logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. TUZLAR VA ULARNING O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI.

TUZLAR VA ULARNING O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI.

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.2978515625 KB
Ko'chirib olish
TUZLAR VA ULARNING O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI. O‘SIMLIKLARNING TUZ TA’SIRIGA CHIDAMLILIGI. Reja: 1. Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri. 2. Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi va chidamliligini oshirish yo‘llari. 3. Tuproq tarkibidagi tuzlarning yo‘l qo‘yiladigan miqdori. 1. Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri. Tuproqdagi tuzlarning me’yoridan ortiqcha bo‘lishi qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqdagi tuzlar o‘simliklarga ta’siri bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi. Zaharli tuzlar; Kam zaharli tuzlar. Birinchi guruhga Na 2 CO 3 , NaHCO 3 , Na 2 SO4, NaCl, MgCl 2 , MgSO 4 , Mg (HCO 3 ) tuzlari; ikkinchi guruhga esa SaCl 2 , CaSO 4 , CaCo 3 va Ca (HCO 3 ) 2 tuzlari kiradi. Zaharli tuzlardan o‘simliklar uchun o‘ta zararlisi Na 2 CO 3 NaCl nisbatan kamroq MgSO 4 , NaHCO 3 , va Na 2 SO 4 tuzlaridir. Bu tuzlar suvda juda tez yeruvchan bo‘ladi. Kam zaharli tuzlar esa suvda sekin yeruvchandir. SHuning uchun ham ular ekinlarga ko‘p zarar keltirmaydi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida zaharli va kam zaharli tuzlar bilan sho‘rlangan yerlar keng tarqalgan. Mirzacho‘l, Jizzax, qarshi, SHyerobod cho‘llari va Buxoro, Navoiy viloyatlarining tuproqlarida zaharli tuzlar, Farg‘ona vodiysi tuproqlarida esa kam zaharli tuzlar keng tarqalgan. Xorazm va qaroqalpog‘iston hududlarida esa aralash ya’ni zaharli va kam zaharli tuzlar birgalikda uchraydi. Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri turlicha bo‘ladi. Tuzlar o‘simliklarning bioximik, fiziologik, funksiyalarini va suv, oziqa rejimlarini, nafas olish, fotosintiz jarayonlarini buzadi. Tuz ta’sirida o‘simliklarda fotosintiz kamaydi va bu natijasida quruq modda to‘planishi susayadi. SHuning uchun xam sho‘r tuproqlarda etishtiriladigan ekinlarning bo‘yi kalta, bargi va shoxlar kichik bo‘lib qoladi. O‘simliklarda fotosintez jarayonining kamayishi tuproqdagi tuzlarning tarkibiga bog‘liq. Sulьfat-xlorid tuzlari bilan sho‘rlangan tuproqlarda xlorid-sulьfat bilan sho‘rlangan tuproqlarga nisbatan quruq modda kam to‘planadi va bunda o‘simliklarning rivojlanishi ancha orqada qoladi. Tuzlar o‘simliklarning xujayralariga xam ta’sir qiladi. B.P.Stroganovning sho‘rlangan tuproqdagi o‘simliklarning suv rejimiga oid tekshirishlariga ko‘ra, tuproq xlorid tuzlar bilan sho‘rlangan bo‘lsa, o‘simliklarda galosukkulentlik alomatlari rivojlanadi. Bunda o‘simliklarning xujayralari kattalashadi, barg tomirlari kamayadi, ammo ancha yo‘g‘onlashadi.O‘simliklarning suvni so‘rish qobiliyati susayadi va transpiratsiya intensivligi keskin pasayib ketadi. Masalan xlorli tuzlar bilan sho‘rlangan yerlarda o‘simliklarda galossukkulentlik alomati rivojlanadi, ya’ni o‘simlik xujayrasi kattalashadi, barg tomirlari kamayadi, ular ancha yo‘g‘onlashadi o‘simliklarni suv so‘rishi va ajratish susayadi. Sulьfatli tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlarda o‘simliklarda ksyeromorfizm - ya’ni o‘simlik xo‘jayralari kichiklashadi barg tomirlari ko‘payadi natijada transpiratsiya intensivligi ortadi. SHuning uchun tuproqning sho‘rlanish ta’siri ostida o‘simliklarda fotosintez va nafas olish jadalligi sezilarli darajada kamaydi, modda almashinuvi susayadi. Tuproqning sho‘rlanish darajasi ortishi bilan quruq modda kamroq to‘planadi. Sulьfat-xlorid tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlarda xlorid-sulьfat tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlardagiga nisbatan quruq modda kamroq yig‘iladi. 1.74-jadval Tuproqdagi tuzlar miqdori va sho‘rlanish tipiga qarab g‘o‘zaning o‘zgarishi SH o‘rlanish tipi Tuproqdagi tuzlar miqdori, % O‘simliklarning quruq og‘irligi, g Bargi Poyasi, bargi Hosil ele- mentlari Yer usti organ- larining umumiy og‘irligi Ildizning og‘irligi Butun usimlikning umumiy og‘irligi Nazorat (sho‘rlanma- - 5,88 5,74 1,96 13,58 1,54 15,12 gan) Xloridli- sulьfatli 0,3 0,5 0,8 6,14 5,21 5,15 5,69 5,65 4,46 2,65 2,70 2,90 14,48 13,56 12,51 1,74 1,76 1,51 16,22 15,32 14,02 Sulьfat xloridli 0,3 0,5 0,8 5,20 4,58 3,62 4,48 4,04 3,62 2,34 3,57 1,34 2,02 12,19 8,06 1,42 1,48 0,97 13,44 13,67 9,03 Umumiy qonuniyat shuki, transpiransiya intensivligidan qat’iy nazar, tuproqning sho‘rlanganlik darajasi ortishi bilan o‘simliklarning o‘sish davridagi umumiy suv sarfi kamaya boradi. Bunga sabab shuki, tuprog‘i kamroq sho‘rlangan joydagi o‘simliklarda umumiy bug‘lanish yuzasi, ayniqsa barg sirtining yuzasi juda kichrayib ketadi. Tuproqning sho‘rlanganlik darajasi ortishi bilan maydon birligiga to‘g‘ri keladigan o‘simlik soni ham kamayadi. Tuzlar o‘simlikning suv rejimini ham buzadi, tuproqning sho‘rlanganlik darajasi ortishi bilan uning suv sarflash qobilyati kamayib boradi. Masalan vegetatsiya davomida kuchsiz sho‘rlangan yerlarda bir tub g‘o‘za 156,1 kg suv sarflangan bo‘lsa, kuchli sho‘rlangan yerdagi g‘o‘za 92,35 kg suv sarflagan. Tuproqqa sho‘rlanish darajasi ortishi bilan urug‘larning nam tortishi kuchi juda sekinlashadi shuning uchun xam sho‘r yerlarda urug‘larni unib chiqishi qiyinlashadi. 1.75-jadval Turli sho‘rlanish darajalarida g‘o‘zaning o‘sish davridagi suv sarfi Tuproqning sho‘rlanganli k darajasi Bir tup g‘o‘zaning suv sarfi, kg O‘suv davridagi suv sarfi iyun ь iyul ь avgus t sentyabr ь oktyabr ь Bir tup g‘o‘zanin g suv sarfi, kg Maydonda gi g‘o‘zaning suv sarfi, m/ga Kuchsiz 1,2 11,8 57,46 62,94 22,62 156,10 6517 kuchli 9,66 7,52 7,52 36,57 17,08 92,35 2695 Ma’lumki suv oziq moddalari bilan birgalikda ildiz tukchalari orqali so‘riladi. Lekin o‘simliklarning so‘rish kuchi tuproq yeritmasining osmatik bosimidan katta bo‘lganda so‘riladi. O‘simliklarning so‘rish kuchi tuproq namligiga, o‘simlikning turiga, yoshiga va sho‘rlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: sho‘rlanmagan tuproqlarda sabzavot ekinlarining so‘rish kuchi 2-5 atm: g‘o‘zaniki 10-15 atm: sho‘r yerda- g‘o‘zaniki 18-30 atm. bo‘ladi. CHo‘l kseforitlarining surish kuchi 40-50 atmosfyeragacha, sho‘rxok tuproqli yerlardagi o‘simliklarda esa 50-100 atmosfyeragacha va undan ham yuqori bo‘ladi. Tuproqning sho‘rlanish darajasi ortishi bilan tuproq yeritmasining osmotik bosimi o‘simlikning surish kuchidan ortib ketadi. SHu sababli o‘simliklarning suvni tortib olishi qiyinlashadi va tuproqning fiziologik quruqligi deb ataladigan sharoit vujudga keladi, bunda tuproqda namlik bo‘lishiga qaramay, o‘simlik etarlicha suvni ololmaydi. Natijada o‘simliklarning rivojlanishi sekinlashadi. SHo‘rlangan tuproqlarda tuzlar o‘simliklarning to‘qima va organlariga kirib boradi. A.A.Rixtyer fikricha, tuz konsentratsiyasiga muayyan miqyosga etguncha ildiz to‘qimalarining tuz o‘tkazmasligi saqlanib turadi, shundan keyin tuzlar teshib o‘tadi va o‘simlikni zaxarlaydi. Agar tuproq yeritmasining osmatik bosimi o‘simlikning so‘rish kuchidan katta bo‘lsa fiziologik quruqlik xodisasi yuz byeradi. Tuproq yeritmasining osmatik bosimi tuproqda tuzlarning ko‘payishi bilan u xam oshib boradi va shu natijasida tuproqda etarli miqdorda nam bo‘lsa xam o‘simlik undan foydalana olmaydi. 1.76 -jadval Tuproq tarkibida tuzlar va namlik miqdoriga qarab suv tutib turish kuchi (V.S.SHardakov ma’lumotlari) SHo‘rlanmagan tuproq Kam sho‘rlangan tuproq (0,55% tuzlar) Kuchli sho‘rlangan tuproq (2-13% tuzlar) Tuproqning Suv tutib Tuproqning Suv tutib Tuproqning Suv tutib namligi % turish kuchi.atm namligi % turish kuchi.atm namligi % turish kuchi.atm 9,4 20 9,3 35 9,9 143 12,2 10 12,4 26 13,3 59 18,3 2 18,6 18 19,6 30 - - 24,8 11 25,8 17 P.A.Genkelning tekshirishlariga ko‘ra, tuzlar konsentratsiyasi yuqori bo‘lganda o‘simliklarda plazma zararlanadi. Buning natijasida o‘simlik organlarida ko‘p tuz to‘planadi. O‘simlik organlari kuchli minyerallashganda o‘simliklarning minyeral oziqlanishi buziladi. SHunda o‘simlik oziqlanishi uchun zarur bo‘lgan ko‘pchilik elementlar(masalan, kalьsiy, kaliy, oltingugurt) kamayib ketadi, kremniy, xlor, natriy, magniy kabi elementlar ko‘payib ketadi (1.77- jadval). 1.77- jadval G‘o‘za niholining minyeral tarkibi G‘o‘zani ng nomi Absolyut quruq moddaga nisbatan Jami minyera l moddal arSiO 2 Al 2 O 3 Fe 3 O 3 P 2 O 3 Cl SO 4 Ca Mg K Na YAxshi 0,7 2 0,47 0,08 0,5 8 1,5 4 3,8 3 3,3 5 0,8 1 4,6 7 0,4 1 16,46 Nimjonro q 1,2 6 0,06 0,11 0,4 7 0,8 5 3,3 4 3,5 5 0,8 7 3,3 4 0,2 0 14,05 Nimjon 5,1 6 0,19 0,46 1,6 2 0,5 6 2,0 3 1,8 3 0,8 7 3,5 0 0,5 4 17,76 Nihoyatd a nimjon 5,0 2 0,14 0,41 2,1 1 2,4 8 3,0 5 1,2 6 1,1 0 3,5 4 1,2 2 20,69 1.78-jadval Tuzlarning za h arli ta’siri natijasida g‘o‘zaning u nib chiq ishi SHo‘rlan ish dara jasi Gekt. Kuchat soni O‘simlik yuza si sm 2 Barg yuza- si sm 2 Fazalarni boshlanishi Xosil shonalash gullash pishish s / ga kuchsiz 77000 65,6 1957 3.06 8.06 10.09 31.36 o‘rtacha 66800 38.6 919 17.06 22.06 17.09 14.92 kuchli 28400 22.1 292 6.07 8.08 - 5.45 Tuzlar ta’sirida o‘simlik xayotida minyeral oziqlanish jarayoni buziladi. YA’ni o‘simlikning tanasida Sa, K, oltingugurt kamayib ularni o‘rnini xlor, natriy, magniy egallab oladi natijada o‘simlik zaxarlanadi. Kuchli sho‘rlangan yerlarda o‘simlik organlarida xlor 2-3 marta Na- 5-10 marta oshib ketadi. Natijada o‘simliklarni o‘sishi sekinlashib, bargi so‘liydi, bujamayib qoladi, rangi sarg‘ayadi, tuz dog‘lari paydo bo‘ladi va to‘kiladi. Tuzlarning zaxarli ta’siri natijasida ekinlar yaxshi unib chiqmaydi, sekin o‘sadi va rivojlanadi, pishishi kechikadi, sifati buziladi. Buni paxta misolida ko‘rish mumkin. 2. Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi va chidamliligini oshirish yo‘llari. Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi deb tuproq tarkibidagi tuzlarning va tuproq yeritmasi konsentratsiyasining qishloq xo‘jalik ekinlarining normal o‘sishi va rivojlanishini ta’sir qilmaydigan miqdoriga aytiladi. U quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi. 1. Ekinlarni tuz ta’siriga chidamligi o‘simlikning yoshiga qarab o‘zgaradi. O‘simliklarning dastlabki rivojlanishda tuz kuchli ta’sir etadi, yoshi ulgayishi bilan uning chidamligi oshib boradi. SHuning uchun xam o‘simlik yoshligida tuproqda tuzning miqdori kam bo‘lishi kyerak. 2. Tuzlarning tarkibiga bog‘liq. Tuproqning tarkibida xlorli tuzlar ko‘p bo‘lgan Mirzacho‘l, Qarshi, SHyerobod cho‘llarida ekinlar quruk qoldiq 0,3-0,4% bo‘lganda zaxarlanadi. Sulьfatli sho‘rlangan Farg‘ona vodiysining tuproqlarida esa ekinlar quruk qoldiq bo‘yicha 0,6-0,8 % bo‘lganda xam chiday oladi. 3. Tuproq namligiga tuproq qanchalik nam bo‘lsa tuproq yeritmasining konsentratsiyasi shuncha past bo‘ladi va ekinlarni tuz ta’siriga chidamliligi shuncha yuqori bo‘ladi. Tuproq yeritmasining konsentratsiyasi bir-xil bo‘lib nam ko‘paysa o‘simliklarni tuzga chidamligi oshadi. 4. Tuproq unumdorligi – unumdor tuproqlarda o‘simliklarning tuzga chidamligi oshadi, unumsiz tuproqlarda kamayadi. Bunda organik o‘g‘itlar almashlab ekish, imlmy asosida minyeral o‘g‘it byerish yaxshi natija byeradi. Lekin o‘g‘it me’yoridan ko‘p byerilganda (NaNo 3 ) tuproq yeritmasi konsentratsiyasi oshib o‘simliklarning tuz ta’siriga chidamliligi kamayadi. 5. Iqlim sharoiti - iqlim quruq, issiq, yog‘ingarchilik kam bo‘ladigan yerlarda o‘simliklarni tuz ta’siriga chidamliligi kamayadi. 6. Ekin turiga bog‘liqligi. Ekinlar tuz ta’siriga chidamliligi bo‘yicha qo‘yidagi guruxga bo‘linadi: 1. CHidamsiz. 2. O‘rtacha chidamli. 3.CHidamli. O‘simliklarning tuz ta’siriga chidamligini oshirish yo‘llari. O‘simliklarni o‘sish sharoitlarini o‘zgartirish yo‘li bilan ekinlarni tuz ta’siriga chidamligini oshirish mumkin. 1. Ekish oldidan urug‘larni tuz yeritmasida uvitish yoki ishlov byerish (NaCl yeritmasi). 2. Minyerallashgan suv bilan uru g‘ larga ishlov byerish (3,0-4,0 g/l) . 3. Supyerfosfat o‘ g‘ iti yeritmasida uru g‘ ni uvitish. 4. SHo‘r yerlardagi q ishloq x o‘jalik ekinlarini uru g‘ ini me’yorini 25-30% oshirish. 5. SHo‘r yerlardagi qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish me’yorini 30% gacha oshirish. 6. YUqori klass saralangan uru g‘ larni ekish. 7. Tuzga chidamli navlarni ekish. 1.79-jadval Tuproq tarkibidagi tuzlarning yul qo‘yilgan miqdori. Voxalar Qattiq qoldiq,% Xlor-ioni,% Urug unib chiqishi va dastlabki o‘suv fazasida Mirzachul Fargona Xorazim 0,25-0,30 0,50-0,80 0,30-0,40 0,008-0,01 0,008-0,01 0,015-0,02 O‘suv davrining keyingi fazalarida Mirzachul Fargona Xorazim 0,30-0,40 0,75-1,20 0,50-0,80 0,01-0,02 0,02-0,03 0,01-0,02 3. Tuproq tarkibidagi tuzlarning yo‘l qo‘yiladigan miqdori. Har bir meliorativ mintaqa uchun sho‘rlanish darajasining alohida-alohida shkalalari mavjud. Masalan, Mirzacho‘lning xloridli sho‘rlangan tuproqlarida g‘o‘zani ekishdan oldin yo‘l ko‘yilishi mumkin bo‘lgan tuzlar mikdori 0,3-0,4 % yoki xlor bo‘yicha 0,01-0,02 % bo‘lsa; Farg‘ona vodiysining sulfatli tuproqlarida bu ko‘rsatgichlar tegishli ravishda 0,6-0,8 % va xlor bo‘yicha 0,03-0,04% ni tashkil etadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatining sho‘rlangan tuproqlarida bu ko‘rsatgichlar yanada yuqoriroq bo‘lishi mumkin, chunki bu tuproqlarning singdiruvchi kompleksida kalьsiy kationi ko‘prok uchraydi, kalsiyli tuzlar o‘simliklar uchun zararsiz hisoblanadi. K.K.Gedroys fikriga ko‘ra sho‘rxok tuproqlarda anionlar e mas, balki kationlar o‘simliklarga ko‘proq zarar keltiradi. U kationlarning zararlilik ta’sirini S1 - N a + M g K tartibida kamayishini ko‘rsatadi. SHo‘rhoksimon tuproqlarda esa tuzlarning anionlari o‘simliklarga ko‘rsatadigan zararli ta’siri, ko‘pincha kationlar ta’siri kuchliroq bo‘ladi. Anionlar orasida xlor- ion ( C 1 ) o‘simliklarga ko‘proq zaharlidir. 1.80 -jadval Tuproq tarkibida tuzlarning qolishiga yo‘l qo‘yiladigan miqdorlari. Vohalar Qattiq qoldi q ,% Xlor-ion,% Urug‘lar unib chiqishi va dastlabki o‘suv fazasi Mirzacho‘l 0.25-0.30 0.008-0.01 Farg‘ona Xorazm 0.50-0.80 0.30-0.40 0.008-0.01 0.015-0.02 O‘suv davrining keyingi fazalari Mirzacho‘l Farg‘ona Xorazm 0.30-0.40 0.75-1.20 0.50-0.60 0.01-0.02 0.01-0.02 0.03-0.04 Ekinlarni tuz ta’sirida chidamliligi tuproqdagi tuzlarning turi va miqdoriga bog‘liqdir. Tuzlar orasida o‘simliklar uchun zararli tuz kir sodasi ( N a 2 SO 3 ) dir. Uning suvdagi yeritmasi o‘yuvchi natriy (NaOH) hosil qiladi va uning gidroksil ioni o‘simlikka zararli ta’sir etadi. Na 2 SO 3 +N 2 O↔NaON+NaNSO 3 Tuproqda kir soda 0.005% dan ko‘proq bo‘lganidayoq o‘simliklar o‘sishidan tuxtaydi; 0.01% dan ko‘p bo‘lganda o‘simliklar nobud bo‘ladi. Ammo, sho‘rlangan, sug‘oriladigan tuproqlarda kir soda ancha kam uchraydi. O‘simliklar uchun NaCL xam juda zararlidir. Sulfatli tuzlar (Na 2 SO 4 va MgSO 4 ) ning zarari xlorid tuzlariga qaraganda biroz kamdir. MgSO 3 va Mg(NSO 3 ) 2 tuproqda ko‘p bo‘lgani-dagina o‘simliklarga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Ammo kalsiy bikarbonat Sa(NSO 3 ) 2 tuzining zarari juda kamdir. Gips (Sa SO 4 ) va ohak (SaSO 3 ) tuproqda ko‘payib ketganda xam zararli ta’sir ko‘rsatmaydi. V.A.Kovda o‘simliklar uchun tuzlarning zararlilik darajasini kamayishi bo‘yicha quyidagicha qatorga joylashtirgan: Na 2 SO 3 ; NaNSO 3 ; NaS1; NaNO 3 ; SaS1 2 ; Na 2 SO 4 ; MgS1 2 ; Mg SO 4 SHo‘rlangan tuproqlarda natriyli tuzlar ko‘prok uchraydi. L.Rozov natriyli tuzlarning nisbiy zararligini quyidagi son nisbatlari bilan ifodalagan. N a 2 S O 3 : N aNSO 3 : N aS1: N a 2 S O 4 = 10 :3:3:1 Tuzlarning o‘simliklarga zararli ta’siri ma’lum darajada ularning suvda yeruvchanligiga ham bog‘liq. Zararsiz va kam zararli tuzlar (SaSO 4 ,SaSO 3 , MgSO 3 ) suvda juda qiyin yeriydi, qolgan boshqa tuzlar suvda yaxshi yeriydi va o‘simliklarga zararli ta’sir etadi. O‘simliklarni o‘sish sharoitlarini o‘zgartirish yo‘li bilan ularni tuz ta’siriga chidamliligini oshirish mumkin. 1) ekish oldidan urug‘larni tuz yeritmasida iviti yoki ishlov byerish (NaSl yeritmasida). 2) Minyerallashgan suv bilan urug‘larga ishlov byerish (3,0-4,0 g/l). 3) Supyerfosfat o‘g‘iti yeritmasida urug‘larni ivitish. 4) SHo‘rlangan yerlarda ekinlar urug‘ini ekish me’yorini 25-30 % ga oshirish. 5) SHo‘rlangan yerlarda ekinlar sug‘orish me’yorini 30 % gacha oshirish. 6) YUqori sinfli saralagan urug‘larni ekish. 7) Tuzga chidamli navlarni tanlab ekish. Tuzlar o‘simliklarning biokimyoviy, fiziologik funksiyalarini va suv, oziqa rejimlarini, nafas olish, fotosintez jarayonlarini buzadi. Tuz ta’sirida o‘simliklarda fotosintez sekinlashadi va natijada quruq modda kam to‘planadi. E kinlarning tuz ta’siriga chidamliligi o‘simliklarning yoshiga, tuproqdagi tuzlar tarkibiga, tuproq namligiga, tuproq unumdorligiga, iqlimiy sharoitlarga, ekin turiga bog‘liq bo‘ladi. Ekinlar tuz ta’siriga chidamliligi bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi: ch idamsiz, o‘rtacha chidamli va chidamli. O‘simliklarni o‘sish sharoitlarini o‘zgartirish yo‘li bilan ularni tuz ta’siriga chidamliligini oshirish mumkin. 1.81-jadval Qishloq xo‘jalik ekinlarini tuzlar ta’siriga chidamliligi (FAO ma’lumotlari ES bo‘yicha, dsm/m) № Ekinlar Hosildorlik kamayishi, % 0 10 25 50 Max TEK TSA TEK TSA TEK TSA TEK TSA 1 Arpa ( hordeum Valgare ) 8,0 5,3 10,0 6,7 13,0 8,7 18,0 12,0 28,0 2 G‘o‘ za (Gossypium hirsutum) 7 ,7 5,1 9,6 6,4 13,0 8,4 17,0 12,0 27,0 Qand lavlagi ( Beta Vulgoris ) 7 ,0 4,7 8,7 5,8 11,0 7,5 15,0 10,0 24,0 3 Bug‘doy (triticum aestivum) 6,0 4,0 7,4 4,9 9,5 6,4 13,0 8,7 20,0 4 Qo‘qon jo‘xori Sorghum bicolor 4,0 2,7 5,1 3,4 7,2 4,8 11,0 7,2 18,0 5 Qovun ( Cucumis melo ) 2,2 1,5 3,6 2,4 5,7 3,8 9,1 6,1 16,0 6 Lavlagi ( Beta Vulgoris ) 4,0 2,7 5,1 3,4 6,8 4,5 9,6 6,4 15,0 7 Ismaloq ( Spinacia olyeracea ) 2,0 1,3 3,3 2,2 5,3 3,5 8,6 5,7 15,0 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers. 2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009. 3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari. (Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b. 4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”, 2014. – 240 b. 5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari. (Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b. 6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.: ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b. 7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”, 2012. – 187 bet.

TUZLAR VA ULARNING O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI. O‘SIMLIKLARNING TUZ TA’SIRIGA CHIDAMLILIGI. Reja: 1. Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri. 2. Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi va chidamliligini oshirish yo‘llari. 3. Tuproq tarkibidagi tuzlarning yo‘l qo‘yiladigan miqdori.

1. Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri. Tuproqdagi tuzlarning me’yoridan ortiqcha bo‘lishi qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqdagi tuzlar o‘simliklarga ta’siri bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi. Zaharli tuzlar; Kam zaharli tuzlar. Birinchi guruhga Na 2 CO 3 , NaHCO 3 , Na 2 SO4, NaCl, MgCl 2 , MgSO 4 , Mg (HCO 3 ) tuzlari; ikkinchi guruhga esa SaCl 2 , CaSO 4 , CaCo 3 va Ca (HCO 3 ) 2 tuzlari kiradi. Zaharli tuzlardan o‘simliklar uchun o‘ta zararlisi Na 2 CO 3 NaCl nisbatan kamroq MgSO 4 , NaHCO 3 , va Na 2 SO 4 tuzlaridir. Bu tuzlar suvda juda tez yeruvchan bo‘ladi. Kam zaharli tuzlar esa suvda sekin yeruvchandir. SHuning uchun ham ular ekinlarga ko‘p zarar keltirmaydi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida zaharli va kam zaharli tuzlar bilan sho‘rlangan yerlar keng tarqalgan. Mirzacho‘l, Jizzax, qarshi, SHyerobod cho‘llari va Buxoro, Navoiy viloyatlarining tuproqlarida zaharli tuzlar, Farg‘ona vodiysi tuproqlarida esa kam zaharli tuzlar keng tarqalgan. Xorazm va qaroqalpog‘iston hududlarida esa aralash ya’ni zaharli va kam zaharli tuzlar birgalikda uchraydi. Tuzlarning o‘simliklarga ta’siri turlicha bo‘ladi. Tuzlar o‘simliklarning bioximik, fiziologik, funksiyalarini va suv, oziqa rejimlarini, nafas olish, fotosintiz jarayonlarini buzadi. Tuz ta’sirida o‘simliklarda fotosintiz kamaydi va bu natijasida quruq modda to‘planishi susayadi. SHuning uchun xam sho‘r tuproqlarda etishtiriladigan ekinlarning bo‘yi kalta, bargi va shoxlar kichik bo‘lib qoladi. O‘simliklarda fotosintez jarayonining kamayishi tuproqdagi tuzlarning tarkibiga bog‘liq. Sulьfat-xlorid tuzlari bilan sho‘rlangan tuproqlarda xlorid-sulьfat bilan sho‘rlangan tuproqlarga nisbatan quruq modda kam to‘planadi va bunda o‘simliklarning rivojlanishi ancha orqada qoladi. Tuzlar o‘simliklarning xujayralariga xam ta’sir qiladi.

B.P.Stroganovning sho‘rlangan tuproqdagi o‘simliklarning suv rejimiga oid tekshirishlariga ko‘ra, tuproq xlorid tuzlar bilan sho‘rlangan bo‘lsa, o‘simliklarda galosukkulentlik alomatlari rivojlanadi. Bunda o‘simliklarning xujayralari kattalashadi, barg tomirlari kamayadi, ammo ancha yo‘g‘onlashadi.O‘simliklarning suvni so‘rish qobiliyati susayadi va transpiratsiya intensivligi keskin pasayib ketadi. Masalan xlorli tuzlar bilan sho‘rlangan yerlarda o‘simliklarda galossukkulentlik alomati rivojlanadi, ya’ni o‘simlik xujayrasi kattalashadi, barg tomirlari kamayadi, ular ancha yo‘g‘onlashadi o‘simliklarni suv so‘rishi va ajratish susayadi. Sulьfatli tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlarda o‘simliklarda ksyeromorfizm - ya’ni o‘simlik xo‘jayralari kichiklashadi barg tomirlari ko‘payadi natijada transpiratsiya intensivligi ortadi. SHuning uchun tuproqning sho‘rlanish ta’siri ostida o‘simliklarda fotosintez va nafas olish jadalligi sezilarli darajada kamaydi, modda almashinuvi susayadi. Tuproqning sho‘rlanish darajasi ortishi bilan quruq modda kamroq to‘planadi. Sulьfat-xlorid tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlarda xlorid-sulьfat tuzlar bilan sho‘rlangan tuproqlardagiga nisbatan quruq modda kamroq yig‘iladi. 1.74-jadval Tuproqdagi tuzlar miqdori va sho‘rlanish tipiga qarab g‘o‘zaning o‘zgarishi SH o‘rlanish tipi Tuproqdagi tuzlar miqdori, % O‘simliklarning quruq og‘irligi, g Bargi Poyasi, bargi Hosil ele- mentlari Yer usti organ- larining umumiy og‘irligi Ildizning og‘irligi Butun usimlikning umumiy og‘irligi Nazorat (sho‘rlanma- - 5,88 5,74 1,96 13,58 1,54 15,12

gan) Xloridli- sulьfatli 0,3 0,5 0,8 6,14 5,21 5,15 5,69 5,65 4,46 2,65 2,70 2,90 14,48 13,56 12,51 1,74 1,76 1,51 16,22 15,32 14,02 Sulьfat xloridli 0,3 0,5 0,8 5,20 4,58 3,62 4,48 4,04 3,62 2,34 3,57 1,34 2,02 12,19 8,06 1,42 1,48 0,97 13,44 13,67 9,03 Umumiy qonuniyat shuki, transpiransiya intensivligidan qat’iy nazar, tuproqning sho‘rlanganlik darajasi ortishi bilan o‘simliklarning o‘sish davridagi umumiy suv sarfi kamaya boradi. Bunga sabab shuki, tuprog‘i kamroq sho‘rlangan joydagi o‘simliklarda umumiy bug‘lanish yuzasi, ayniqsa barg sirtining yuzasi juda kichrayib ketadi. Tuproqning sho‘rlanganlik darajasi ortishi bilan maydon birligiga to‘g‘ri keladigan o‘simlik soni ham kamayadi. Tuzlar o‘simlikning suv rejimini ham buzadi, tuproqning sho‘rlanganlik darajasi ortishi bilan uning suv sarflash qobilyati kamayib boradi. Masalan vegetatsiya davomida kuchsiz sho‘rlangan yerlarda bir tub g‘o‘za 156,1 kg suv sarflangan bo‘lsa, kuchli sho‘rlangan yerdagi g‘o‘za 92,35 kg suv sarflagan. Tuproqqa sho‘rlanish darajasi ortishi bilan urug‘larning nam tortishi kuchi juda sekinlashadi shuning uchun xam sho‘r yerlarda urug‘larni unib chiqishi qiyinlashadi. 1.75-jadval Turli sho‘rlanish darajalarida g‘o‘zaning o‘sish davridagi suv sarfi Tuproqning sho‘rlanganli k darajasi Bir tup g‘o‘zaning suv sarfi, kg O‘suv davridagi suv sarfi iyun ь iyul ь avgus t sentyabr ь oktyabr ь Bir tup g‘o‘zanin g suv sarfi, kg Maydonda gi g‘o‘zaning suv sarfi, m/ga

Kuchsiz 1,2 11,8 57,46 62,94 22,62 156,10 6517 kuchli 9,66 7,52 7,52 36,57 17,08 92,35 2695 Ma’lumki suv oziq moddalari bilan birgalikda ildiz tukchalari orqali so‘riladi. Lekin o‘simliklarning so‘rish kuchi tuproq yeritmasining osmatik bosimidan katta bo‘lganda so‘riladi. O‘simliklarning so‘rish kuchi tuproq namligiga, o‘simlikning turiga, yoshiga va sho‘rlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: sho‘rlanmagan tuproqlarda sabzavot ekinlarining so‘rish kuchi 2-5 atm: g‘o‘zaniki 10-15 atm: sho‘r yerda- g‘o‘zaniki 18-30 atm. bo‘ladi. CHo‘l kseforitlarining surish kuchi 40-50 atmosfyeragacha, sho‘rxok tuproqli yerlardagi o‘simliklarda esa 50-100 atmosfyeragacha va undan ham yuqori bo‘ladi. Tuproqning sho‘rlanish darajasi ortishi bilan tuproq yeritmasining osmotik bosimi o‘simlikning surish kuchidan ortib ketadi. SHu sababli o‘simliklarning suvni tortib olishi qiyinlashadi va tuproqning fiziologik quruqligi deb ataladigan sharoit vujudga keladi, bunda tuproqda namlik bo‘lishiga qaramay, o‘simlik etarlicha suvni ololmaydi. Natijada o‘simliklarning rivojlanishi sekinlashadi. SHo‘rlangan tuproqlarda tuzlar o‘simliklarning to‘qima va organlariga kirib boradi. A.A.Rixtyer fikricha, tuz konsentratsiyasiga muayyan miqyosga etguncha ildiz to‘qimalarining tuz o‘tkazmasligi saqlanib turadi, shundan keyin tuzlar teshib o‘tadi va o‘simlikni zaxarlaydi. Agar tuproq yeritmasining osmatik bosimi o‘simlikning so‘rish kuchidan katta bo‘lsa fiziologik quruqlik xodisasi yuz byeradi. Tuproq yeritmasining osmatik bosimi tuproqda tuzlarning ko‘payishi bilan u xam oshib boradi va shu natijasida tuproqda etarli miqdorda nam bo‘lsa xam o‘simlik undan foydalana olmaydi. 1.76 -jadval Tuproq tarkibida tuzlar va namlik miqdoriga qarab suv tutib turish kuchi (V.S.SHardakov ma’lumotlari) SHo‘rlanmagan tuproq Kam sho‘rlangan tuproq (0,55% tuzlar) Kuchli sho‘rlangan tuproq (2-13% tuzlar) Tuproqning Suv tutib Tuproqning Suv tutib Tuproqning Suv tutib

O'xshashlar

EKSTREMAL HARORATLARNI O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI VA ULARNI CHINIQTIRISH
O‘simliklardan alkaloidlarni ajratish usullari Tuzlar, erkin asoslar
“Xo’jayinning parazitga ta’siri. Tashqi muhit omillarining parazit va xo’jayinga ta’siri”
JAMIYAT VA TABIATNING O‘ZARO TA’SIRI
O‘simliklarning noqulay omillari ta’siriga chidamliligi