logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. URUG’LARNING XOSILIGA VA SIFATIGA TA’SIR KO’RSATADIGAN OMILLAR

URUG’LARNING XOSILIGA VA SIFATIGA TA’SIR KO’RSATADIGAN OMILLAR

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.544921875 KB
Ko'chirib olish
URUG’LARNING XOSILIGA VA SIFATIGA TA’SIR K O’ RSATADIGAN OMILLAR Reja: 1. Ekilgan urug‘larni unib chiqqunga qadar parvarishlash 2. Nihollarni parvarishlash Urug‘larning qiyg‘os unib chiqishi va urug‘ko‘chatning yaxshi o‘sib rivojlanishi uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida ishlov berib, parvarishning turlicha usullari qo‘llaniladi. Urug‘lar unib chiqqunga qadar parvarishlash ishlari bosib tekislash, mulchalash, yovvoyi o‘tlarni chopish, tuproqni yumshatish va sug‘orishni o‘z ichiga oladi. Yengil strukturaga ega bo‘lgan tuproqlarda urug‘ tuproqqa zich o‘rnashish uchun va urug‘larni tuproq kapillarlari orqali namlik bilan yaxshi ta’minlash maqsadida eni 30 sm keladigan yog‘och g‘altak yoki dastali taxtacha bilan marza sirti bosib - tekislab chiqiladi. Tuproqning yuza qismidagi namlikni saqlash, unda qatqaloq hosil bo‘lishi oldini olish, tuproq namligi va haroratini bir maromda ushlab turish maqsadida ekilgan urug‘lar mulchalanadi. Mulchalash, odatda, ekish chuqurligi 2 sm gacha bo‘lgan urug‘lar ekilganda qo‘llaniladi. U iqlimi quruq hududlarda, tuproqning yuza qismi ekilgan kunidayoq qurib qoladigan joylarda ko‘proq zarur. Bunday joylarda ekilgan urug‘ qurib qolishi va qiyg‘os unib chiqmasligi mumkin. Mulchalashni og‘ir strukturasiz tez qatqaloq hosil bo‘ladigan tuproqlarda urug‘lar bahorda ekilganda qo‘llash yaxshi natija beradi. Yengil tuproqlarda urug‘lar belgilangan muddatlarda ekilganda mulcha qo‘llanilishi talab etilmaydi. Mulcha sifatida torfli qipiq, kompost, chirindi, yog‘och qipig‘i 1-1,5 sm, somon, qamish 5-8 sm qalinlikda qo‘llaniladi. Kuzda ekilgan urug‘larga bahorgiga nisbatan mulcha qalinroq to‘shaladi. Nihollar unib chiqishi bilan ularni quyosh nurining to‘g‘ri tushish ta’siridan himoya qilish, me’yordagi yorug‘lik bilan ta’minlashni hisobga olgan holda mulcha somon yoki qamishli qoplamning bir qismi olib tashlanadi. Nihollar yoppasiga yorib chiqqandan keyin qoplam to‘laligicha olib qator orasidagi ariqchaga taxlanadi. Ular nihollar o‘zini to‘liq tiklab olmaguncha ariqda saqlanadi. Tuproqning yuza qismini yumshoq va yovvoyi o‘tlardan toza holatda saqlab turish uchun yovvoyi va begona o‘tlar chopiladi va tuproq yumshatiladi. Urug‘lar unib chiqishi va o‘sib rivojlanishi uchun maqbul sharoit yaratiladi. Yovvoyi o‘simliklar tuproqning namligini va unumdorligini befoyda sarflashiga yo‘l qo‘yilmaydi. Tuproqning yuza qatlami yumshatilganda undagi kapillarlar buziladi, aeratsiya holati yaxshilanadi. Tuproqdagi organik va boshqa elementlar o‘simlik o‘zlashtira oladigan oziq modda shakliga aylanadi, tuproqning yuza qismi azot bilan boyitiladi. Mikroorganizmlar faoliyati faollashadi. Tuproqning yuza qismini yumshatish va yovvoyi o‘simliklarni chopish natijasida tuproqning yuza qismida urug‘ko‘chatning yuza tarmoqlangan ildiz tizimi shakllanishi uchun yengil o‘zlashtira oladigan oziqa modda miqdori to‘planadi. Yovvoyi o‘simliklar ko‘chat yetishtirishning barcha bosqichlarida va o‘rmonzorlarda daraxt va butalarga namlik, oziq element va yorug‘lik uchun kuchli raqobatda bo‘ladi. Yovvoyi o‘simliklar mavjud joylardagi daraxt ildizlarining nafas olish intensivligi va ularning namlik hamda oziq moddalarni o‘zlashtirish faolligi susayadi, ildizlarning ishchi yuza hajmi kamayadi. Kuzda ekilgan urug‘larda chopish va yumshatish ishlari erta bahorda nihollar unib chiqqunga qadar va tuproqda qatqaloq shakllangunga qadar bajariladi. Og‘ir tuproqlarda urug‘lar bahorda ekilgan bo‘lsa-da, tuproq nihol unib chiqqunga qadar yumshatiladi. Yumshatish va chopish ishlarini yog‘ingarchilikdan yoki sug‘orishdan keyin bajarish tavsiya etiladi. Yumshatish chuqurligi urug‘ qadalgan chuqurlikka nisbatan sayoz bo‘lishi kerak. Urug‘lar qiyg‘os unib chiqishida sug‘orish katta ahamiyatga ega. Tuproq va urug‘lar yuvilib ketmasligi uchun bir maromda sug‘oriladi. Mayda urug‘lar (terak, oq qayin, tut va boshqalar) ekilganda nihollar unib chiqqunga qadar to‘xtovsiz sug‘ori sh talab qilinadi. Nihollarni parvarishlash Bu urug‘ko‘chat o‘sib rivojlanishi uchun maqbul ekologik sharoit yaratish maqsadida bajariladi va yovvoyi o‘simliklarni chopish, tuproqni yumshatish, nihollarni soyalash, ildizlarining uch qismini qirqish, qo‘shimcha oziqlantirish, urug‘ko‘chatlarni siyraklashtirish hamda nihollarni pikirovkalash kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonning barcha mintaqalarida nihollarni sug‘orish zarur, suv bilan ta’minlangan yerlardagina sifatli ko‘chat yetishtirish mumkin. Yomg‘irlatib va ariqcha usulida oqizib sug‘orish sug‘orishning asosiy usullaridan hisoblanadi. Notekis relyefga ega bo‘lgan joylardagi ko‘chatzorlarda yom- g‘irlatib sug‘orish tavsiya etiladi. Bu usulning afzalligi bilan bir qatorda kamchiligi ham bor, kamchiligi sifatida tuproqning yuza qismini tez qotirishi va yomg‘irlatib sug‘orishda qimmatbaho jihozlardan foydalanilishini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Yengil va donador tuproqlarda yomg‘irlatish intensivligi 0,5 mm/min, bo‘z- o‘tloq donador bo‘lmagan tuproqlarda 0,1 - 0,2 mm/min ga teng bo‘ladi. Erta tongda va kechqurun yoki bulutli quyoshsiz vaqtlarda nihollar yomg‘irlatib sug‘oriladi. Kunning quyoshli vaqtida nihollar yomg‘irlatib sug‘orilsa havo va tuproq harorati pasayadi, havoning nisbiy namligi ortadi. Bu o‘simlikdagi biologik jarayonning faollashuviga olib keladi. Sug‘orish tugallanishi bilan namlik tuproqdan tez bug‘lanadi, o‘simlikdagi transpiratsiya jarayoni jadallashuvi natijasida o‘simlik plazmoliz holatiga o‘tadi. Quyoshsiz vaqtda sug‘orilgan o‘simlik namlikni o‘ziga to‘liq o‘zlashtiradi, bu jarayon deyarli o‘zgarishsiz o‘tadi. O‘rtacha kattalikdagi ko‘chatzorlarni sug‘orishda yomg‘irlatishni ta’minlaydigan shlang va purkagichlar bilan jihozlangan motopompalardan foydalaniladi. O‘zbekiston sharoitidagi donadorsiz bo‘z tuproqlarda qatqaloq hosil bo‘lishini va o‘rmon xo‘jaligidagi ko‘chatzorlar maydoni kamchiligini hisobga olib yomg‘irlatib sug‘orishdan kam foydalaniladi. O‘zbekiston sharoitida asosan ariqlar bo‘yicha sug‘orish, ya’ni infiltratsion sug‘orish qo‘llaniladi. Bu usulda sug‘orilganda urug‘ ekilgan qismi tuproq kapillarlar orqali suv bilan ta’minlanadi, shuning uchun tuproq zichlashmaydi va qatqaloq hosil bo‘lmaydi. Urug‘lar yoppasiga to‘liq unib chiqqach o‘suv davridagi o‘tqaziladigan sug‘orishlar boshlanadi. Bu sug‘orishlarning miqdori va muddati tuproq xususiyatiga, vegetatsiya davridagi ob-havoga va daraxt turining biologik xususiyatiga qarab belgilanadi. Shu ko‘rsatkichlar bo‘yicha sug‘orish me’yori ham aniqlanadi. Tuproqning faol yuza qismining namligi ikkilamchi maksimal gigroskopik holatga yaqinlashganda nihollar sug‘oriladi. Amalda bu holat kunning ikkinchi yarmida o‘simlik bargining so‘lishi kuzatilgan vaqtda sodir bo‘ladi. Sug‘orishda urug‘ko‘chat rivojlanishining fenologik fazalarining davrlari hisobga olinadi. Fazalarning davri o‘zgarishi bilan namlanish chuqurligi o‘zgaradi va o‘z navbatida sug‘orish me’yori ham o‘zgaradi. Birinchi davr urug‘ qadalgandan boshlab ular yoppasiga unib chiqqunga qadar bo‘lgan vaqt 7 - 25 kunni tashkil etadi. Bu davrda urug‘ning unib chiqish jarayoni ketadi. Tuproqning faol qismi qalinligi, ya’ni ildiz ko‘p joylashgan qatlam 10 sm ni tashkil etadi. Ikkinchi davr urug‘lar yoppasiga unib chiqqandan to‘liq mustahkamlanguncha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu 25 - 30 kun davom etadi. Tuproqning faol qismi qalinligi 15 - 20 sm ni tashkil etadi. Uchinchi fenologik davr davomida urug‘ko‘chat to‘liq shakllanadi. Tuproq faol qismining qalinligi 30 sm va undan ortiqni tashkil etadi. Har bir fenologik davr uchun o‘simlik ildiz tizimining asosiy qismi joylashgan tuproq qatlami suv bilan yaxshi ta’minlanishi hisobga olingan holda sug‘orish normasi belgilanadi. Toshkent viloyatining bo‘z tuproqlarida oq akatsiya, eman, maklura, qayrag‘och, shumtol bargli zarang, katalpa daraxt turlarining niholchalariga vegetatsiya davrida sakkiz - to‘qqiz marotaba (mayda- bir, ikki, iyunda-ikki; iyulda-ikki; avgustda-ikki, uch) sug‘oriladi. Mayda bargli jiyda, aylant - sassiq daraxt, tikan daraxti kabi qurg‘oqchilikka chidamli daraxtlarning nihollari besh-yetti marotaba (mayda-bir; iyunda-bir, ikki; avgustda-ikki) sug‘oriladi. Bo‘z-o‘tloq tuproqlarda nihollar olti-yetti marotaba sug‘oriladi. Vegetatsiya davridagi sug‘orishlar yer osti suvining joylashishiga ham bog‘liq. Yer osti suvi o‘rtacha, taxminan 0,6 m chuqurlikda joylashgan o‘tloq-to‘qay yerlarda o‘suv davridagi sug‘orish to‘rt-olti marta (mayda-bir-ikki; iyunda-bir-ikki; iyulda-ikki; avgustda-bir marta) o‘tkaziladi. Yer osti suvi o‘rtacha 1,3-1,5 m chuqurlikda bo‘lgan joylarda nihollar o‘suv davrida besh-sakkiz marta sug‘oriladi. O‘suv davridagi sug‘orishlarda har xil, gektariga 800 m 3 suv quyiladi, ammo o‘tloq-to‘qay yerlarda bu norma gektariga 500-600 m 3 gacha qisqartiriladi. Tog‘li mintaqalardagi ko‘chatzorlarda nihol o‘sish davrida olti- sakkiz marotaba (mayda-bir; iyunda-ikki; iyulda-ikki-uch; avgustda- bir) sug‘oriladi. Qumli mintaqalardagi ko‘chatzorlarda yaxshi joy tanlanib ekish muddatiga va agrotexnikaga amal qilinganda nihol sug‘orilmasligi mumkin, biroq imkoniyatdan kelib chiqib iyun va avgust oylarida ikki-uch marotaba sug‘orish yaxshi natija beradi. Toshloq yerlarda nihollarni sug‘orish 50% ga ko‘paytiriladi. Bu holatda sug‘orish me’yori kamaytiriladi (gektariga 500-600 m 3 ). O‘sish davrining oxirida (avgustda) asosan ertagi sovuq tushadigan hududlarda sug‘orish biroz qisqartiriladi va avgustning ikkinchi dekadasida oxirgi marotaba sug‘oriladi. Bu bilan urug‘ko‘chat novdalari erta pishib yetilib qishki sovuqlarga tayyorgarlik ko‘rishiga imkoniyat beriladi. Ignabargli va yaproqbargli ba’zi daraxt turlarining nihollari (qarag‘ay, Tyan- Shan qora qarag‘ayi, tilog‘och, ayrim hollarda chinor, achchiq kashtan) nimjon bo‘lganliklari uchun soyalatib o‘stiriladi. Nimjon nihollarning ildiz bo‘yni quyosh nuri ta’sirida kuyishi mumkin. Shunday nihollar tanasi yog‘ochlangunga qadar soyalanib o‘stiriladi. Soyalatish natijasida tuproq yuza qismining harorati pasayadi, o‘simlikdan namlik kam sarflanadi. O‘simliklarni soyalash uchun bardon, bo‘yra, chiy va chetanlardan to‘qilgan 1x1,5 m kattalikdagi sun’iy to‘siqlardan foydalaniladi. Bu to‘siqlarning yorug‘lik o‘tqazish darajasi 50% ga teng bo‘lishi kerak. Nihollarni soyalash uchun egatlar g‘arbdan sharqqa qaratib joylashtiriladi. To‘siqlar egatning janub tomonidan urug‘lar yoppasiga unib chiqqandan so‘ng yer yuza tekisligiga nisbatan 45° burchak hosil qilinib joylashtiriladi. Mo‘tadil hududlarda nihollar 2-4 hafta davomida, qurg‘oqchil rayonlarda unga nisbatan ko‘proq muddat soyalanadi. Tog‘li mintaqalardagi ko‘chatzorlarda mintaqadan ultrabinafsha nurlarining ko‘pligi tufayli ignabargli daraxt turlarining urug‘ko‘chatlarini yetishtirishda ular ikki yil davomida soyalatib o‘stiriladi. Urug‘ko‘chatlarning joylashishi me’yoridan qalin bo‘lganda ular yaxshi rivojlanmaydi va nimjon bo‘lib o‘sadi. Buning oldini olish maqsadida urug‘ko‘chatlar siyraklashtiriladi. Qiyg‘os unib chiqqan nihollar 15 - 20 kundan keyin siyraklashtiriladi. Siyraklashtirishdan oldin ular sifatli sug‘ oriladi. Birinchi navbatda zararlanganlar va nimj on rivojlanganlar olinadi. Siyraklashtirilgan nihollar tezda sug‘oriladi. Ignabargli daraxt turlarining urug‘ko‘chatlari siyraklashtirilganda 1 metr qatorda 100-110 dona, yaproqbarglilarda esa bu ko‘rsatkich 40 50 donani tashkil etadi. Ko‘chatzorda mevali daraxtlarning payvandtaglari ikki marotaba siyraklashtirib yetishtiriladi. Birinchisi o‘simlikda bir juft chinbarg hosil bo‘lganda, ikkinchisi birinchisidan 2-3 hafta o‘tgandan keyin, birinchi marotaba siyraklashtirishda o‘simlik qatorida 2-3 sm oraliq qoldiriladi, ikkinchisida danak mevali o‘simliklar 4-5 sm, urug‘ mevali o‘simliklarda esa 5-6 sm oraliq qoldiriladi. Yaxshi tarmoqlangan, popuk ildizli ildiz tizimga, o‘simlik qismlari belgilangan nisbatdagi fitomassaga ega bo‘lgan urug‘ko‘chat yetishtirish maqsadida ularning ildizi qirqiladi. Bu usul ildiz tizimi yaxshi tarmoqlanmaydigan daraxt turlari (o‘rmon olmasi, o‘rmon noki, eman, yong‘oq, kashtan va boshqalar) uchun qo‘llaniladi. Urug‘ko‘chatning ildizi 10-15 sm chuqurlikda qirqiladi. Qirqishdan oldin sug‘oriladi. Bu maqsad uchun ildiz qirquvchi KN-1 uskunasidan foydalanish mumkin. Bir yil davomida yetishtiriladigan urug‘ko‘chatlarning ildizi vegetatsiya davrining o‘rtasida qirqiladi, ikki yillik urug‘ko‘chatlarniki esa ikkinchi yilning bahorida qirqiladi. Birinchi yilning vegetatsiya davri davomida urug‘ko‘chatlardagi begona o‘tlar 4-5 marotaba chopiladi va qator oralari shuncha marotaba yumshatiladi. Qator oralari traktor kultivatorida tuproqning mexanik tarkibiga bog‘liq holda har galgi sug‘orishdan 2-4 kun keyin 10-15 sm chuqurlikda yumshatiladi. Har galgi sug‘orishdan oldin traktorda qator oralaridan egat ochiladi. Kultivatsiya bilan birgalikda yovvoyi o‘simliklarga qarshi gerbitsidlar qo‘llanilishi ham mumkin. Gerbitsidlarni qo‘llashda amaldagi tavsiyanomalarga qat’iy rioya qilish tavsiya etiladi. Ikki-uch yoshdagi ignabargli va yaproqbargli ko‘chatlardagi urug‘li o‘tlarni yo‘qotish uchun simazin va propazin kukunlari qo‘llaniladi. Qarag‘ay va qoraqarag‘ay ko‘chatzorlarida propazin, 2-4 kg/ga, simazin 1-2 kg/ga dozada tavsiya etiladi. Bu tipdagi gerbitsidlar bilan ishlov berishning eng qulay vaqti erta bahor, barglar chiqargunga qadar yoki vegetatsiya davri tugagandan keyin, yoz oxiri hisoblanadi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan mintaqalaridagi tuproqlarda ko‘pchilik hollarda organik moddalar kam bo‘lganligi uchun ularni uch yilda bir marotaba go‘ng yoki kompost bilan gektariga 25-30 tonna hajmda o‘g‘itlash katta ahamiyatga ega hamda yer uchinchi yili bedapoya bilan haydalishi mumkin. Urug‘ko‘chatlarni qo‘shimcha oziqlantirish Qo‘shimcha oziqlantirish o‘simlikning ildizi va tanasi orqali oziqlantirish usullariga bo‘linadi. Urug‘ko‘chatning ildiz tizimi yaxshi rivojlangan vaqtdan boshlab ular ildiz orqali qo‘shimcha oziqlantirilishi mumkin. Urug‘ko‘chat faol o‘sish davrida bahor yoki yozning boshlarida qo‘shimcha azotli o‘g‘itlar bilan oziqlantiriladi, yoz oxirida urug‘ko‘chatning yog‘ochlanishini tezlashtirish, sovuqqa va qurg‘oqchilikka chidamliligini oshirish maqsadida ular fosforli, kaliyli o‘g‘itlar bilan qo‘shimcha oziqlantiriladi. Oziqlantirilgandan keyin urug‘ko‘chatlar sug‘oriladi. Ildiz orqali mineral o‘g‘itlarni berish me’yori tuproqning mexanik tarkibi va undagi oziq moddalar miqdoriga bog‘liq holda aniqlanadi. Ayrim ignabargli va yaproqbargli daraxt turlarining urug‘ko‘chatlariga turli tuproqlarda mineral o‘g‘itlar berilishi me’yori O‘zbekiston o‘rmon xo‘jaligi ilmiy tadqiqot instituti (Jeltikova T.A., 1983) tomonidan ishlab chiqilgan (9.2-jadval). 9.2-jadval Turli tuproqlarda ko‘chatzorning urug‘ko‘chat yetishtirish bo‘limida o‘simlikka mineral o‘g‘it berishning yillik me’yori, kg/ga Daraxt turi O‘tloq-botqoq Bo‘z tuproqlar Azot Fosfor Azot Fosfor Bir yillik urug‘ko‘chat bo‘limi Eman (yozgi) 90 - 120 90 90 - 120 90 Grek yong‘og‘i 60 - 90 60 - 90 60 - 90 60 - 90 Chinor 120 - 90 90 60 - 90 90 Qayrag‘och 90 - 120 90 90 - 120 90 Shumtol 90 - 120 90 60 - 90 90 Kumushrangli zarang 120 - 90 90 90 - 120 90 119 O‘tkirbargli zarang 90 - 120 90 - - Oq akatsiya 90 - 120 90 90 - 120 90 Tikan 90 - 120 90 60 - 90 90 Virgin xurmosi 90 90 - - Sharq biotasi 90 90 120 - 90 90 Virgin archasi 60 - 90 60 - 90 - - Qrim qarag‘ayi 90 - 120 90 90 - 120 60 Eldor qarag‘ayi 90 - 120 90 90 - 120 60 Barcha holatlarda kaliyli o‘g‘itlarni gektariga 60 kg me’yorida berish samarali hisoblanadi. Shox-shabbalari va barglari orqali ildiz tizimi yaxshi rivojlanmagan davrda o‘simliklar qo‘shimcha oziqlantiriladi. O‘simliklar 10 - 15 kun oraliq bilan ikki- uch marotaba qo‘shimcha oziqlantiriladi. Barcha asosiy ozuqa elementlar (azot, fosfor, kaliy) eritma tarkibiga kiritiladi. Eritmalar quyidagi konsentratsiyalarda tayyorlanadi: azot 0,5 - 1%, fosfor 2 - 3%, kaliy 0,5 - 1%. Eritmaning barglarga yopishqoqligini oshirish uchun unga yuqori-faol moddalar OP-7, OP-10 ning 3% li eritmasi qo‘shiladi. Tuproq muzlashi va erishi natijasida bir yillik urug‘ko‘chatlarning ildiz bo‘yni siqiladi va ular shikastlanadi. Yer bir muzlab bir erishi natijasida ildizlar uziladi, oqibatda urug‘ko‘chat qurib qoladi. Urug‘ko‘chatlarni bunday holatdan saqlab qolish uchun tuproqqa organik o‘g‘itlar berilib ularning fizik xossalari yaxshilanadi, urug‘ko‘chat o‘sayotgan marza sirti va bag‘ri o‘t, qipiq, poxol kabi narsalar bilan 5 sm qalinlikda berkitiladi. Yengil qumoq tuproqli ko‘chatzorlarda ekinlar shamol uchirib ketishidan va qum ko‘chkilaridan himoyalanadi. Bu maqsadda ularning tevaragida himoya o‘rmon ihotalari barpo etiladi. Zarur bo‘lgan hollarda ular oralig‘i baland poyasi bir yillik o‘simliklardan kulisalar har biri 25 - 35 m oraliqda tashkil etilib to‘ldiriladi yoki soyalashdagi kabi vertikal joylashtirilgan mexanik to‘siqlar o‘rnatiladi. Qumli mintaqadagi ko‘chatzorda o‘stirilayotgan nihollar har bir kuchli shamoldan keyin kuzatiladi va to‘g‘rilanadi. Bu mintaqada ekinlarni shamol uchirib ketishini oldini olish maqsadida tuproqni kimyoviy moddalar bilan ishlash istiqbolli usul hisoblanadi. Bunda tuproqning yuza qismida yarimo‘tkazuvchan qatlam hosil bo‘ladi va yuza qismni mustahkamlaydi. Nerozin shunday kimyoviy moddalardan hisoblanadi va u tuproq yuza qismiga purkaladi. Hosil bo‘lgan yarimo‘tkazuvchan yuza qatlam qumloq tuproqlardan namlik bug‘lanishini kamaytiradi, qum zarrachalarining ko‘chishini to‘xtatadi. Urug‘ko‘chatlarni kasallik va zararkunandalardan himoya qi lish profilaktik va faol usullarda amalga oshiriladi. Profilaktik usullarga noqulay sharoitlarga chidamli va tez o‘suvchi sog‘lom urug‘ko‘chatlarni yetishtirishni ta’minlaydigan yuqori agrotexnika: tuproqqa, urug‘ga, urug‘ko‘chatga kasallanishi va hasharotlar bilan zararlanishining oldini oladigan funksiya va boshqakukunlar bilan ishlov berishlar profilaktik usulga kiradi. Urug‘ko‘chatlarning zararlangan va kasallangan manbalarini bartaraf qilishga qaratilgan choralar ularni himoyalashning tezkor usu- liga kiradi. Archa urug‘ko‘chatlarida yotib qolish kasalligi ko‘p uchraydi. Urug‘ko‘chatlarning yotib qolish kasalligi aniqlangan joy, manba BMK, fundazala yoki TMTD ning 0,4 % eritmasi bilan namlik 5 sm chuqurlikka yetgunga qadar sug‘oriladi. Ignabargli daraxt turlarining urug‘ko‘chati, asosiy qarag‘ay «Oddiy shyutte» va «qorli shyutte» kabi zamburug‘li kasallikka chalinadi. Urug‘ko‘chatlarni bu kasalliklardan himoya qilish uchun ular BMK (0,4%), fundazalom (0,06%) 80% li qilib 90-98% li oltingugurt kolloidi (2%) eritmalari bilan ishlanadi. Ekilgan daraxt urug‘ko‘chatlarini un shudring kasalligidan himoya qilish uchun ular oltingurut kolloidining 5% li eritmasi bilan purkaladi. Yaproqbargli daraxt turlari urug‘ko‘chatlarining barglari va novdalari hasharotlar tomonidan ko‘proq zararlanadi. O‘simlik biti tushgan do‘lana, nok, jimolost, irga, oq akatsiya, smorodina, olma daraxtlarining 2 yillik urug‘ko‘chatlari erta bahorda nitrofen (3%) yoki DNOK (1-2%) eritmalari bilan ishlanadi. Vegetatsiya davri davomida urug‘ko‘chatlar ikki-uch marotaba anabazin sulfat (0,15-0,2%), metafos (0,2%) yoki karbafos (0,3%) eritmalari purkaladi. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Акопов И.Э.Важнейшие отечественные лекарственные растения и их приминение (справочник) Т., Медицина 1990. 120 б 2. Ahmedov O‘. Ergashev A., Abzalov.A Dorivor o‘simliklar va ularni o‘stirsh tex nologiyasi. Ukuv kullanma.Toshkent. 2008. 232 b 3. Atabaeva X.N. va boshq. O‘simlikshunoslik. T., «Mehnat», 2000. 4. Bo‘riev X. Ch., Dusmuratova S.I. Qishloq xo‘jaligi ekinlari urug‘shunosligi. Toshkent. “Mehnat”, 2000. 5. To‘xtaev B.Yo., Maxkamov T.X., To‘laganov A.A., Mamatkarimov A.I., Mahmudov A.V., Allayarov M.O‘. Dorivor va ozuqabop o‘simliklar plantatsiyalari ni tashkil etish va xom-ashyosini tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnoma. – Toshkent, 2015. 144 b. 6. Атабаева Х.Н., Умарова Н.С. Лекарственные растения в ветеринарии. 7. Терёхин А.А. В.В. Вандышев Технология возделывания лекарственных растений. Учебное пособие. Москва.2008. 201стр. 8. E.T.Berdiev, M.X. Xakimova, G.B. Maxmudova. O‘rmon dorivor o‘simliklari. Ukuv kullanma. Toshkent. UzR FA Minitipografiyasi, 2014.-273b. 9. E.T.Axmedov, E.T.Berdiev. Dorivor usimliklarni yetishtirish

URUG’LARNING XOSILIGA VA SIFATIGA TA’SIR K O’ RSATADIGAN OMILLAR Reja: 1. Ekilgan urug‘larni unib chiqqunga qadar parvarishlash 2. Nihollarni parvarishlash

Urug‘larning qiyg‘os unib chiqishi va urug‘ko‘chatning yaxshi o‘sib rivojlanishi uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida ishlov berib, parvarishning turlicha usullari qo‘llaniladi. Urug‘lar unib chiqqunga qadar parvarishlash ishlari bosib tekislash, mulchalash, yovvoyi o‘tlarni chopish, tuproqni yumshatish va sug‘orishni o‘z ichiga oladi. Yengil strukturaga ega bo‘lgan tuproqlarda urug‘ tuproqqa zich o‘rnashish uchun va urug‘larni tuproq kapillarlari orqali namlik bilan yaxshi ta’minlash maqsadida eni 30 sm keladigan yog‘och g‘altak yoki dastali taxtacha bilan marza sirti bosib - tekislab chiqiladi. Tuproqning yuza qismidagi namlikni saqlash, unda qatqaloq hosil bo‘lishi oldini olish, tuproq namligi va haroratini bir maromda ushlab turish maqsadida ekilgan urug‘lar mulchalanadi. Mulchalash, odatda, ekish chuqurligi 2 sm gacha bo‘lgan urug‘lar ekilganda qo‘llaniladi. U iqlimi quruq hududlarda, tuproqning yuza qismi ekilgan kunidayoq qurib qoladigan joylarda ko‘proq zarur. Bunday joylarda ekilgan urug‘ qurib qolishi va qiyg‘os unib chiqmasligi mumkin. Mulchalashni og‘ir strukturasiz tez qatqaloq hosil bo‘ladigan tuproqlarda urug‘lar bahorda ekilganda qo‘llash yaxshi natija beradi. Yengil tuproqlarda urug‘lar belgilangan muddatlarda ekilganda mulcha qo‘llanilishi talab etilmaydi. Mulcha sifatida torfli qipiq, kompost, chirindi, yog‘och qipig‘i 1-1,5 sm, somon, qamish 5-8 sm qalinlikda qo‘llaniladi. Kuzda ekilgan urug‘larga bahorgiga nisbatan mulcha qalinroq to‘shaladi. Nihollar unib chiqishi bilan ularni quyosh nurining to‘g‘ri tushish ta’siridan himoya qilish, me’yordagi yorug‘lik bilan ta’minlashni hisobga olgan holda mulcha somon yoki qamishli qoplamning bir qismi olib tashlanadi. Nihollar yoppasiga yorib chiqqandan keyin qoplam to‘laligicha olib qator orasidagi ariqchaga taxlanadi. Ular nihollar o‘zini to‘liq tiklab olmaguncha ariqda saqlanadi. Tuproqning yuza qismini yumshoq va yovvoyi o‘tlardan toza holatda saqlab turish uchun yovvoyi va begona o‘tlar chopiladi va tuproq yumshatiladi. Urug‘lar unib chiqishi va o‘sib rivojlanishi uchun maqbul sharoit yaratiladi. Yovvoyi o‘simliklar tuproqning namligini va unumdorligini befoyda sarflashiga yo‘l

qo‘yilmaydi. Tuproqning yuza qatlami yumshatilganda undagi kapillarlar buziladi, aeratsiya holati yaxshilanadi. Tuproqdagi organik va boshqa elementlar o‘simlik o‘zlashtira oladigan oziq modda shakliga aylanadi, tuproqning yuza qismi azot bilan boyitiladi. Mikroorganizmlar faoliyati faollashadi. Tuproqning yuza qismini yumshatish va yovvoyi o‘simliklarni chopish natijasida tuproqning yuza qismida urug‘ko‘chatning yuza tarmoqlangan ildiz tizimi shakllanishi uchun yengil o‘zlashtira oladigan oziqa modda miqdori to‘planadi. Yovvoyi o‘simliklar ko‘chat yetishtirishning barcha bosqichlarida va o‘rmonzorlarda daraxt va butalarga namlik, oziq element va yorug‘lik uchun kuchli raqobatda bo‘ladi. Yovvoyi o‘simliklar mavjud joylardagi daraxt ildizlarining nafas olish intensivligi va ularning namlik hamda oziq moddalarni o‘zlashtirish faolligi susayadi, ildizlarning ishchi yuza hajmi kamayadi. Kuzda ekilgan urug‘larda chopish va yumshatish ishlari erta bahorda nihollar unib chiqqunga qadar va tuproqda qatqaloq shakllangunga qadar bajariladi. Og‘ir tuproqlarda urug‘lar bahorda ekilgan bo‘lsa-da, tuproq nihol unib chiqqunga qadar yumshatiladi. Yumshatish va chopish ishlarini yog‘ingarchilikdan yoki sug‘orishdan keyin bajarish tavsiya etiladi. Yumshatish chuqurligi urug‘ qadalgan chuqurlikka nisbatan sayoz bo‘lishi kerak. Urug‘lar qiyg‘os unib chiqishida sug‘orish katta ahamiyatga ega. Tuproq va urug‘lar yuvilib ketmasligi uchun bir maromda sug‘oriladi. Mayda urug‘lar (terak, oq qayin, tut va boshqalar) ekilganda nihollar unib chiqqunga qadar to‘xtovsiz sug‘ori sh talab qilinadi. Nihollarni parvarishlash Bu urug‘ko‘chat o‘sib rivojlanishi uchun maqbul ekologik sharoit yaratish maqsadida bajariladi va yovvoyi o‘simliklarni chopish, tuproqni yumshatish, nihollarni soyalash, ildizlarining uch qismini qirqish, qo‘shimcha oziqlantirish, urug‘ko‘chatlarni siyraklashtirish hamda nihollarni pikirovkalash kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonning barcha mintaqalarida nihollarni sug‘orish zarur, suv bilan ta’minlangan yerlardagina sifatli ko‘chat yetishtirish mumkin.

Yomg‘irlatib va ariqcha usulida oqizib sug‘orish sug‘orishning asosiy usullaridan hisoblanadi. Notekis relyefga ega bo‘lgan joylardagi ko‘chatzorlarda yom- g‘irlatib sug‘orish tavsiya etiladi. Bu usulning afzalligi bilan bir qatorda kamchiligi ham bor, kamchiligi sifatida tuproqning yuza qismini tez qotirishi va yomg‘irlatib sug‘orishda qimmatbaho jihozlardan foydalanilishini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Yengil va donador tuproqlarda yomg‘irlatish intensivligi 0,5 mm/min, bo‘z- o‘tloq donador bo‘lmagan tuproqlarda 0,1 - 0,2 mm/min ga teng bo‘ladi. Erta tongda va kechqurun yoki bulutli quyoshsiz vaqtlarda nihollar yomg‘irlatib sug‘oriladi. Kunning quyoshli vaqtida nihollar yomg‘irlatib sug‘orilsa havo va tuproq harorati pasayadi, havoning nisbiy namligi ortadi. Bu o‘simlikdagi biologik jarayonning faollashuviga olib keladi. Sug‘orish tugallanishi bilan namlik tuproqdan tez bug‘lanadi, o‘simlikdagi transpiratsiya jarayoni jadallashuvi natijasida o‘simlik plazmoliz holatiga o‘tadi. Quyoshsiz vaqtda sug‘orilgan o‘simlik namlikni o‘ziga to‘liq o‘zlashtiradi, bu jarayon deyarli o‘zgarishsiz o‘tadi. O‘rtacha kattalikdagi ko‘chatzorlarni sug‘orishda yomg‘irlatishni ta’minlaydigan shlang va purkagichlar bilan jihozlangan motopompalardan foydalaniladi. O‘zbekiston sharoitidagi donadorsiz bo‘z tuproqlarda qatqaloq hosil bo‘lishini va o‘rmon xo‘jaligidagi ko‘chatzorlar maydoni kamchiligini hisobga olib yomg‘irlatib sug‘orishdan kam foydalaniladi. O‘zbekiston sharoitida asosan ariqlar bo‘yicha sug‘orish, ya’ni infiltratsion sug‘orish qo‘llaniladi. Bu usulda sug‘orilganda urug‘ ekilgan qismi tuproq kapillarlar orqali suv bilan ta’minlanadi, shuning uchun tuproq zichlashmaydi va qatqaloq hosil bo‘lmaydi. Urug‘lar yoppasiga to‘liq unib chiqqach o‘suv davridagi o‘tqaziladigan sug‘orishlar boshlanadi. Bu sug‘orishlarning miqdori va muddati tuproq xususiyatiga, vegetatsiya davridagi ob-havoga va daraxt turining biologik xususiyatiga qarab belgilanadi. Shu ko‘rsatkichlar bo‘yicha sug‘orish me’yori ham aniqlanadi. Tuproqning faol yuza qismining namligi ikkilamchi maksimal

gigroskopik holatga yaqinlashganda nihollar sug‘oriladi. Amalda bu holat kunning ikkinchi yarmida o‘simlik bargining so‘lishi kuzatilgan vaqtda sodir bo‘ladi. Sug‘orishda urug‘ko‘chat rivojlanishining fenologik fazalarining davrlari hisobga olinadi. Fazalarning davri o‘zgarishi bilan namlanish chuqurligi o‘zgaradi va o‘z navbatida sug‘orish me’yori ham o‘zgaradi. Birinchi davr urug‘ qadalgandan boshlab ular yoppasiga unib chiqqunga qadar bo‘lgan vaqt 7 - 25 kunni tashkil etadi. Bu davrda urug‘ning unib chiqish jarayoni ketadi. Tuproqning faol qismi qalinligi, ya’ni ildiz ko‘p joylashgan qatlam 10 sm ni tashkil etadi. Ikkinchi davr urug‘lar yoppasiga unib chiqqandan to‘liq mustahkamlanguncha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu 25 - 30 kun davom etadi. Tuproqning faol qismi qalinligi 15 - 20 sm ni tashkil etadi. Uchinchi fenologik davr davomida urug‘ko‘chat to‘liq shakllanadi. Tuproq faol qismining qalinligi 30 sm va undan ortiqni tashkil etadi. Har bir fenologik davr uchun o‘simlik ildiz tizimining asosiy qismi joylashgan tuproq qatlami suv bilan yaxshi ta’minlanishi hisobga olingan holda sug‘orish normasi belgilanadi. Toshkent viloyatining bo‘z tuproqlarida oq akatsiya, eman, maklura, qayrag‘och, shumtol bargli zarang, katalpa daraxt turlarining niholchalariga vegetatsiya davrida sakkiz - to‘qqiz marotaba (mayda- bir, ikki, iyunda-ikki; iyulda-ikki; avgustda-ikki, uch) sug‘oriladi. Mayda bargli jiyda, aylant - sassiq daraxt, tikan daraxti kabi qurg‘oqchilikka chidamli daraxtlarning nihollari besh-yetti marotaba (mayda-bir; iyunda-bir, ikki; avgustda-ikki) sug‘oriladi. Bo‘z-o‘tloq tuproqlarda nihollar olti-yetti marotaba sug‘oriladi. Vegetatsiya davridagi sug‘orishlar yer osti suvining joylashishiga ham bog‘liq. Yer osti suvi o‘rtacha, taxminan 0,6 m chuqurlikda joylashgan o‘tloq-to‘qay yerlarda o‘suv davridagi sug‘orish to‘rt-olti marta (mayda-bir-ikki; iyunda-bir-ikki; iyulda-ikki; avgustda-bir marta) o‘tkaziladi. Yer osti suvi o‘rtacha 1,3-1,5 m chuqurlikda bo‘lgan joylarda nihollar o‘suv davrida besh-sakkiz marta sug‘oriladi.

O'xshashlar

Shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar
Diqqatning samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar
MEHNAT BOZORI INFRATUZILMASINING RIVOJLANISh HOLATI VA UNGA TA’SIR ETUVChI IJTIMOIY-IQTISODIY OMILLAR
YAshash muhitlari va ekologik omillar
DORIVOR O’SIMLIKLARNI GENERATIV KO’PAYTIRISH USULLARI