivojlanmaydi, chunki ildiz ajratib chiqaradigan moddalar mikroblar uchun zaharli ta’sir etadi. Havodagi azotning to‘planish yo‘llaridan yana biri dukkakdosh o‘simliklar ildizida yashaydigan tug a nak baktyeriyalarning rivojlanishidir. Tugunak baktyeriyalar atmosfyera havosidagi azotni yerkin yashovchi baktyeriyalarga nisbatan bir necha marta ortiq tuplaydi. To‘plangan biologik azot miqdori o‘simliklar turiga, tuproq-iqlim sharoitiga va qo‘llanilayotgan agrotexnika tadbirlariga bog‘liq. Tugunak baktyeriyalar hisobiga bir yillik dukkakdosh-don ekinlari gektariga 50-60 kg, sebarga 150 - 160 kg, beda esa 300 kg gacha azot to‘plashi mumkin. O‘simliklarning o‘sishi alohida o‘simlikning yoki uning ayrim organlarining rivojlanishi hisoblanadi. O‘simliklarning o‘sishini genetik omillardan tashqari qator omillar belgilaydiki, shu jumladan ekologik omillardan hisoblangan iqlim omillari va tuproq omillari ajratib ko‘rsatiladi. Ushbu bobda o‘simliklarning minyeral oziqlanishi haqida so‘z yuritiladi. O‘simlik organizmini to‘liq tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, u juda ko‘p va xilma xil moddalardan tarkib topgan. Lekin ulardan ayrimlarigina o‘simlik hayotida alohida ahamiyatga ega. Ushbu elementlar etarli bo‘lmasa o‘simlik o‘z hayotini yakunlay olmaydi, yoki etishmovchilik oqibatida turli kasalliklarga uchraydi, ushbu etishmayotgan elementni sun’iy yo‘l bilan ta’minlash lozim bo‘ladi. Avvallari faqat 16 ta kimyoviy element - uglyerod, vodorod, kislorod, fosfor, azot, kaliy, kal ь siy, magniy, oltingugrut, temir, marganets, rux, mis, molibden, bo‘r va xlor o‘simlik hayotida muhim ahamiyatga ega deb qaralar edi. So‘ngi vaqtlarda esa natriy, kobal ь t, vannadiy, kremniy, selen, galliy, alyuminiy va yod ham ular qatoriga qo‘shildi. U yoki boshqa elementning u yoki bu o‘simlik yoki o‘simliklar guruhi uchun alohida ahamiyatga ega ekanligi o‘z tasdig‘ini topgan. Havodagi karbonat angidrid gazi, suv va molekula holidagi kisloroddan S, N va O o‘simliklar tomoni - dan o‘zlashtiriladi. Qolgan oziq moddalar asosan tuproqdan o‘zlashtiriladi. O‘zlashtirilgan oziq moddalar donli ekinlar quruq massasining 10% ni, qolgani esa suvdan iboratdir. 4 O‘simliklar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan kimyoviy elementlar va ularning kimyoviy formulalari quyidagi jadvalda keltirilgan. 4 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 432. Rekvizitlari bo‘yicha tasnifi o‘simliklarning o‘sib rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan asosiy kimyoviy elementlar keng ma’noda quyidagicha tasnif-lanadi: O‘simliklar tarkibida odatda uchraydigan nisbiy miqdori asosida: • Makro oziq moddalar (Asosiy oziq modda / Birlamchi oziq modda): C, H, O, N, P, K • Ikkilamchi oziq moddalar: Ca, Mg, S • Mikro oziq moddalar (Kam ahamiyatli /Uchlamchi oziq modda/ Mikroelementlar): Fe, Mn, Zn, Cu, Mo, V, Cl va Na, Se, Co, V, Ga, Al va I 2 Kimyoviy tabiati asosida: • Metalllar: K, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn, Cu, Co va V va b. • Metallmaslar: C, H, O, N, P, S, B, Mo, C1, Si va shu k. • Kationlar: NH 4 + K + , Ca 2+ , Fe 2+ , Mg 2+ , Mn 2+ , Cu 2+ , Zn 2+ • Anionlar: NET3-, HPO 4 2-, H 2 PO 4 - , SO 4 2- , BO 3 3- , MoO 4 2- , S1 - va shu k. Asosiy vazifalari asosida: • Organik yoki noorganik birikmalar tarkibiy qismi sifatida - N, S, P, Ca, B, Fe va Mg. •Fyermentlar tizimini aktivatori, prostetik guruhining kofaktori sifatida - K, Mg, Ca, Fe, Zn, Mn, Cu, Mo, Na va Cl. •Turli reaksiyalarda zaryad tashuvchi sifatida - oksidlovchi-qaytariluvchi P, S, Fe, Mn, Cu, Mo •osmos regulyator i sifatida va hujayralarda elektron kimyoviy muvozanat uchun - K, Na va Cl. O‘simliklardagi harakat asosida: • Y u qori harakatchanlik : N, P, K • O‘rtacha harakatchanlik : Zn • Kam harakatchanlik : S, Fe, Cu, Mn, Cl, Mo • Beharakat : Ca, B . Biologik kimyoviy moddalarning roli, etishmovchiligi, ularni boshqarish va zaharlanish. Biologik kimyoviy moddalarning ahamiyati, etishmovchiligi, etishmovchilik nazorati va ularning zaharliligi 4-jadvalda keltirilgan. Oziq elementlari tanqisligi muammosi. O‘simliklarda oziq elementlari tanqisligi alomatlarini quyidagicha besh tipga bo‘lish mumkin: Xloroz: o‘simlik to‘qimalari yoki tomirlari oralig‘ining xlorofill shakllanish jarayonining pasayishi hisobiga sarg‘ayishi. Nekroz: o‘simlik to‘qimalarining nobud bo‘lishi, qaysiki o‘simlikning butkul nobud bo‘lishini keltirib chiqaradi. O‘simlikning yangitdan o‘sishining kuzatilmasligi yoki o‘sish tyerminalining mavjud emasligi “rosetting” ga olib keladi. 5 “Anthocyaninand” ning to‘planishi qizil rang yuzaga kelishiga sababchi bo‘ladi va o‘simliklarni odatdagi yoki to‘q yashil rangda yoxud sarg‘ayishiga, pakana bo‘yli yoki o‘sishini sekinlashuviga olib keladi. Tuproqning ishqorsizlanishi, nurashi va suvning bug‘lanishiga qo‘shimcha ravishda undagi oziq moddalar qishloq xo‘jalik ekinlari tomonidan o‘zlashtirilishi oqibatida kamayib boradi. Ushbu oziq moddalar tuproqniing mahsuldorligini oshirish maqsadida tashqi manbalar tomonidan to‘ldirib turiladi. Oziq moddalarning asosiy organik manbalari. Oziq moddalarning asosiy organik manbalari bo‘lib chorvachilik korxonalarining go‘ngi, xo‘jalik-mayishiy chiqitlar, qushxonalar chiqitlari, baliq uni, agrosanoat chiqindilari va b. hisoblanadi. Go‘nglar shakllanish manbai, hajmi va sharoitiga ko‘ra turli miqdorda oziq moddalar tutadi. 6 Go‘ng organik modda bo‘lib, chorva, inson chiqitlari va o‘simlik qoldiqlaridan shakllanadi. U o‘z tarkibida murakkab organik birikmalar shaklida o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan oziq moddalarini katta miqdorda tutadi. Butun jahonda keng ikki turdagi organik moddalar – birinchidan 5 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. р. 433-434. 6 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. р. 214. tabiatiga ko‘ra organik o‘g‘itlar va ikkinchidan sintetik yoki tabiiy kimyoviy o‘g‘itlardan keng foydalanib kelinmoqda. Ulardan so‘ngisi soddagina o‘g‘itlar deb yuritiladi. 7 Pryanishnikov Markaziy Osiyo Respublikalarining sug‘oriladigan yerlarida bedaning mohiyati to‘g‘risida bunday degan edi: «Sug‘orib va supyerfosfat bilan o‘g‘itlab turilganda, bedapoyalarda yiliga gektariga 300 kg gacha azot to‘planadi yoki 100 ming gektar yaxshi parvarish qilingan bedapoya azot ishlab chiqaradigan bitta katta kombinat byeradigan miqdorda azot to‘playdi». Darhaqiqat, O‘rta Osiyoning sug‘oriladigan yerlarida yuqori agrotexnikada va qulay sharoitda beda tugunak baktyeriyalar yordamida gektariga 700 kg va undan ortiq biologik azot to‘plashi mumkin. Barcha dukkakdosh o‘simliklarning o‘ziga xos tugunak baktyeriyalari bor. SHuning uchun dukkakdosh ekinlar ekilgan yerda uning turiga ko‘ra har xil tugunak baktyeriyalar uchraydi. Tuproqda, ayniqsa, yangi o‘zlashtirilayotgan yerlarda mazkur dukkakdosh ekinlar uchun zarur bo‘lgan baktyeriyalar bulmasligi mumkin. Bunday hollarda u yoki bu xildagi dukkakdosh ekinlarni ekishdan oldin urug‘iga tugunak baktyeriyalarning tegishli turini yuqtirish zarur. Bu usul inokulyasiya deyiladi 8 . Dukkakdosh o‘simliklar tuproqda tugunak baktyeriyalar bo‘lgandagina yaxshi o‘sib rivojlanadi. Ular qancha ko‘p bo‘lsa, hosildorlik ham shuncha yuqori bo‘ladi. SHunga ko‘ra, dukkakdosh ekinlar birinchi marta ekiladigan yerlarga o‘simlik ildizi atrofida tugunak baktyeriyalar tez hosil bo‘lishi uchun uning urug‘iga nitragin yuqtirish tavsiya etiladi. O‘tloqi tuproqli yerlarida birinchi yili mosh ekilgan maydonlarda o‘simlik ildizlarida anchagina miqdorda tugunak baktyeriyalar borligi aniqlandi. CHunonchi, don to‘lishish fazasida tugunak baktyeriyalarning soni ekish muddatiga ko‘ra har bir tup o‘simlik ildizida 96 dan 130 tagacha o‘zgarib turar ekan. May oyida ekilgan moshda tugunak baktyeriyalar ayniqsa ko‘p bo‘ladi. 7 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. 214 бет 8 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. 171 - 173 бетлар. Mosh mart-aprelь, shuningdek, iyunь-iyulda ekilganda, tugunak baktyeriyalar soni 50-60 tagacha etar ekan (M. T. Kogay). Hozirgi vaqtda ekinlarga minyeral o‘g‘itlar solish hosildorlikni oshirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda. CHunonchi, dehqonchilikda minyeral o‘g‘itlar tarkibidagi azot, fosfor, kaliy kabi kamchil elementlar hisobiga madaniy o‘simliklar quyosh enyergiyasndan va tuproq-iqlim omillaridan yaxshi foydalanib, qo‘shimcha hosil yaratadi. Bu elementlar etishmasa, ularning o‘rnini hech qanday agrotexnika tadbiri qoplay olmaydi. Lekin, shuni ta’kidlash kyerakki, ekinlar yuqori agrotexnika asosida parvarish qilinsa, shu mintaqa sharoitiga moslashgan navdor urug‘lar ekilsa, suv bilan yaxshi ta’minlansa, begona o‘tlar, kasallik, zararkunandalar o‘z vaktida yo‘qotilsa va barcha dala ishlari mexanizatsiyalashtirilsa yerga solingan minyeral o‘g‘itlar eng yuqori samara byeradi. 1.21- jadval. O‘simliklar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan kimyoviy elementlar va ularning kimyoviy formulalari T T r. Kimyoviy formulasi Nomi O‘simlik o‘zlashtiradigan birikmalari 1 C Uglyerod CO 2 2 H Vodorod H 2 O dan H 3 O Kislorod O 2 va H 2 O 4 N Azot N, NH 4 +, NO 3 hamda organik CO(NH 2 ) 2 5 P Fosfor HPO 42 - va H 2 PO 4 6 K Kaliy K+ 7 Sa Kalьsiy Sa++ 8 Mg Magniy Mg++ 9 S Oltingugrut SO 32 -, SO 43 - 10 Fe Temir Fe++, Fe+++ 11 Zn Rux Zn++ 12 Mn Marganets Mn++ 13 Cu Mis Cu 2 ++ 14 B Bo‘r BO 33 - 15 Mo Molibden MoO 42 - 16 Cl Xlor Cl- 17 Si Kremniy Si(OH) 4 18 Na Natriy Na+ 19 Co Kobalьt C O 2 + 20 V Vannadiy V+ Jahon dehqonchilik tajribasi azot, fosfor va kaliyli o‘g‘itlar to‘g‘ri qo‘llanilganda, shuningdek, o‘simliklar suv bilan etarli ta’minlanib, yuqori agrotexnika asosida parvarish qiliiganda har bir kilogramm azotli o‘g‘it hisobiga 10-15 kg qo‘shimcha don olish mumkin ekanligidan dalolat byeradi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, dunyo bo‘yicha Nidyerlandiyada har gektar yerga eng ko‘p minyeral o‘g‘it solinib, bug‘doy va sulidan eng yuqori hosil olinar ekan. Bu mamlakat qand lavlagi hosili bo‘yicha dunyoda uchinchi, kartoshka hosili bo‘yicha esa ikkinchi o‘rinda turadi . 9 5 - rasm. O‘g‘it solish agregati 6 - rasm. Ekish 3. Dehqonchilikda azot, fosfor va kaliy elementlarining dinamikasi Azot. Azot tuproqdagi eng harakatchan va o‘simliklarning muhim oziq elementlaridan biri hisoblanadi. O‘simliklar ildizi tuproqdagi azotni muhim 9 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. 215 бет. oziqlanish manbalaridan bo‘lgan nitratlar (NO-2, NO-3) dan va ammoniy tuzlari (NH 4 ) dan o‘zlashtiradi. Bunday shakldagi azot tuproqda kam bo‘ladi, chunki ular suvda yaxshi yeriydi, o‘simliklar va mikroorganizmlar ularni to‘la o‘zlashtiradi. Faqat dukkakdosh o‘simliklar tuproqdagi azotdan tashqari, tugunak baktyeriyalar yordamida atmosfyeradagi molekulyar azotdan ham oziqlanadi. Azot oqsillar tarkibiga kiradi. O‘simliklarda oqsillar sintezi bilan birga uning ammiakkacha parchalanish jarayonlari ham sodir bo‘ladi. Oqsil hosil bo‘lishiga oid barcha murakkab jarayon ammiakdan boshlanib, ammiak bilan tugaydi. Moddalardagi azot almashinish jarayonlari o‘simliklarning butun hayoti mobaynida davom etadi. YOsh o‘simliklarda oqsil sintezlanishi ustunlik kiladi. SHunday qilib, o‘simliklar me’yoriy o‘sib rivojlanishi uchun tuproqda harakatchan azot miqdori etarli bo‘lishi kyerak. Tuproqdagi harakatchan azot miqdori organik o‘g‘itlar (go‘ng, chirindi, kompost, ko‘kat o‘g‘it va boshqalar), shuningdek, minyeral o‘g‘itlar solish yo‘li bilan tartibga solinadi. O‘simliklar azotni har xil miqdorda o‘zlashtiradi. CHunonchi, rivojlanishining boshlang‘ich fazalarida o‘simliklar azotga juda talabchan bo‘ladi. Azot etishmaganda o‘simliklarning o‘sishi sekinlashadi, barglarining rangi to‘q yashil rangdan och yashil tusga kiradi, kamdan-kam hollarda sarg‘ayadi. CHunki bunday hollarda bargda xlorofill donachalari kamayib ketadi. Biroq o‘simliklar azotni haddan tashqari ko‘p o‘zlashtirsa, ular g‘ovlaydi, vegetatsiya davri cho‘ziladi, poyasi yotib qoladi, hosili keskin kamayadi va mahsulot sifati pasayadi. Bunday hollarda o‘simliklar zang va boshqa kasalliklarga chalinadi. Tuproqdagi azotning umumiy miqdori o‘simliklarning azot bilan ta’minlanganligini ifodalovchi belgi bo‘la olmaydi. Azotning umumiy miqdoridan minyerallanish jarayonida o‘simliklar o‘zlashtira oladigan birikmalar hosil bo‘ladi. Binobarin, tuproqdagi organik azot miqdori o‘simliklarning oziqlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, tuproqdagi azotning murakkab organik birikmalaridan mikroorganizmlar ta’sirida xilma-xil aminokislotalar hosil bo‘ladi, ularni esa mikroorganizmlar o‘zlashtiradi. Aminokislotalarning bir qismi tuproq mikroorganizmlarining fyermentativ faoliyati natijasida parchala-nib, ammiak ajratib chiqaradi. Organik moddalarning parchalanib, ammiak hosil qilish jarayoni ammonifikatsiya deb ataladi. Ammonifikatsiya intensivligi muhit reaksiyasiga va tuproqning ayeratsiyasiga bog‘liq. Ammiak ajralib chiqishi ayerob sharoitda ayniqsa intensiv boradi. Kislorod etishmaganda ammiak ajralib chiqishi susayadi. Tuproqdagi organik moddalarning parchalanishi natijasida ajralib chi q adigan ammiak o‘simliklar uchun oziq bo‘ladi, bu ammiakning boshqa bir qismi nitrat kislotaga aylanib, tuproqda nitrat kislota tuzlari - nitratlar hosil qiladi. Nitratlar esa o‘simliklarning oziqlanish manbai hisoblanadi. Ammoniy tuzlarining bir qismida bio k im yo viy o‘zgarishlar yuz byeradi. Ammiakning oksidlanib, nitrit va nitrat kislotalarga aylanish jarayon i nitrifikatsiya deyiladi. Nitrifikatsiya jarayonida 30-70° S harorat da yaxshi kechadi, ammo undan yuqori -50-55° haroratda ham sodir bo‘lishi mumkin. Agar yer yumshoq, ayeratsiyasi yaxshi, tuproq namligi to‘liq nam sig‘imiga nisbatan 55-60% bo‘lsa, nitrifikatsiya jarayon i jadal o‘tib, nitratlar ko‘p to‘planadi. Nitratlar qumoq tuproqli yerlarda kam to‘planadi, chunki bunday tuproqda organik moddalar kam bo‘ladi hamda azotning kislotali tuzlari yerning chuqur qatlamlariga yuvilib ketadi. Nitrifikatsiya tuproqdagi fosforning yeruvchanligini oshiradi va o‘simliklarning azot bilan oziqlanish sharoitini yaxshilaydi. Tuproqda nitratlarning davriy o‘zgarishi yerga solinayotgan o‘g‘itlarga, haroratga, namlikka, yerga ishlov byerish sifatiga va etishtirilayotgan ekinning vegetatsiya davriga bog‘liq. Nitratlar suvda oson yeriydi, shuning uchun yog‘in- sochin suvi bilan, ekinlarni sug‘orishda, tuproq sho‘rini yuvishda yuvilib ketishi mumkin. Nitratlarning bunday isrof bo‘lishi, qumli tuproqlarda va yer osti suvi yuza joylashgan yerlarda ayniqsa ko‘proq seziladi. Ekinlar vegetatsiya davrida belgilangan me’yorda sug‘orilsa, yuqori qatlamdagi nitratlar suvda yerib, quyi qatlamlarga tushadi, yer etila borgan sari u yana yuqoriga ko‘tariladi va ulardan o‘simliklar muntazam foydalanadi. Tuproq nitratlarni o‘ziga singdirmaydi, chunki ular manfiy zaryadga ega. SHuning uchun kuchli yog‘in-sochinda yoki yer (ekinlar) ni sug‘orishda nitratlar tuproqning yuqori qatlamidan q uyi q atlam i ga yuvilib tushadi. Bu jarayon mexanik tarkibi engil tuproqlarda yana ham tez sodir bo‘ladi. NH+4 ioni esa aksincha, tuproqqa singadi va kam yuviladi. SHuning uchun ham azotli o‘g‘itlarning ta’siri keyingi yillarda juda kuchsiz bo‘ladi. Hozirgi vaqtda qishda, ya’ni tuproq namga to‘yinganda nam bug‘lanmayotganda, dalalar ekinlardan xoli paytlarda tuproqda nitrat azotini saqlash muhim muammolardan hisoblanadi. Nitratlarning isrof bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ayniqsa mexanik tarkibi engil tuproqli yerlarda vegetatsiya davrida ekinlarni qat’iy me’yorda sug‘orish, dala ekinlar bilan band, bo‘lishi, azotli o‘g‘itlarning yillik me’yorini bo‘lib-bo‘lib solish juda muhimdir. Dala bo‘sh paytlarda yerga organik o‘g‘it solib nitrat azotining yuvilib ketishi oldini olish kyerak, chunki organik moddalar tuproqda minyerallashadi. Tuproqda nitratlar to‘planishi, ularni o‘simliklar o‘zlashtirishi va yuvilib ketishi bilan bir qatorda, azotli birikmalarning parchalanib, gaz holatdagi yerkin azot hosil bo‘lish jarayon i ham sodir bo‘ladi. Bu jarayon denitrifikatsiya deb ataladi. Bunda nitrat va ammiak yerkin azot holatiga kelib tuproqdan chiqib ketadi. Tuproq muhiti, ishqoriy ayeratsiya yomon, yer haddan tashqari syernam, qattiq va dalalar bo‘sh bo‘lsa, azotning yerdan gaz holida isrof bo‘lishi ayniqsa kuchayadi. Denitrifikatsiya jarayon ini susaytirish uchun vegetatsiya davrida ekinlarni har galgi sug‘orishdan keyin qator oralarini sifatli ishlash, tuproq ayeratsiyasini yaxshilash, o‘simliklar nitrat va ammiak azotini to‘la o‘zlashtirishini ta’minlaydigan darajada agrotexnika tadbirlarini amalga oshirish talab qilinadi. Kuzgi shudgorlash oldidan yerga etarli miqdorda go‘ng solish, yerni sifatli qilib barvaqt va chuqur haydash muhim tadbirlardan xisoblanadi. Fosfor. Fosforning tuproqdagi dinamikasi azotnikiga qaraganda yaxshi o‘rganilmagan. Tuproqda fosforning miqdori azot kabi bir xil emas, ammo fosfor azot birikmalari bilan o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Mikroorganizmlar faoliyati ta’sirida tuproq yeritmasida fosforlar miqdori ko‘payadi. Ayrim mikroorganizmlar o‘z fyermentlari bilan organik moddalardan fosfot kislotalar ajratadi. Fosforning organik formalari chimli-podzol tuproqlarda 25%, qora tuproqlarda 45 - 50%, bo‘z tuproqlarda esa 10% atrofida uchraydi. Tuproqda fosfor kam harakatchan bo‘ladi, tuproqda singadi, suvda yomon yeriydi, o‘simliklar qiyin o‘zlashtiradi. Tuproqda uning yalpi miqdori juda ko‘p. Agar ular o‘simliklar o‘zlashtira oladigan holatga o‘tkazilsa, yerlarga fosforli o‘g‘it solinmasdan ham 40 - 50 yil davomida ekinlardan mo‘l hosil olish mumkin bo‘lardi. Fosforning ma’lum qismi suvda yerimaydigan ortofosfat kislota tuzlarida uchraydi. Bu birikmalarning suvda yeriydigan va o‘simliklar uchun yaroqli formalari o‘simliklar va mikroorganizmlar ta’sirida hosil bo‘ladi. Ko‘pchilik tur mikroorganizmlar organik moddalarning parchalanishidan hosil bo‘lgan, suvda kiyin yeriydigan birikmalarni har xil kislotalarda yeritib, o‘simliklarga foydali holatga keltiradi. Ayrim ekinlar (lyupin, ko‘k no‘xat, grechixa, rango‘t, qashqarbeda va boshqalar) ildiz chiqindilari yordamida fosforning bunday birikmalaridan foydalanish qobiliyatiga ega. Fosforning suvda yerimaydigan ko‘p birikmalari ildizlar ajratib chiqargan kislota va fyermentlar ta’sirida o‘zlashtiriladi. YUqori haroratda va tuproq quruq bo‘lganda fosfor birikmalarining suvda yeruvchanligi ortadi. Yerlarni sifatli ishlash, ayeratsiya va mikrobiologi k faoliyatni yaxshilash fosfat kislotaning o‘simliklar uchun yaroqli qismini oshiradi. Fosfor o‘simlikning tarkibiy qismi bo‘lib, oqsillar tarkibiga kiradi va o‘simliklarda bo‘ladigan uglevodlar almashinuvida muhim rol ь o‘ynaydi hamda kaliy bilan birgalikda uning yuqori va past haroratga chidamliligini oshiradi. Masalan, fosforli o‘g‘itlar ta’sirida kuzgi bug‘doyning yer usti organlari hamda ildiz to‘qimalari shirasining konsentratsiyasi ortib, sovuqqa chidamliligi oshadi. SHiraning konsentratsiyasi asosan shakarlar hisobiga ortadi. O‘simliklar vegetatsiyasining dastlabki davrlarida fosfatlarni ko‘p o‘zlashtiradi. Ular fosfor bilan etarli darajada oziqlanmasa, ekinlarning keyingi rivojlanishi susayadi. Dastlabki davrda fosfor etishmasligi oqibatlarini keyinchalik ekinlarni me’yor da oziqlantirish bilan tuzatib bo‘lmaydi. G‘o‘za vegetatsiya davrining boshida fosfor bilan yaxshi oziqlansa, u yerta shonalaydi, hosili barvaqt etiladi. Agar fosfor etishmasa, g‘o‘za past bo‘yli, nimjon va hosili kam hamda sifatsiz bo‘lib etiladi. G‘alla ekinlariga fosfor etishmasa don bilan somonning nisbati oshib, somon foydasiga hal bo‘ladi, donning sifati yomonlashadi, tarkibida protein miqdori kamayadi va oqsil moddalarni sintezlashda foydalanilmagan amidlar to‘planadi (A. Demolon, 1961 y). O‘simliklarning yer usti massasi tarkibida fosfor azotga nisbatan 3, kaliyga nisbatan esa 2 - 3 marta kam uchraydi (ildizmevalar bundan mustasno). O‘simliklarga fosfor etishmasa, bargi va tanasida qizg‘ish yoki qo‘ng‘irroq tusli dog‘lar paydo bo‘ladi, pastki barglari barvaqt so‘liydi, to‘q qo‘ng‘ir tusga kiradi va tushib ketadi. Fosfat kislota o‘simliklarning asosiy oziq elementi bo‘lishi bilan birga tuproqning tabiiy va biologik xossalariga ham ijobiy ta’sir etadi. U tuproqdagi k im yo viy kolloid va biologik jarayon larning oqimini ta’minlaydi va shular tufayli mustahkam struktura hosil bo‘lishida va uni saqlashda faol katnashadi. Fosfat ionlari bilan to‘yingan struktura agregatlari kolloidlarni saqlaydi, natijada ular tashqi muhit ta’sirida bo‘kish, shishish va qisqarishga qarshi barqaror bo‘ladi. Yerga fosfor bilan kaliy qo‘shib solinganda dukkakdosh o‘simliklarning azotni assimilyasiyalashi ma’lum darajada oshadi ( 1. 2 2 -jadval). Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, bedaga fosforli o‘g‘it bilan kaliyli o‘g‘it qo‘shib byerilganda har gektar yerda 103 kg gacha qo‘shimcha biologik azot to‘plangan. Bu yerda gap uning tugunak baktyeriyalarga bilvosita ta’siri to‘g‘risida boradi. Ko‘p yillik dukkakdosh o‘simliklarning ildiz qoldiqlari azotga boy bo‘lganligi uchun tuproqning azot va uglyerod rejimida katta rol ь o‘ynaydi, fosforli o‘g‘it ham tuproqning unumdorligiga foydali ta’sir etadi. 1.22-jadval Bedani o‘rish vaqtigacha o‘zlashtirgan azot miqdori (K. Raue 1962) O‘g‘itlar O‘zlashtirilgan azot miqdori (ga/kg) Fosfor hisobiga o‘zlashtirilgan azot (ga/kg) O‘g‘itsiz 222 0,0 Kaliyli o‘g‘it 226 4 Fosforli+kaliyli o‘g‘it 325 103 Kaliy. Kaliy o‘simliklarda fotosintez jarayonini, uglevodlar hosil bo‘lishini va xaraktyerini faollashtiradi. O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishini tezlashtiradi va ularning noqulay sharoitga chidamliligini oshiradi. Kaliy kartoshka tugunaklarida kraxmal va kand lavlagi ildizida shakar to‘planishiga hamda o‘simlik - lar organizmida oksillarning taqsimlanishiga ta’sir etadi. Zig‘ir, em-xashak ekinlari, kungaboqar va boshqa o‘simliklarning kaliyga talabi katta. Kaliy bo‘lishi o‘simliklarda yog‘lar hosil bo‘lishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, g‘o‘za kaliyli o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlanganda chigiti syeryog‘ bo‘ladi. Kaliy etishmasa, o‘simliklarda assimilyasiya kuchsizlanadi, nafas olishda uglevodlar sarfi kuchayadi va ekinlar zamburug‘ kasalliklari bilan ko‘proq zararlanadi. Tuproqdagi kaliy birikmalari kam harakatchan bo‘ladi. Barcha o‘simliklar kaliyli o‘g‘itlardan yaxshi bahramaad bo‘ladi. Fo‘zaga kaliy etishmasa, rivojlanishi sustlashadi, hosili kamayadi va tolasining sifati yomonlashadi ( 1. 2 3 -jadval). Jadval ma’lumotlariga qaraganda, O‘rta Osiyoning har xil tuproq-iqlim sharoitida ko‘p yillar davomida kaliyning g‘o‘zaga ta’siri bo‘yicha o‘tkazilgan tajribalarda hosildorlik nazoratdagiga nisbatan gektariga o‘rtacha 2-5,5ss ortiq bo‘lgan. Mikroelementlar. O‘simliklarning me’yorda o‘sishi va rivojlanishi uchun asosiy oziq elementlari (N, R, K) dan tashqari, mikroelementlardan bor, pyx, mis, molibden, marganets va kobalьt kabilar ham zarur. Tarkibida bunday elementlar bo‘lgan o‘g‘itlar mikroo‘g‘itlar deyiladi. Bularni o‘simliklar juda oz miqdorda talab qiladi. Mikroelementlar nafas olish, fotosintez, moddalar almashinuvi va ularning harakati kabi jarayonlarda hamda turli xil fiziologik funksiyalarda muhim rolь o‘ynaydi. Ular vitaminlar, fyermentlar, oqsillar hosil qilishda va boshqa jarayonlarda faol ishtirok etadi. Mikroelementlar etishmasa, o‘simliklarda moddalar almashinuvi me’yorda bormaydi, etarli bo‘lganda esa o‘simliklarning noqulay sharoitga chidamliligi ortadi. Bor elementi bo‘lmasa, o‘simliklarning kurtaklari nobud bo‘ladi, g‘o‘zaning shonalari, gullari, tugunchalari, hosil elementlari to‘qilib ketadi va hosildorligi pasayadi. U g‘o‘zaning changlanishi uchun zarur bo‘lib, etishmaganda chigitning shakllanishi susayadi va uning sifati pasayadi, maysalar ildiz chirish kasalligiga chalinadi va rivojlanishdan orqada qoladi. O‘simliklarning hayoti me’yorda o‘tishi uchun tuproq tarkibida 0,02-0,05 mg/kg harakatchan bor bo‘lishi kyerak. Tuproqda mis etishmasa, g‘o‘za barglarining uchi, chetlari oqarishib kuriydi, hosil tugmaydi. Marganets etishmaganda, g‘o‘zaning barglari sarg‘ayadi yoki unda oq, jigar rang va qo‘ng‘ir yo‘lli dog‘lar paydo bo‘ladi. Marganetsli, kobalьtli va borli mikroo‘g‘itlar g‘o‘zaning rivojlanishini tezlashtiradi va hosil elementlarining to‘qilishini kamaytiradi. O‘simliklar vegeta-siyasining kritik davrlarida tuproqda oson o‘zlashtiriladigan holatdagi mikroelementlar bo‘lishi juda muhimdir. 1.23-jadval Kaliyli o‘g‘itlarning g‘o‘za hosiliga ta’siri (Geost ma’lumoti, 1961-1973 y.) Respublikalar Tuproqlar tipiTajribalar soni Hosil ga/s Fon (N, P) Fon (N, P, K) Kaliyli o‘g‘it solinganda olingan qo‘shimcha hosil g a/s % O‘zbekiston Tipik bo‘z tuproq 25 32,2 37,6 5,4 16,4 Och tusli bo‘z 22 32,9 36,3 3,4 10,3 tuproq Bo‘z tuproq 12 38,5 40,5 2,0 5,2 Tojikiston SHag‘alli sur qo‘ng‘ir tuproq 18 29,9 31,8 1,9 6,6 Och tusli bo‘z tuproq 7 34,8 40,3 5,5 15,8 Turkmaniston O‘tloqi tuproq 6 36,4 38,5 2,1 5,8 Taqir 10 33,2 35,6 2,4 7,2 Marganets, rux o‘simliklardagi ba’zi fyermentlar tarkibiga kirib, biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi, fotosintez jarayonida faol qatnashadi. CHigit va boshqa ekinlar urug‘i ekishdan oldin mikroelementlar yeritmasi bilan ishlanadi yoki ularni vegetatsiya davrida yerga solish ham mumkin. Yerga o‘g‘it bilan birga har xil mikroelementlar solinganda, g‘o‘za vilt bilan kam kasallanadi va hosili ortadi (1.24-jadval). Har xil tuproq-iqlim sharoitida yerga mikroelementlar solinganda gektaridan o‘rtacha 2,5-3,5ss qo‘shimcha hosil olish mumkinligi jadvaldan ko‘rinib turibdi. Mikroelementlarning samaradorligi asosan, ularni ekinlarga solish muddatiga borliq. Mikroelementlar mosh, loviya, soya kabi dukkakdosh ekinlarning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy ta’sir etadi. 1.24-jadval G‘o‘za hosiliga mikroelementlarning ta’siri (ga/s, O‘zPITI ma’lumoti) M ikroelementlar O‘tkazilgan tajribalar soni O‘rtacha qo‘shimcha hosil Rux 17 3,5 Mis 11 2,7 Marganets 5 2,4 Molibden 7 2,8 Bor 5 2,0 Kobalьt 4 3,1 Tuproqda marganets tanqisligi sezilganda, o‘simliklarda xloroz va nekroz kasalligi paydo bo‘ladi. Loviya va mosh ekilgan yerda molibden etishmasa, ekinlar o‘sishdan orqada qoladi, tugunak baktyeriyalar rivojlanmaydi va hosil kamayadi. Masalan, har gektar yerga ekiladigan urug‘lik loviyaga 50 g hisobidan molibden yeritmasi purkalganda, olingan qo‘shimcha hosil 17,9% ni, 100 g hisobidan purkalganda 21,1% ni va 200 g hisobidan purkalganda 63,1% ni tashkil etganligi tajribalarda kuzatilgan. 4. Tuproq oziq rejimini boshqarishda organik moddalar, mikroorganizmlar va tuproq xossalarining ta’siri Tuproqning oziq rejimini boshqarishdagi barcha tadbirlarni kuyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: a) tuproqni oziq moddalar bilan boyitish; b) tuproqdagi o‘simliklar qiyin o‘zlashtiradigan oziq elementlarini o‘zlashtiriladigan holatga o‘tkazish; v) oziq moddalarni o‘simliklar oson o‘zlashtirishi uchun sharoit yaratish; g) tuproqda oziq moddalar kamayishiga qarshi kurashish. Ekinlardan mo‘l va sifatli hosil olishda tuproqning oziq rejimini boshqarish va uni o‘rganish katta ahamiyatga ega. Yerga yoki ekinlarga minyeral o‘g‘itlarning qaysi turi solinmasin, bari bir organik yoki mahalliy o‘g‘itlar asos hisoblanadi, chunki minyeral o‘g‘itlar organik o‘g‘itlar etarli bo‘lgan yerlarga solinganda yoki ularning har ikkalasi birgalikda solinganda samaradorligi yuqori bo‘ladi. Hech qanday minyeral o‘g‘it tuproq «qalbini» organik moddalardek isita olmaydi. CHunonchi, tuproq o‘ ziga xos tirik organizmdir, uning har gektarida 30 - 40ss mavjudotlar, baktyeriyalar va zamburug‘lar bor. Tuproqdagi organik moddalar esa ular uchun eng zarur hayot sharoiti hisoblanadi. Ularning hayot sharoiti hisoblanadi. Ularning faoliyati va rivojlanishi tuproqning organik moddalar bilan ta’minlanganligiga bog‘liq. U yoki bu minyeral o‘g‘it tarkibida bir yoki ikki xil element uchrasa, go‘ng tarkibida o‘simliklarning oziqlanishi uchun zarur bo‘lgan barcha elementlar uchraydi ( 1. 2 5 - jadval). 1. 2 5 -jadval Yangi go‘ngning k im yo viy tarkibi % Go‘ngning k im yo viy tarkibi Somon to‘shalgan Mol go‘ngi CHo‘chqa go‘ngi Qo‘y go‘ngi Ot go‘ngi Aralash go‘ngi Suv 77,3 72,4 64,6 71,3 75,0 Organik moddalar 20,3 25,0 31,8 25,4 21,0 Umumiy azot 0,45 0,45 0,83 0,58 0,50 Ammoniy azot 0,14 0,20 - 0,19 0,15 Fosfor 0,23 0,19 0,23 0,28 0,25 Kaliy 0,50 0,60 0,67 0,63 0,60 Har gektar yerga 20-30 t hisobidan go‘ng solinganda, taxminan yerga 1 t kul, 0,57 atrofida kalьsiy va magniy etmentlar tushadi. Yerga go‘ng solinganda makroelementlar bilan birga mikroelementlar ham tushadi ( 1. 2 5 -jadval). Go‘ng solingan yerlarda tuproqning tabiiy xossalari yaxshilanadi, ya’ni mexanik tarkibi og‘ir tuproqlarni yumshatadi, mexanik tarkibi engil tuproqlarning esa yopishqoqligi va donadorligini oshiradi. Tuproqning oziq rejimiga va tabiiy xossalariga go‘ng bilan bir qatorda oraliq eki n lar, ayniqsa dukkakdosh ekinlar, ko‘kat o‘g‘it sifatida dukkakli-don ekinlari ekish ayniqsa yaxshi ta’sir etadi. Tuproqning oziq rejimi va unumdorligi yuqorida qayd qilganimizdek, unda sodir bo‘ladigan mikrobiologik jarayonlarga bevosita bog‘liqdir. CHunonchi, ayrim mikroorganizmlarning hayot faoliyati ta’sirida tuproqda o‘simliklar uchun zarur oziq moddalar to‘planadi, ya’ni ular o‘simliklar o‘zlashtirolmaydigan holatdagi oziq moddalarni o‘zlashtira oladigan holatga o‘tkazadi. Tuproqdagi turli xil mikroorganizmlar hayot faoliyati, ularning suv, havo va issiqlik rejimiga bog‘liq. SHunnng uchun dehkonchilikda foydali mikroorganizmlarning faoliyatiga ijobiy ta’sir etadigan agrotexnika tadbirlarini amalga oshirish zarur. Bunda ayniqsa, yerlarnn o‘z vaqtida sifatli ishlash, organikminyeral o‘g‘itlar solish, almashlab ekishni joriy etish, dukkakdosh ekinlar ekib ko‘kat o‘g‘it sifatida haydab tashlash katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, yerigan oziq moddalarning o‘simliklar ildizi orqali singdirib olishi tuproq yeritmasining fizik- k im yo viy xossalariga bog‘liq. CHunonchi, yuqori me’yorda o‘g‘itlangan yoki sho‘rlangan yerlarda o‘simliklarning namni singdira olish olmasligi hujayra suyuqligining shimish kuchiga va tuproq yeritmasining osmotik bosimiga bog‘liq. Masalan, o‘simliklar hujayra plazmasining osmotik bosimi tuproq yeritmasining osmotik bosimidan past bo‘lsa, o‘simliklar ildiziga suv va oziq elementlari o‘tmaydi. SH o‘ rlangan yerlarda tuproq yeritmasining osmotik bosimi yuqori b o‘ lishiga sabab elektrolitlar miqdorining ortiqligidir. SHuning uchun bunday yerlarda oziq rejimini yaxshilash uchun tuzlarni kamaytiradigan tadbirlarni amalga oshirish zarur. Ekinlarning to‘g‘ri oziqlanishi va mikroorganizmlarning faoliyati tuproq muhitiga bog‘liq. Binobarin, o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi hamda mikroorganizmlar uchun kuchsiz ishqoriy va kuchsiz kislotali muhit qulay hisoblanadi. SHunga ko‘ra, kislotali yerlarni haydashdan oldin ohak solish, ishqoriy yerlarga gips solish va so‘ngra haydash tuproqning oziq rejimini yaxshilaydi hamda o‘simliklarning oziqlanishini me’yorllashtiradi. Bu tadbirlar dehqonchilikda organik-minyeral o‘g‘itlarning samaradorligini oshiradi. Ko‘p yillik ilmiy tadqiqotlarga qaraganda azot, fosfor va kaliy o‘g‘iti barcha ekinlar xosildorligini keskin oshiradi. O‘g‘itlarning nisbati tuproq tipiga, o‘g‘itlash usuliga, muddatiga k o‘ ra turlicha bo‘ladi va bunga to‘g‘ri amal qilish o‘g‘itlarning samaradorligini birmuncha oshiradi. Fosforli va kaliyli o‘g‘itlar yillik me’yorining asosiy qismini tuproq tipiga qarab yerlarni kuzgi shudgorlashdan oldin, azotli o‘g‘itlarni esa vegetatsiya davrida byerish maqsadga muvofiq keladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers. 2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009. 3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari. (Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b. 4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”, 2014. – 240 b. 5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari. (Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b. 6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.: ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b. 7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”, 2012. – 187 bet.

MAVZU. TUPROQNING OZIQ REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI Reja : 1. Tuproqdagi oziq elementlari va ularni o‘simlik hayotidagi ahamiyati. 2. O‘simliklar tomonidan oziq elementlarini o‘zlashtirilishi. 3. Dehqonchilikda azot, fosfor va kaliy elementlarining dinamikasi 4.Tuproq oziq rejimini boshqarishda organik moddalar, mikroorganizmlar va tuproq xossalarining ta’siri.

1. Tuproqdagi oziq elementlari va ularni o‘simlik hayotidagi ahamiyati Oziq moddalar va suv tuproq unumdorligining asosiy elementlari hisoblanadi. O‘simliklarning bu elementlarga talabchanligi ekinlarning turiga, naviga, hosildorligiga bog‘liq. O‘simliklarning bu sohadagi talabini qondirish dehqonchilikdagi asosiy masalalardan biri hisoblanadi. O‘simliklar oziq moddalarni tuproqdan, atmosfyeradan, gidrosfyeradan va yorug‘lik, issiqlikni esa fazodan oladi. O‘simliklar hayotida oziqlanish eng muhim omillardan hisoblanadi. Oziqlanish -har qanday tirik organizmning, shu jumladan, o‘simliklarning ham o‘sish va rivojlanish asosidir. O‘simliklar qancha me’yorda oziqlansa, shuncha yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Barcha o‘simliklarning me’yorda o‘sishi va rivojlanishi uchun yorug‘lik, issiqlik, suv va havo qancha zarur bo‘lsa, oziq moddalar ham shuncha zarurdir. Ulardan birining o‘rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Fyermyer xo‘jaliklari o‘lchami almashlab ekishni boshqarish va qoplama ekinlarni boshqarish o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Organik fyermyerlar tuproq unumdorligini saqlash maqsadida qoplama ekinlarni ekishmoqda va tuproq organik tarkibini oshirmoqda va tuproqning fizik xususiyatlarin yaxshilamoqda. Qoplama ekinlar begona o‘tlar kamayishi va foydali xasharotlar faoliyatini ta’minlab byerishi mumkin. Mutaxasis fyermyerlar har bir imkoniyatda o‘zlarining dalalarida qoplama ekinlarni joriy etmoqda ba’zan bu imkoniyatlar qisqa muddatli ekinlardan keyin yoki to‘liq yozgi o‘simliklar orasida, oy o‘rtalarida amalga oshirilmoqda. Birqancha mutaxasis fyermyerlar to‘liq yil davomida qoplama ekinlarni ekishmoqda. Katta fyermyer xo‘jaliklari tez-tez almashlab ekishni amalga oshiradi. Bu esa o‘z tarkibida ko‘p yillik qoplama ekinlarni yoki em-xashak o‘simliklarni oladi. Kichik o‘lchamdagi fyermyer xo‘jaligi shunga amin bo‘lishdiki qoplama ekinlarni ekish o‘simliklar oilalarining izchilligining amalga oshirish foydali ekanligini ko‘rsatdi . 1 1 Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohler and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009

O‘simliklar tarkibida azot, fosfor, kaliy, kalьsiy, magniy, temir kabi elementlar anchagina (0,01 % gacha) bo‘ladi, ular makroelementlar, oz miqdorda (0,01 -0,001 %) bor, mis, rux, marganets, kobalьt, molibden kabi elementlar uchraydi, ular mikroelementlar deb ataladi. Ba’zi o‘simliklardagina oz miqdorda stronsiy,sseziy, rubidiy kabi elementlar bor, ular ulьtramikro-elementlar deyiladi. O‘simliklar tarkibida 70 dan ortiq kimyoviy element topilgan. O‘simliklarni kimyoviy analiz qilish tufayli umumiy og‘irligining taxminan 45% uglyerod, 42% kislorod, 6,5% vodo-rod, 5% kul va boshqa elementlarga to‘g‘ri kelishi aniqlangan. Tuproqda zarur oziq elementlardan birortasi etishmasa, o‘simliklar me’yorda o‘sib rivojlanmaydi. Oziq moddalarni o‘zlashtirish miqdori ekinlarning turiga, naviga, hosiliga va ular o‘sayotgan sharoitga bog‘liq (1.19-jadval). Jadval ma’lumotlaridan deyarli barcha ekinlar azot elementiga talabchan ekanligi ko‘rinib turibdi, chunki u o‘simliklarning o‘sishini ta’minlaydi. G‘o‘za azot, fosfor va kaliyga nihoyatda talabchan o‘simlik. Masalan, 1 t paxta etishtirish uchun taxminan 56 kg azot, 23 kg fosfor va 53 kg kaliy talab qilinadi. Kungaboqar azot va fosforga qaraganda kaliyni ko‘proq o‘zlashtiradi. 1 t kungaboqar hosili uchun tuproqdan 228 kaliy, 50 kg azot va 27 kg fosfor sarflanadi. Ildizmevalar va tugunakmevalar ham fosfor va azotga qaraganda kaliyga ko‘proq talabchan. Masalan, 1 t kartoshka etishtirish uchun 8 kg kaliy, 2 kg fosfor va 6,2 kg azot; 1 t soya hosili uchun 71 kg azot, 16 kg fosfor va 18 kg kaliy zarur. Vegetatsiya davrida o‘simliklar tuproqdan qancha miqdorda oziq moddalar o‘zlashtirishi ularning rivojlanish fazalariga va o‘sish sharoitiga qarab turlicha bo‘ladi. Ekinlarning hosildorligi ortib borishi bilan tuproqdan sarflanadigan oziq moddalarning miqdori ham ortib boradi. Masalan, gektaridan 14,1ss hosil olinganda, har gektar yerdan o‘rtacha 45,6 kg azot, 14,3 kg fosfor, 40,3ss hosil etishtirilganda esa 182,6 kg azot va 55,4

kg fosfor hamda boshqa elementlar chiqib ketadi. SHuning uchun yerlarga solinadigan o‘g‘itlarning me’yori belgilanayotganda etishtirilayotgan hosil miqdorini ham nazarda to‘tish tuproq unumdorligini bir me’yorda saqlashda katta ahamiyatga ega. 1.19-jadval Ekinlarning turiga qarab 1 t hosil bilan birga chiqib ketadigan minyeral o‘g‘itlar (kg) Ekinlar azot fosfor kaliy G‘o‘za 56 23 53 Kuzgi bug‘doy 37 13 23 Arpa 29 11 20 Bahorgi bug‘doy 47 12 18 Suli 33 14 29 Makkajo‘hori (don uchun) 34 12 37 Javdar 34 14 26 SHoli 21 8 26 Tariq 33 10 34 Ko‘k no‘xat 66 15 40 Zig‘ir 80 40 70 Qand lavlagi 5,9 1,8 7,5 Kartoshka 6,2 2,0 8 Kungaboqar 50 27 228 Tamaki 24 7 51 Soya 71 16 18 Makkajo‘hori (silos uchun) 2,4 0,9 3,6 Poliz ekinlar 5,5 1,6 5 Ildiz mevalar 2,7 1,9 4,8 CHoy bargi (quritilganda) 50 7 23 Odatda, oziq elementlarining umumiy miqdori har gektar yerda bir necha tonna atrofida bo‘ladi. Masalan, qadimdan (100 yildan ortiq) sug‘orib dehqonchilik

qilinayotgan bir gektar tipik bo‘z tuproqli yerning haydalma (0-28 sm) qatlamida o‘rtacha 59,1 chirindi, 4 t azot, 8 t fosfor va undan keyingi (28-100 sm) qatlamda esa yuqoridagilarga muvofiq 73,5, 4,97 va 16 t oziq elementlari bo‘lar ekan. O‘simliklar rivojlanishi uchun tuproqni yaxshilash tamoyillari quyidagilardan iborat:  Azotga boyitadigan o‘simliklar bilan loviyali ekinlar:  Kam azot ajratadigan ekinlar ekish bu loviya ekilgandan keyin 2 yoki 3- yilda joriy yil uchun yillik ekinlar ekish.  Bir biriga yaqin bir xil o‘simliklar ekilmasligi tuproqni boyitadigan ekinlar ekish uzoq muddatli ko‘p yillik ekinlardan foydalanish qoldig‘i tuproqda ko‘p qoladigan ekinlarni ekish . 2 Tuproqda oziq elementlarining umumiy miqdori qancha ko‘p bo‘lmasin, u ishlab chiqarish sharoitida o‘simliklarning oziq moddalarga bo‘lgan talabini etarli darajada qondira olmaydi. SHuning uchun ekinlardan mo‘l hosil etishtirishda yerga minyeral o‘g‘itlar solinadi (1.20- jadval). Jadval ma’lumotlaridan, tuproqda oziq moddalarning umumiy miqdori ko‘p bo‘lishidan kat’i nazar, gektariga 80 kg azot solinganda paxta xosili 24,2%, gektariga 150 kg solinganda esa 32,3 % ko‘payganligi ko‘rinib turibdi. 1.20-jadval Azotning g‘o‘za o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ta’siri. Azotning yillik me’yori (ga/kg) Azot solish muddati 3-4 ta chinbarg chiqarganda SHonala- ganda gullaganda Paxta hosili (ga) Olingan ko‘shimcha hosil (ga/s) 0 - - - 35,5 - 80 - 40 40 44,1 8,6 150 50 50 50 47,0 11,5 2 Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohler and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009.

O'xshashlar

TUPROQNING HAVO REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI
TUPROQNING SUV REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI
TUPROQNING ISSIQLIK REJIMI VA UNI BOSHQARISH USULLARI
SIZOT SUVLARI, ULARNING REJIMI, BALANSI VA KRITIK CHUQURLIGI. TUPROQNING TUZ REJIMI VA BALANSI
O‘SIMLIKLARNING SUV REJIMI