“Xo’jayinning parazitga ta’siri. Tashqi muhit omillarining parazit va xo’jayinga ta’siri” REJA: 1. Xo’jayinning parazitga xujayraviy va to’qimaviy reaksiyasi. 2. Xo’jayinning parazit ta’siriga hosil qilgan gumoral reaksiyasi. 3. Immunitet. Tug’ma va hosil qilingan immunitetlar. 4. Tug’ma immunitetning asosiy shakllari. Absolyut va nisbiy tug’ma immunitetlar. 5. Hosil qilingan immunitet va uning asosiy shakllari. 6. Tashqi muhit omillarining parazit va xo’jayinga ta’siri.

Xo’jayinning parazitga ta’siri Tabiiyki, parazitning xo’jayiniga ko’rsatgan turli-tuman xavfli ta’sirlari xo’jayin organizmini befarq qoldira olmaydi, balki u o’z navbatida javob reaksiyalarini yuzaga keltiradi. Ushbu reaksiyalarning ayrimlarini biologik nuqtai nazardan mohiyatini aniqlash qiyin bo’lsa, ba’zilari esa himoyalanishga mo’ljalangandir. Bunday reaksiyalarni hujayraviy, to’qimaviy va gumoral ko’rinishlarga ajratish mumkin. Hujayraviy va to’qimaviy reaksiyalar. Xo’jayin organizmining parazitga nisbatan qaytargan hujayraviy reaksiyasi askariyat protozoy kasalliklarda namoyon bo’ladi va asosan bir dona yoki zararlangan hujayra bilan birga unga yondosh bo’lgan bir tuda hujayralarning hajmini oshganligi (gipertrofiya)ni ko’rish mumkin. Ushbu jarayonning kelib chiqishiga asosiy sabab, hujayra ichidagi parazitning mexanik va ximiyaviy ta’siri tufayli, zararlangan hujayrada funksional o’zgarishlar sodir bo’ladi, moddalar almashinuvi tezlashadi. Bu hol o’z navbatida hujayra gigantizmiga olib keladi. Masalan, Polymnia polixetasining spermatogoniyalarida parazitlik qiluvchi Caryotropha mesnili koksidiyasini ko’rsatish mumkin. Xuddi shuningdek ichida bezgak parazitlarining shizontlari rivojlanayotgan eritrositlarning hajmi sog’lom eritrositlarnikiga nisbatan biroz katta bo’lishi va hokazo. Ba’zi hollarda zararlangan hujayralar o’zaro bir-biriga qo’shilib ketib, oralaridagi pellikula erib, sinsitiylar hosil qilishi ham mumkin. Masalan, ichakda parazitlik qiluvchi gregarina ( Clepsidrina davini ) o’z epimeriti bilan ichak devoriga yopishib olganda, ichak epiteliysi hujayralarining hosil qilgan sinsitiylari misol bo’la oladi. Xo’jayinning parazit ta’siriga qaytargan javob reaksiyasi ko’p hollarda organizmda parazit o’rnashib olgan joyda yoki parazit o’tgan joyda yallig’lanish jarayoni bilan amalga oshadi. Bu xo’jayin tomondan ko’rsatilgan himoya reaksiyasi bo’lib, turli vaqtda turlicha ko’rinishda bo’ladi. Ayrim hollarda

organizmdagi parazit atrofida biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsula hosil bo’ladi. Bunday kapsula atrof to’qimalarini parazit ta’siridan ajratib turadi. Bunday kapsulalar oraliq xo’jayin tanasida o’tuvchi ko’pgina parazitlarning tinch bosqichlari uchun xosdir. Bunday bosqichlar trematodalarning metaserkariyalari, nematodalarning lichinkalari va boshqalardir. Ba’zan bunday kapsulalarning tarkibi murakkab strukturali bo’lib, u xo’jayinning nerv tolasi uchlari va kapillyar tomirlar bilan ta’minlangan bo’ladi. Masalan, trixinella lichinkalarini atrofidagi kapsula xuddi shunday struktur tuzilishiga ega. Buning ustiga kapsula devori tarkibida SaSO 3 tuzlari ko’p to’planadi. Xo’jayin organizmining parazitga qarshi ko’rsatgan to’qimaviy reaksiyaning o’ziga xos turi, parazitning aktiv holdagi bosqichlari atrofida tilasiy yoki zoosesidiy deb ataluvchi o’smalar va burtmalarning hosil bo’lishidir. Bunday o’sma yoki burtma shundan iboratki parazit atrofida katta shish hosil bo’ladi, uning ichida esa parazit qolib ketadi. Bunday zoosesidiylar ba’zi ektoparazitlar tomonidan ham hosil qilinadi. Masalan, teng oyoqli parazit qisqichbaqa ( Livonica amurensis ) ning baliq terisida hosil qilgan pufakchalari (zoosesidiylari) xuddi shunday usulda hosil bo’ladi. Ignatanlilarda parazitlik qiluvchi ba’zi qorinoyoqli mollyuskalar ham zoosesidiylar hosil qiladi. Gumoral reaksiyalar Xo’jayinning parazit ta’siriga nisbatan ko’rsatgan javoblari aksariyat hollarda gumoral reaksiyalar ko’rinishida sodir bo’ladi. Xo’jayin tomonidan ko’rsatilgan gumoral reaksiyalar dastlab kasallik qo’zg’atuvchi bakteriyalarga nisbatan, keyinroq parazit bir hujayrali hayvonlarga nisbatan va nihoyat hozirgi vaqtda parazit chuvalchanglarga nisbatan ham sodir qilinishi isbotlangan. Bunday reaksiyalar birinchi navbatda xo’jayin qonida ma’lum parazitga qarshi maxsus tanachalar yoki moddalar hosil bo’ladi. Bunday himoya moddalari antitelalar deyilib, ushbu jarayon immunitet hodisasi bilan chambarchas bog’liqdir.

Immunitet deganda, xo’jayin organizmining parazitni zararli ta’sirini bostirib turishga qaratilgan himoya reaksiyallari yig’indisi tushuniladi. Immunitetning ikki xili, ya’ni tug’ma (tabiiy) va hosil qilingan shakllari farq qilinadi. a) Tug’ma immunitet shuning bilan xarakterlanadiki, organizm u yoki bu kasallik qo’zg’atuvchi parazitni qabul qilmaydi va bu xususiyat shu turga mansub bo’lgan organizmlar uchun xos belgi hisoblanadi. Masalan, qushlarda bezgak kasalligini qo’zg’atuvchi plazmodiylar, odamda parazitlik qila olmaydi yoki odam askaridasining chorva hayvonlarda parazitlik qila olmasligi va hokazolar. Umuman tug’ma immunitet xo’jayin organizmining morfo-fiziologik va biokimyoviy holati bilan belgilanadi. Bunday fiziologik va biokimyoviy moslashish holatlariga, ovqat hazm qilish organlaridan o’tib ketuvchi turli yot tanachalar va mikroorganizmlarni o’ldiruvchi oshqozon va ichakdan ajraluvchi enzimlar, oshqozon bezlari suyuqligi tarkibidagi kislotalar, organizmning gormonal holati va uning parazitni hayot sikliga qarshiligi, teri qoplag’ichlarining parazitlarni kirishiga tusqinliq qilishi va boshqalar tug’ma immunitetni belgilaydi. Shuni aytish lozimki, ma’lum bir turdagi xo’jayin organizmining morfo-fiziologik va biokimyoviy holati hamma parazitlarga ham mos kelaverganda edi, bunday paytda organizm juda ko’p turdagi parazitlarga oziqa manbai va boshpana bo’lar edi. Tug’ma immunitetning organizmda mavjudligi tufayli parazitlar to’g’ri kelgan xo’jayinda parazitlik qila olmaydi va bunday xo’jayin tanasida parazit o’zining rivojlanish bosqichlarini amalga oshirishi uchun qulay sharoit topa olmaydi. Oqibatda “parazit-xo’jayin” tizimi shakllanmaydi. Bunday tizim faqatgina parazit uchun u o’rnashgan organizmning morfo-fiziologik va biokimyoviy holati mos kelgandagina shakllanadi. Tug’ma (tabiiy) immunitet ikki xil bo’ladi, ya’ni absolyut tug’ma immunitet va nisbiy tug’ma immunitet. Absolyut tug’ma immunitetda, parazit ma’lum bir xo’jayin organizmida o’zi uchun kerakli sharoitni umuman topa olmaydi va ushbu organizm parazit uchun yot hisoblanadi. Absolyut tug’ma immunitet xususiyati

ma’lum hayvon turining barcha individlari uchun xosdir. Ushbu xususiyatni shu turning kasallikka yoki parazitga chalinmaslik belgisi deb atash mumkin. Kasallikka chalinmaslik (yuqtirmaslik) ning tug’ma immunitetida organizm ma’lum bir parazitning barcha bosqichlari uchun yoki uning ma’lum bosqichi uchun yot bo’lib hisoblanadi. Masalan, qoramol solityorining biron-bir bosqichi ham itda paydo bo’lmaydi yoki ushbu parazitning voyaga yetgan davri faqat odam ichagida yashay oladi. Xuddi shuningdek qoramol solityorining lichinkalik bosqichi odamda emas, balki qoramolda uchraydi. Nihoyat parazitning voyaga yetgan davri qoramol ichagida uchramaydi. Xo’jayin organizmidagi tug’ma immunitetning namoyon bo’lishini exinokokk misolida ham ko’rish mumkin. Exinokokk parazitnning voyaga yetgan davriga nisbatan qoramol parazitni yuqtirmaydigan tug’ma immunitet xossasiga ega bo’lsa, lichinkasiga nisbatan esa qoramol tanasida bunday immunitet bo’lmaydi. Nisbiy tug’ma immunitetda esa xo’jayin bilan parazit orasida ayrim munosabatlarning shakllanishi qiyinchilik bilan amalga oshishi mumkin va parazit bunday xo’jayin organizmida rivojlanishini ma’lum bosqichlargacha davom ettirishi va hatto ba’zan parazit jinsiy jihatdan voyaga yetishi ham mumkin. Jinsiy jihatdan voyaga yetmagan individlar esa xo’jayin tanasidan chiqarib tashlanadi yoki parazit xo’jayin tanasi to’qimalari orasida kapsulaga o’ralib olishi mumkin. Ushbu holatlarni odam (Ascaris lumbricoides) yoki ot (Parascaris equorum) askaridalarining lichinkalari ustida laboratoriya sharoitida nisbiy tug’ma immunitetiga ega bo’lgan ayrim hayvonlarda o’tkazish mumkin. Aytilgan askaridalarning lichinkalari bilan kalamushlarni alohida-alohida zararlantirganimizda, lichinkalar jigarga, undan o’pkaga borishi mumkin, lekin rivojlanish bo’laolmaydi, balki lichinkalarning bir qismi jigarning o’zidayoq kapsulaga o’ralsa, bir qismi o’pka orqali tashqi muhitga chiqarib tashlanadi. Xuddi shunday holat kalamushni it ankilostomasining (Ancylostoma caninum) lichinkalari bilan sun’iy zararlantirganimizda ham kuzatiladi. Vaholanki parazitning haqiqiy xo’jayini hisoblanmish itni og’zi orqali lichinkalar bilan sun’iy zararlantirsak, ular migrasiyalanmasdan to’g’ri ichakka borib rivojlanishini davom