VII - XI ARSLARDA ARAB XALIFALIGI MADANIYATI. Reja: Kirish. Asosiy qism: Islom sivilizatsijasining umumiy hususiyatlari va uning jaxon tarixidagi roli. 1. Islomda mazxablarning munosabanlari. Madaniyat, ilm-fan va adabiyot. 2.Jahon ma’daniyati tareqaqqyotida arab miniatyurasining yuzaga kelishi. 3. Arab miniatyurasining o`ziga xos uslubi. Xulosa. Foydalanilgan adabyotlar.

Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Islom (arab. — bo’ysunish, itoat etish, o’zini Alloh irodasiga topshirish) — jahonda keng tarqalgan uch dindan (buddizm va xristianlik bilan bir qatorda) biri. Islomdiniga e’tiqod qiluvchilar arabcha "muslim" ("sadoqatli"; ko’pligi "muslimun") deb ataladi. "Muslim", "muslimun" so’zining boshqa xalqlar orasida o’zgacha talaffuz etish (mas, forslarda — musalmon, o’zbeklarda — musulmon, qirg’iz va qozoqlarda — musurmon, Ukraina va Rossiyada — basurman) natijasida bu dinga e’tiqod qiluvchilar turli nom bilan ataladi. Lekin bularning ichida hozir musulmon iborasi keng tapqalgan. Jahonda qariyb 1,2 mlrd. kishi Islomgaga e’tiqod qiladi. Musulmonlarning 2/3 qismidan ko’prog’i Osiyoda yashaydi va bu qit’a aholisining 20% idan ortiqrog’ini tashkil etadi. Qariyb 30% musulmonlar Afrikaga to’g’ri keladi (qit’a aholisining deyarli yarmi). Dunyoda musulmon jamoalari mavjud bo’lgan 120 dan ortiq mamlakatdan 40 dan ziyodida musulmonlar aholining ko’pchiligini tashkil qiladi — Shim. Afrika, G’arbiy Osiyoning barcha mamlakatlarida (Kipr, Livan, Isroil mustasno), Senegal, Gambiya, Niger, Somali, Afg’oniston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya va boshqalar ba’zi mamlakatlarda aholining 80% dan ortig’i musulmonlardir; bir qancha mamlakatlarda musulmonlar aholining yarmidan 80% igacha tashkil qiladi (Gvineya, Mali, Livan, Chad, Sudan). Malayziya va Nigeriyada kariyb yarmi, ba’zi bir mamlakatlar (Gvineya-Bisau, Kamerun, Burkinafaso, Syerra-Leone va b.) da musulmonlar ozchilikni tashkil qilsa ham, ta’sir doirasi kuchli 1 . Musulmonlarning soni jihatdan eng yirik davlatlar — Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladesh; musulmonlarning anchasi Markaziy Osiyo mamlakatlari, Xitoy, Tailand, Efiopiya, Tanzaniya, Kiprda, Yevropaning ayrim mamlakatlari (Yugoslaviya, Albaniya, Buyuk Britaniya, GFR, Fransiya va boshqalar), Shimoliy va Jannubiy Amerika qit’asi mamlakatlari (AQSH, Kanada, Argentina, Braziliya, Gayana, Surinam, Trinidad va Tobago)da, Avstraliyada, Fiji orollarida yashaydi. 1 Karimov I., Olloh qalbimizda, yuragimizda, T., 1999 www.islom.uz

Islom 7-asrda Hijoz (G’arbiy Arabiston) da paydo bo’ldi. Uning asoschisi Muhammad (as)dir. Islom dinining paydo bo’lishi xususida Islom manbalariga asoslangan diniy an’anada u ilohiy hodisa, insonlarni to’g’ri yo’lga solish uchun Alloh tomonidan yuborilgan oxirgi ta’limot deb uqtiriladi. Islom talqinida dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan musulmonlar e’tiqod qilgan xudoga ishonganlar. Shu xudo, ya’ni Alloh odamlarga payg’ambar-elchilar yuborgan. Ammo insonlar payg’ambarlar ta’limotini buzganlar. Shuning uchun Alloh insonlarga oxirgi rasul etib Muhammad (sav)ni tanladi, unga o’zining kalomi — Qur’onni nozil qildi. Muhammad (sav) oldin o’z hamshaharlarini, so’ng barcha arablarni ko’plab qabila xudolariga sig’inishdan voz kechish va yagona xudo — Allohga e’tiqod qilish, solih hayot kechirish, u dunyoda jannatga tushish uchun bu dunyoda ezgu ishlar qilishga da’vat etdi. Qur’onga ko’ra, arablar va yahudiylarning umumiy bobokaloni Ibrohim Allohga birinchi bo’lib imon keltirgan. Demak, Islom batamom yangi e’tiqod emas, balki Ibrohimning qayta tiklangan dinidir. Islom dini tarixini o’rganishda o’sha davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy omillarni hisobga olish kerak. Islom dini vujudga kelgan davrda Arabiston yarim orollarida Makka va Yasrib (Madina) kabi shahar-davlat (polis)lar boshqalarga nisbatan muayyan ustunlikka ega edilar. Bu shaharlar xalqaro savdoning eng yirik markazlaridan bo’lib, iqtisodiy hayot jo’shqin tus olgandi. Shahar-davlatning kelajak taraqqiyoti uchun polis tuzumi torlik qila boshlagan. Hijoz (Makka, Yasrib, Xaybar, Dumat al-Jandal, Tayma va b.) va umuman Arabistonni xalqaro savdoni barqaror qiladigan, fuqarolar xavfsizligini ta’minlashga qodir harbiy kuchga ega bo’lgan yagona saltanatga aylantirish davr talabi bo’lib qolgan edi. Saltanat tuzish bilan bir katorda Arabiston yarim orollaridagi qabilalarning etnikva madaniy jihatdan birlashuvi, yagona arab tili, og’zaki va yozma adabiyot, umumiy fikrlashning shakllanishi va nihoyat, arablarning diniy tafakkurida o’zgarish jarayonlari kechayotgan edi. Bunday harakatni boshqargan kishilar o’z faoliyatlarini ilohiy ilhom bilan asoslay olgan holdagina muvaffaqiyatga erisha olardi. Shunday qilib, Muhammadning diniy va siyosiy faoliyati yuqoridagi

jarayonlarning xususiy ko’rinishi bo’lgan 2 . Muhammad (sav) har tomonlama barkamol inson bo’lgani uchun, uning shaxsiy fazilatlari tufayli yahudiyxristian mazhablariga yaqin g’oya bilan yashovchi mahalliy hijozliklar harakati o’ziga xos xususiyatlar kasb etdi, diniy va siyosiy kuchga ega bo’ldi; bu kuch Islomning vujudga kelishini eng muhim tarixiy voqealardan biriga aylantirdi. Muhammad 610 yil, 40 yoshida o’zining diniy faoliyatini boshladi va vahiy (ilohiy ko’rsatma) olayotganini e’lon qildi. Ammo, bir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning ko’pchilik aholisi, ayniqsa, Quraysh qabilasining zodagonlari uning targ’ibotlariga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar. Muhammad o’zga yerlarda tarafdorlar izlashga majbur bo’ldi. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga ko’chdi, so’ng Makka zodagonlari bilan ma’lum davrdan buyon raqobatlashib kelayotgan Yasribdagi banu Avs va banu Xazraj qabilalarining vakillari 622 yil. musulmon jamoasini o’ziga qabul qilish, Muhammadni umumiy rahnamo sifatida tan olishga rozi bo’lishdi. Yasrib shahridagi mavjud etnik vaziyat ham shuni taqozo etgandi. Hijra nomini olgan bu voqea Islom tarixida burilish yasadi. Ko’chib o’tgan kishilar muxojirlar (ko’chib kelganlar), Madinada Islomni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Madina va Makka o’rtasida boshlangan kurash 8 yil davom etdi 628 yil. Makka zodagonlari Muhammad bilan kelishishga majbur bo’ldilar ( 630 yil musulmonlar ko’shini hech qanday qarshiliksiz Makkaga kirib bordi. Makka aholisi yoppasiga Islom dinini qabul qildi va Muhammad (sav)ni Allohning elchisi (rasuli) deb e’tirof etdi. Ana shundan boshlab Makka Islom dini markaziga, Ka’ba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylangan. Muhammad (sav) vafot etgan 632 yilda Arabiston yarim oroli to’la birlashtirilgan, uning aksariyat aholisi Islom dinini qabul qilgan edi. Arabistonning siyosiy, iqtisodiy, etnik va madaniy jihatlardan birlashishida Islom dini muhim omil bo’lib xizmat qildi va kelajakda vujudga kelgan musulmon olamining mafkurasiga aylandi. Muhammad (sav) vafotidan so’ng Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib payg’ambarning o’rinbosari (xalifa) sifatida hukmronlik qildilar. Ular va ulardan keyingi xalifalar 7 2 ; Hasanov A., Qadimgi Arabiston va ilk islom (1-kitob: Johiliya asri), T., 2001;

—8-asrlarda Iroq, Falastin, Suriya, Eron, Movarounnahr, Misr, Shim. Afrika, Pireney yarim orolning Shimoliy. Hindistonni egalladilar. Bir asrdan kamroq vaqt davomida Shim. Xitoydan Ispaniyagacha, Kavkaz ortidan Hind okeanigacha bo’lgan katta hududni zabt etdilar va Islom dinini yoydilar . Islomning muqaddas kitobi Qur’ondir. Musulmonchilikda bu kitobning butun mazmuni Allohning vahiy qilingan so’zi deb tushuniladi. Islomning aqidalari, e’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy me’yorlari, cheklash va taqiklari Qur’on bilan birga uning tafsirlarida, hadis to’plamlari va shariat qo’llanmalarida, shuningdek, 8—12-asrlarda vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida o’z ifodasini topgan 3 . Islomning asosiy aqidasi — "Allohdan boshqa iloh yo’q va Muhammad uning rasuli". Islom ilohiyotining ilk shakli — kalom bo’lib, 8-asrda arab xalifaligida vujudga kelgan. Mutakallimlar Islom dini aqidalarini ishlab chiqqanlar. Islom dini 5 "asos" yoki "ustun" (arkon ad-din al-islomiy)ga ega: 1) kalima keltirish; 2) namoz o’qish; 3) ro’za tutish; 4) zakot berish; 5) imkoniyat topilsa haj qilish. Shulardan birinchisi imon va qolganlari ibodat deb e’tirof etilgan. Imon 7 aqidani — Allohga, uning farishtalariga, muqaddas kitoblariga, payg’ambarlariga, oxirat kuniga, taqdir (yaxshilik va yomonlik Allohning irodasi bilan bo’lishi)ga va o’lgandan keyin tirilishga ishonishni o’z ichiga oladi. Islomda xatna, ro’za hayiti, qurbonlik va qurbon hayiti, aqiqa, mavlid, xudoyi, ashuro kabi o’ziga xos diniy marosimchilik tarkib topgan. Bundan tashqari, mahalliy xalqlarda Islomgacha mavjud bo’lgan urfodatlar, jumladan, fol ochirish, dam soldirish, aziz-avliyolarga, muqaddas joylarga sig’inish ham Islom marosimchiligiga moslashib ketgan. 1. Islomda mazxablarning munosabanlari. Madaniyat, ilm-fan va adabiyot. Islomda ilk davrdan paydo bo’lgan eng birinchi yirik muammo — oliy hokimiyatni egallashga payg’ambardan keyin kim haqliroq, degan masala bo’ldi. Ali tarafdorlari "shia" nomini olib, Islomda birinchi bo’linishni boshlab berdilar. Uchinchi xalifa Usmon aynan shu bo’linishning qurboni sifatida jon 3 ; Komilov N., Tasavvuf, T., 1999 www.ziyouz.com