XARAKTER TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI
![XARAKTER TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI
Reja:
1. Xarakter haqida tushuncha.
2. Xarakterning fiziologik asoslari.
3. Xarakterning tuzilishi.
4. Xarakterning tarkib topishi.
5. Xarakter tipologiyasi.
6. Xarakter aktsentuatsiyasi.
7. Xarakter tarkibi.
8. Xarakterning shakllanishi](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_1.png)
![Xarakter haqida tushuncha.
Ma`lumki har bir odam har qanday boshqa odamdan o`zining individual
xususiyatlari bialan ajralib turadi. Hayotda bunday farqlar kishining xarakteri bilan
bog`liq deb tushuntiriladi. «Xarakter» - grekcha so`zdan olingan bo`lib, aynan
tarjima qilganda "bosilgan tamg`a", "muhr" ma`nosini anglatadi.
Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan
faoliyat usullarida nomoyon bo`ladigan, tipik sharoitlarda yuzaga chiqadigan va
shaxsning bu sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan individual psixik
xususiyatlar yig`indisi tushuniladi.
Boshqacha qilib aytganda, xarakterning har bir xislati tegishli tipik
sharoitlardagina nomoyon bo`ladi. Buni shuning bilan tushuntirish mumkinki,
xarakterning har bir xislatida odamning ma`lum sharoitlarga, voqealarning ma`lum
tomonlariga bo`lgan munosabati ifodalanadi. Shu sababli bir o`quvchining o`zi
o`zini turli sharoitlarda turlicha tutishi mumkin. Maktabda qurqoq, ikkilanuvchi,
uyda chaqqon, dilkash, g`ayratli, mehmonda vazmin, o`ychan va h.k.
Xarakter tug`ma bo`lmaydi. Faqat layoqat nishonalari tug`ma bo`lishi
mumkin, ular nerv tizimining xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Xarakter esa
muayyan jamiyat a`zosi bo`lgan kishining hayoti va faoliyati jarayonida tarkib
topadi.
Xarakter shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari mutlaqo bir xil
bo`lgan ikki kishini topib bo`lmaydi, lekin ayrim kishining xarakteridagi ko`p
narsalar bir guruh kishilar uchun yoki hatto butun jamiyat uchun tipik bo`lishi
mumkin.
Jamiyat a`zosi bo`lgan kishining voqelikka bo`lgan munosabatida vujudga
keladigan va uning xulq-atvori hamda hatti-harakatida ta`sir qoldiradigan muhim,
barqaror psixik xususiyatlarning majmui xarakter deyiladi.
Odam harakatlarining sifati va usullari faqat shaxsning
munosabatlarigagina bog`liq bo`lmay, balki iroda, hissiyot, diqqat, aqliy
xususiyatlarga, ya`ni psixik xususiyatlarning individual xususiyatlariga ham
bog`liq. Shuning uchun ham kishi faoliyatida qanday psixik jarayonlar ustun](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_2.png)
![turishiga qarab xarakter xususiyatlarini intellektual, emosional va iroda
xususiyatlariga ajratish mumkin.
Xarakterning ko`p xislatlari odamning hatti-harakatini belgilab beruvchi
chuqur va faol mayllar hisoblanadi. Ma`lumki turli kishilarning xarakteri turlicha.
Shu sababli ham bir xil sharoitlarda, aynan bir xil maqsadga intiluvchi kishilar shu
maqsadga erishish uchun zarur bo`lgan harakatning turli usullariga moyil
bo`ladilar. Bu erda xarakter xislatlari undovchi kuch sifatida nomoyon bulayapti.
Odam xarakter xislatlarining undovchilik kuchi sifatida yuzaga chiqishi ta`siri
ostida ko`pincha ob`ektiv sharoitga zid va maqsadga nomuvofiq harakat usullarini
qo`llaydi. Odam ba`zida o`z xarakteridan o`zi xafa bo`lib ketadi, ammo boshqacha
harakat qila olmaydi.
Maqsadga nomuvofiq, lekin odam uchun xarakterli bo`lgan harakat
usullarini tanlashga moyillik katta irodaviy zo`r berishlar sharoitida, jiddiylik
(stress) vaziyatlarida xususan aniq nomoyon bo`ladi. Shuning bilan birga, agar
odam uchun xarakterli bo`lgan harakatlar usuli mazkur sharoitda maqsadga
muvofiq bo`lsa, unda u o`z xarakteriga mos kelmaydigan, bir qolipdagi, stereotip
harakat usullaridan majburiy foydalanish hollariga qaraganda ancha ko`p kuch-
quvvat, qait`iylik va mehnatga qobiliyatlilik talab qiladi.
Shunday qilib, agar xarakter xislatlari ob`ektiv sharoitlar talabiga qarshi
harakat qilishga undaydigan bo`lsa, odamning xarakter xislatlari o`ziga xalaqit
berishi mumkin. Aksincha bo`lsa kishi ijodiy ish qila oladi, o`z kuchlaridan
samarli foydalana oladi.
Xarakterning fiziologik asoslari
Xarakterning nomoyon bo`lishi va uning tarkib topishiga juda ko`plab
omillar ta`sir qiladi. Shu sababli xarkterning fiziologik asoslari haqida taxminan
xulosa chiqarish mumkin. Pavlov maktabi fiziologlarining o`tkazgan tajribalari
shuni ko`rsatdiki, turli qo`zg`atuvchilar ta`siri ostida turlicha shartli bog`lanishlar
hosil bo`ladi. Shunday nisbatan turg`un shartli bog`lanishlar majmuasi DINAMIK](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_3.png)
![STEREOTIPNI tashkil qiladi. Xarakter xislatlarining shakllanishi mexanizmi
ko`proq ana shu dinamik stereotipnining hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi.
Ikkinchi tomondan xarakter xususiyatlarining yuzaga chiqishi nerv
tizimining umumiy tipiga, uning xususiyatlariga bog`liq. Chunonchi, sust nerv
tizimiga ega o`quvchilarning yaxshi tanigan o`rtoqlari doirasi tor, kam sonli
bo`ladi. Ular kam tashabbus ko`rsatadilar. Qiyinchilik bilan tanish orttiradilar.
Aksincha, harakatchan nerv tizimiga ega bo`lgan o`quvchilar odamlar bilan
munosabatda faol, kirishuvchan bo`ladilar.
O`qish, sport, mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari
ham shu xil ta`sir ostida paydo bo`lishi aniqlangan (B.M.Teplov, V.S.Merlin,
E.A.Klimov).
Sizga ma`lumki, nerv tizimining umumiy xususiyatlari temperamentning
ham asosidir. Demak, TEMPERAMENT TIPI xarakterning individual o`ziga xos
xususiyatlarining paydo bo`lishidagi muhim psixologik sharoitlardan biridir.
Xarakterning tuzilishi
Odam xarakteri turli xususiyatlarning tasodifiy yig`indisidan iborat emas.
Xarakterning xususiyatlari bir-biri bilan bog`liq, bir-biriga tobe yaxlit tizimni
tashkil qiladi. Mana shunday yaxlit tizim xarakter tuzilishi (strukturasi) deyiladi.
Shu sababli kishining xarakterning bir qanchasini bilgan holda uning xarakterining
hali bizga ma`lum bo`lmagan (nomoyon bo`lmagan) boshqa xususityalari haqida
ham fikr yurita olamiz. Turli odamlarda turlicha xarakter xususiyatlarining tizimi
(simptomokomplekslar).
Psixologiya fanida kishining atrofdagi voqelikka munosabati nuqtai-
nazaridan xarakter xususiyatlarining quyidagi tizimi guruhlari farqlanadi;
1.Shaxsning umumiy psixik tuzilishini (uning maslagini) ifodalaydigan
xususiyatlar: g`oyaviylik, maqsadga intiluvchanlik, halollik, vatanparvarlik,
mardlik, adolatga ishonish, faollik, intizomlilik.
2.Shaxsning boshqa odamlarga munosabatini ifodalovchi xususiyatlar-
jamoalilik, insonparvarlik, sezgirlik, saxiylik, samimiylik, hurmat-ehtirom. Bularga](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_4.png)
![qarshi: pismiqlik, beparvolik, toshbag`irlik, ichidan pishganlik, dag`allik,
kishilarga nafrat bilan qarash.
3.Kishining o`z-o`ziga qanday munosabatda bo`lishi haqida guvohlik
beradigan xususiyatlar - kamtarlik, mag`rurlik, uyatchanlik, jizzakilik, xudbinlik,
egotsentrizm (o`z shaxsi, o`zining kechinmalari bilan band bo`lish, o`zini hamisha
o`z diqqat markazida tutish).
4.Shaxsning mehnatga, o`z ishiga munosabatini ko`rsatuvchi xususiyatlar -
qat`iyatlik, tashabbuskorlik, mehnatsevarlik, ijodga ishtiyoq, ishdagi halollik.
5.Kishining narsalarga munosabatini xarakterlovchi xususiyatlar - puxtalik-
beparvolik, qimmatli narsalarni behuda sarf qilish yoki tejash (kimniki bo`lishidan
qat`iy nazar).
Xarakterning ayrim xususiyatlari shaxsning ijobiy xususiyatlari, boshqalari
esa salbiy xususiyatlari bo`ladi. Shu narsani esda tutish kerakki, kishilarga bo`lgan
mehr-muhabbatni yaxshi, nafratni yomon deb bo`lmaydi. Hamma narsa kimni
yaxshi ko`rish va kimdan nafratlanishga bog`liq. Xarakterning xususiyatlari
orasidagi bog`liqdan kelib chiqqan holda muhim pedagogik xulosa chiqarish
mumkin. Xarakterning ayrim xususiyatlarini alohida, ajralgan holda tarbiyalab
bo`lmaydi. Xarakter xususiyatlarining butun tizimini tarbiyalash lozim. Ammo
xarakterning bir butunligi mutlaq emas. Shaxsda xarakterning markaziy, asosiy
munosabatlarni belgilab beruvchi xususiyatlar mavjud. Tarbiya jarayonida ana ana
shu asosiy xususiyatlarini shakllantirishga e`tibor berish lozim.
Xarakterning ijobiy xususiyatlari orasida axloqiy xususiyatlar, hamda
irodaviy xususiyatlar muhim o`rin egallaydi.
Kishi xarakterining barcha xususiyatlari bir-biri bilan bog`langandir,
shuning uchun ham xarakter muayyan darajada barqarorligi bilan ajralib turadi.
O`z xarakterini o`zgartirish, salbiy xususiyatlardan xalos bo`lish va o`zida
ijobiy xususiyatlarni tarbiyalash - murakkab vazifa bo`lsa ham, lekin amalga
oshirib bo`ladigan vazifadir. Buning uchun avvalo o`z ustida ishlashni, xarakterni
tarbiyalash (agar lozim bo`lsa) qayta tarbiyalash ustida ishlashni qat`iy va keskin](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_5.png)
![maqsad qilib quyish kerak. Kishida xarakterning irodaviy xususiyatlarini tarkib
toptirishning eng muhim shartlaridan biri mehnat hisoblanadi.
Xarakterning tarkib topishi
Xarakterning xususiyatlari qanday shakllanadi. Aynan ikkita bir xil
xarakterli ikki kishi uchramasligini qanday tushunish mumkin. Ba`zi olimlar
xarakterning shakllanishi, uning hamma xususiyatlari nasliy deb hisoblaydilar.
Buning ikkita sababi mavjud. Birinchidan ko`pchilik chet ellik olimlar biologik
omillarning rolini oshirib baholaydilar. Ikkinchi tomondan ko`pchilik chet el
psixologik nazariyalarida temperament xususiyatlari alohida ajratilib
o`rganilmaydi. Bizga ma`lumki temperamentning xususiyatlari asosan biologik
xususiyatlarga, shu jumladan nerv tizimining xususiyatlariga bog`liq. Bu
yo`nalishdagi psixologlar temperament xususiyatlarini ham xarakter xususiyatlari
sifatida qaraydilar. Aslida organizmning nasliy xususiyatlari xarakter
xususiyatlarining paydo bo`lishining shartlaridan biri, xolos. Xarakter xususiyatlari
irsiyatning biologik qonuniyatlaribilan emas, balki IJTIMOIY QONUNIYATLAR
bilan belgilanadi.
Yuqorida keltirilgan fikrning isboti sifatida gomozigot (bir tuxum
hujayradan paydo bo`lgan) egizaklarni kuzatishlar natijalarini keltirish mumkin.
Ularning nasliy xususiyatlari butunlay bir xil. Agar ular turli xil oilalarda tarbiya
qilinsalar ularning xarakterlari turlicha bo`ladi. Hatto bir oilada tarbiya topgan
gomozigat egizaklarning ham xarakterlari turlicha bo`ladi. Ularning temperament
xususiyatlari bir xil bo`ladi.
Xarakter qanday shakllanadi? Xarakterning shakllanishi ijtimoiy
munosabatlar bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar oiladagi, o`quv jamoasidagi
muhit xayrihohlik, zolimlik, badjahllik, ichi qoralik, kamtarinlik, raqobat, o`zaro
yordam va boshqalarni o`z ichiga oladi. Shu sababli kishining g`oyaviy
yo`nalganligi, o`ziga, boshqalarga, mehnatga munosabati, dunyoqarashining
shakllanganli darajasi jamiyatda, oilada, o`quv yurtida tarbiya jarayoni qanday
tashkil qilinganiga bog`liq. Ammo xarakterni umumiy nazariyalar, nasihatlar bilan](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_6.png)
![shakllantirib bo`lmaydi. Bular shaxsning bilimlarigagina aylanib qolishi mumkin,
xolos. Xarakterning shakllanishi, tarkib topishi odamning faqat faol faoliyati
jarayonida ro`y beradi. Faol harakatlar jarayonida ma`lum harakatlar tizimi,
harakatlar usullari shakllantiriladi va mustahkamlanadi. Bunday harakatlar tizimi
ODATLARNI tashkil qiladi. Shaxsda shakllangan odatlarning majmui xarakterni
belgilab beradi. Bolalarda foydali odatlarni shakllantirish uchun ular bilan ishlash,
bir qancha vaqt davomida takrorlash, hosil bo`lgan odatlarni mustahkamlash kerak.
Xarakter xislatlarining shakllanishida maqsadga yo`nalgan holda odatlarni
shakllantirishdan tashqari TAQLID ham o`ziga xos o`ringa ega. Bu borada ota-
onalar, pedagoglar yoshlarga namuna bo`lishi kerak, ular o`zlarida yaxshi
xislatlarni nomoyon qilishlari kerak. Shu holdagina bola ularga taqlid qiladi, ijobiy
insoniy xususiyatlarni o`zida shakllantiradi.
Xarakterning shakllanishida yuqorida ko`rsatilgan omillar hayotning
barcha bosqichlarida ta`sir qilib boradi. Ayniqsa ularning ta`siri maktabgacha va
kichik maktab yoshida juda katta. Katta maktab yoshida bola o`zligini anglay
boshlaydi, unda o`ziga nisbatan fikr, o`zini baholash o`zgacha o`ringa ega bo`lib
boradi. Bu yoshlarda tarbiya jarayoni ko`proq o`z-o`zini tarbiyalashga suyanishi
lozim. Avvolmbor o`quvchida o`zini tarbiyalash motivi - yaxshi bo`lishga intilish
istagi bo`lishi kerak. Tarbiyaning asosiy maqsadi bolada, o`smirda "yaxshi
bo`lishga intilish"ni shakllantirishdir. Odam o`zining butun umri davomida o`z ish-
harakatlari bilan o`z xarakterini yaratadi.
Xarakter tipologiyasi
Psixologiya tarixida xarakterning tipologiyasini yaratishga bir necha bor urinib
ko`rilgan. Nemis psixologi va psixiatri e.Krechmer tomonidan XX asr boshlarida
tavsiya etilgan tipologiya eng mashhur va dastlabki urinishlardan biri edi.
Keyinchalik uning hamkasblari U.SHeldon, e.Fromm, K. Leongard va
A.E.Lichkolar tomonidan ham shunday tipologiyalar tavsiya etildi. Inson
xarakterining barcha tipologiyalari quyidagi asosiy g`oyalarga muvofiq tarzda
tashqil etilgan:](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_7.png)
![1. Inson xarakteri uning ontogenetik taraqqiyoti mobaynida juda erta namoyon
bo`la boshlaydi va butun hayoti davomida barqaror bo`lib boradi.
2. Xarakter tarkibiga kirgan xususiyatlar tasodifiy uyushma emas. Ular xarakter
tipologiyasini tuzish imkonini beruvchi bir - biridan farq qiluvchi tiplardan iborat.
3. Mazkur tipologiyaga ko`ra, ko`pchilik kishilarni ma`lum guruhlarga birlashtirish
mumkin.
E. Krechmer odam tanasining tuzilishi va konstitutsiyasiga ko`ra, eng ko`p
uchraydigan uchta tipni ajratib ko`rsatgan (astenik, atletik, piknik).Ularning har
birini shaxsning ma`lum xarakter tiplari bilan bog`langan bo`lsa ham aslida hech
qanday ilmiy asoslar bo`lmagan.
1. Astenik tip - Krechmer fikricha, uncha katta bo`lmagan gavda tuzilishi urtacha
yoki undan balandroq bo`yli, oriq kishilardir. Asteniklarning tana va yuz terisi
noziq, elkasi tor, yassi, mushaklari yaxshi rivojlanmagan.
2. Atletik tip - skelet va mushaklar yaxshi rivojlangan, o`rtachadan yuqori, baland
bo`yli, keng elkali, kuchli ko`krak qafasli, boshini tik tutib yuradigan kishilardir.
3. Piknik tip - bosh, ko`krak qafasi va qorin bo`shligi yaxshi rivojlangan,
semirishga moyil, tayanch - harakat a`zolari yaxshi rivojlanmagan kishilardir.
E. Krechmer mazkur tiplar bilan ayrim ruxiy kasalliklar o`rtasida muvofiqlik bor,
degan fikrni ilgari suradi. Masalan, atletik va astenik tiplar shizofreniyaga
moyilroq deb hisoblaydi.
E. Krechmer tipologiyasi hayotiy kuzatishlar asosida xulosalar chiqarish orqali
tuzilgan bo`lsa ham kamchiliklarga ega. Ba`zi ilmiy tadqiqotlar ma`lum tana
tuzilishiga ega kishilar ruxiy kasalliklarga moyil ekanligini aniqladi va xarakter
aktsentuatsiyasi haqidagi fikrlarni ilgari surish imkonini berdi.
Xarakter aktsentuatsiyasi
Nemis psixiatri K. Leongard fikricha, 20 - 50 % kishilarda ba`zi xarakter
xususiyatlari shu darajada kuchliki, ba`zan bir xil tipdagi ziddiyat va hissiy
portlashlarga olib kelishi mumkin. Xarakter aktsentuatsiyasi - biror xususiyatning
boshqalari zarariga kuchli rivojlanishi va atrofdagilar bilan munosabatlarining](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_8.png)
![yomonlashuviga olib kelishidir. Xarakter aktsentuatsiyasi turli darajada engil va
hatto psixopatiya darajasigacha bo`lishi mumkin. O`smirlar orasida xarakter
aktsentuatsiyasi ko`p (50-80%) uchraydi. Uni turli psixodiagnostik testlar,
masalan, Shmishek testi orqali aniqlash mumkin.
K. Leongard tomonidan xarakter aktsentuatsiyasi quyidagicha tasniflanadi:
1. Gipertim tip. Haddan tashqari aloqaga kirishuvchan, ko`p gapiradi, imo - ishora,
mimikaga boy, suhbat mavzusini burib yuborishga moyil, ko`pincha xizmatga doir
va ommaviy majburiyatlarni unutib qo`yganligi sababli ziddiyatlar kelib chiqadi.
2. Distim tip. Kamgap, muloqotga kirishishga qiynaladi, pessimist, ziddiyatlardan
o`zini olib qochadi, uyda yolg`iz qolishni yoqtiradi.
3. TSikloid tip. Kayfiyati tez o`zgarishga moyil, kayfiyati yaxshi paytda - gipertim,
yomon paytda distim tipga o`xshab qoladi.
4. Qo`zg`aluvchan tip. Muloqotda passiv, verbal va noverbal reaktsiyalari sust,
qaysar, ba`zan urushqoq, ko`pincha turli mojarolarning tashabbuskori.
5. Kuchaytiruvchi tip. Kamgap, aql o`rgatishni yoqtiradi, yuqori natijalarga
erishishni xohlaydi, tez xafa bo`ladi, shubhalanuvchan, qasoskor. Kichik-kichik
muammolarni kattalashtirishga, bo`rttirishga moyil.
6. Pedant tip. Ziddiyatlarga kam qo`shiladi, ko`pincha passiv holatda bo`ladi,
atrofdagilarga ko`plab rasmiy talablar qo`yadi, tartibli, jiddiy, ishonchli xodim.
7. Xavotirli tip. Kamgap, odamovi, o`ziga ishonmaydi, ziddiyatlardan o`zini olib
qochadi, tinchliksevar, o`z - o`zini tanqid qiladi. Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.
8. Eemotiv tip. Tor doiradagi kishilar bilan muloqotga kirishishni yoqtiradi, xafa
bo`lsa tashqaridan sezdirmaslikka harakat qiladi, mehribon, g`amxo`r, mas`uliyatni
his qiladi. Boshqalarning yutuqlaridan quvonadi.
9. Namoyishkorona (demonstrativ) tip. Muloqotga tez kirishadi, etakchilikka
intiladi, hoqimiyat va maqtovni yoqtiradi, boshqalarni o`ziga jalb qila oladi, noyob
tafakkurga, xulq - atvorga ega.
10. Ekzaltirovanlashgan tip. O`ta muloqotga kirishuvchan, ko`p gapiradi,
qiziquvchan, do`stlari va yakinlariga e`tiborli, boshqalarga yordam beradi, did-
farosatli, samimiy.](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_9.png)
![11. Ekstrovertirovanlashgan tip. Muloqotga kirishuvchan, do`stlari ko`p,
ziddiyatlardan o`zini olib qochadi, boshqalarni diqqat bilan eshitishi mumkin.
Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.
12. Introvertirovanlashgan tip. Muloqotga kirishishga qiynaladi, “ichimdagini top”,
falsafiy fikr yuritishni yoqtiradi, qat`iyatli, e`tiqodi mustahkam, qaysar, tafakkuri
qotib qolgan.
To`g`ri tashqil etilgan ta`lim - tarbiya jarayonida xarakter aktsentuatsiyasini
tarbiyalash va tuzatish mumkin.
Xarakter tarkibi
Odam xarakterining tarkibi turli xususiyatlari tasodifiy yig`indisidan iborat
emas. Xarakterning ayrim xususiyatlari bir - biriga bog`liq, biri - biriga tobe yaxlit
organizmni hosil qiladi. Mana shunday yaxlit organizm xarakter tarkibi deb
ataladi. Masalan, odamning takabbur va shuhratparastligini bilsak, uning ichi qora,
qorako`ngilli deb, kamtarligini bilsak, ko`ngilchan deb aytamiz.
Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning turli munosabatlari bilan belgilanadigan
xarakter xususiyatlarining to`rtta tizimi farqlanadi.
1. Jamoa va ayrim odamlarga bo`lgan munosabatlarini ifodalovchi xususiyatlar
(yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik va shu kabilar).
2. Mehnatga bo`lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: (mehnatsevarlik,
yalqovlik, vijdonlilik, mehnatga mas`uliyat yoki mas`uliyatsizlik bilan
munosabatda bo`lish kabilar).
3. Narsalarga bo`lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (ozodalik yoki ifloslik,
narsalar bilan ayab yoki ayamasdan munosabatda bo`lish kabilar).
4. Odamning o`z - o`ziga bo`lgan munosabatini ifodalovchi xususiyatlar (izzat -
nafslilik, shuhratparastlik, mag`rurlik, o`zini katta olish, kamtarlik kabilar).
Bundan tashqari, kamroq ahamiyatga ega bo`lgan boshqa juda ko`p xususiyatlar
ham mavjud: o`ziga ishonish, o`zbilarmonlik, o`ziga bino qo`yish, maktanchoqlik
kabilar. Xarakterning hamma xususiyatlari bir - biri bilan bog`liq, kishining
xarakteri nisbatan bir butundir. Xarakterning tarkibi faqat ayrim xususiyatlarining
o`zaro bog`liqligi bilan emas, balki bir butun xarakterga xos bo`lgan xususiyatlar](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_10.png)
![bilan belgilanadi. Xarakterning xususiyatlari jumlasiga birinchidan, ularning
chuqurlik darajasi kiradi. Shaxsning markaziy asosiy munosabatlari bilan
belgilanadigan xususiyatlarini biz xarakterni birmuncha chuqurroq xususiyatlari
deb ataymiz. Masalan, barkamol shaxsda odamlarga, jamoa va mehnatga nisbatan
vijdonan munosabatda bo`lish bilan belgilanadigan xususiyatlar chuqurroq
xususiyatlar hisoblanadi. Ikkinchidan, xarakter kuchi yoki faolligi . Xarakter
faolligi xarakter xususiyatlarining kishini biror narsaga undash kuchi bilan tashqi
sharoitlarga qarshilik ko`rsatish darajasi bilan belgilanadi.
Uchinchidan, xarakterning tarkibiy xususiyatlariga - uning barqarorlik va
o`zgaruvchanlik darajasi kiradi. Xarakter barqarorligi va o`zgaruvchanligi ham
moslashish faoliyatining zarur shartlaridandir. Agar tashqi sharoitning o`zgarishi
bilan har gal xarakter boshqacha bo`lib, o`zgarib qoladigan bo`lsa, unday paytda
odamning xatti -harakatlari tashqi sharoit ta`siriga nisbatan passiv javob
reaktsiyasiga aylanib qolgan xatti -harakat batamom passiv moslashishga aylangan
bo`lar edi. Odamning xarakter xususiyatlari juda xilma - xil hayot sharoitlarida
ham qarshilik qiluvchi sharoit bo`lishiga qaramay uning xatti -harakatlarini
boshqaradi.
Xarakter ma`lum darajada plastikdir (egiluvchandir). Xarakterning plastikligi ikki
xil ma`noga ega, birinchidan, xarakterning plastikligi (egiluvchanligi) xarakterning
barqarorligi singari muhim faol ta`sir qilishidir. Ikkinchidan, xarakter ma`lum
darajada plastik bo`lganligi uchungina istalgan odamning xarakterini tarbiyalay va
qayta tarbiyalay olamiz.
Kishiga mustahkamlanib, uning shaxsiy xususiyatiga aylanib qolgan iroda sifatlari
xarakterning iroda bilan bog`liq bo`lgan xislatlaridir, bu sifatlar alohida ko`rinib
emas, balki shaxsning fazilatiga aylanib qoladi, qat`iyat, sabr – toqat, chidamlilik,
dadillik, o`zini tuta bilish, mustaqillik, intizomlilik, mas`uliyatni his qilish, o`z -
o`zini tanqid axloqiy xislatlardir.](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_11.png)
![Xarakterning shakllanishi
Organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xususiyatlarining paydo
bo`lishidagi shartlardan biridir. Xarakter xususiyatlari irsiyatning biologik
qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar bilan belgilanadi. (egizaklar).
egizaklar temperament xususiyatlari jihatidan o`xshasalar ham xarakter xislatlari
bir - biridan farq qiladi. Xarakterning xususiyati shaxs munosabatlari bilan
bog`liqdir. Lekin shaxs munosabatlari o`z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan
belgilanadi. Kishining xarakteri tug`ma, doimiy va o`zgarmaydigan narsa emas.
Hech bir bola mehnatsevar yoki dangasa, rostgo`y yoki yolg`onchi, qo`rqoq yoki
jasur bo`lib tug`ilmaydi. Har bir odamning xarakteri temperamenti asosida,
ijtimoiy muhit ta`siri bilan tarbiya, amaliy faoliyat jarayonida va kishining o`z -
o`zini tarbiyalashi bilan taraqqiy qilib, o`zgarib boradi. Xarakterning taraqqiyoti
kishining irodasi, aql - idroki va hissiyotlarining taraqqiy qilib borishi bilan
mustahkam bog`liqdir. Kishining butun hayoti davomida uning xarakterining
tarkib topishiga ijtimoiy muhit, avvalo shu kishi bilan birga yashab turgan va
ishlab kelgan jamoa katta ta`sir ko`rsatadi. Kichik bolalarda xarakterning tarkib
topishida taqlidning roli katta. Bolalar ota - onasiga, yaqin kishilarga va kattalarga
o`xshashlikka harakat qiladi. Ular kattalarning yurish - turishlari, dasturxon
atrofida o`zini to`tishi va boshqalarga taqlid qiladilar, kichiklarga va jonivorlarga
munosabatlarini kuzatadilar. Ota - onalar va o`qituvchilar, umuman katta
yoshdagilar hammasi o`zlariga ham e`tibor bilan qarashlari, o`zlarida ijobiy
xarakter xislatlarini har doim tarbiyalab borishlari lozim. Bolalarda ijobiy, irodaviy
va axloqiy sifatlarini tarbiyalab etkazmoq uchun ota - onalar va tarbiyachilarning
o`zlari bunday sifatlarga ega bo`lishlari lozim.
Xarakterning o`sishida tarbiya va o`z - o`zini tarbiyalashning roli katta. O`sib
kelayotgan yosh avlodning xarakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi.
Bolalarning xarakterini tarbiyalashda katta mas`uliyatli vazifa ota - onalar,
o`qituvchilar va bolalar bog`chasi tarbiyachilari zimmasiga to`shadi. Xarakterni
tarbiyalashda pedagog bolaning temperamentni ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi
bilishi lozim. Xarakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning ijobiy](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_12.png)
![tomonlarini o`stirishdan, uning salbiy tomonlarini yo`qotishdan va bu salbiy
tomonlarni xarakterning ijobiy xislatlari bilan almashtirishdan iborat. Xarakterning
salbiy tomonlarini yo`qotmoq, ijobiy tomonlarini tarbiyalab etkazmoq uchun
tarbiyalanuvchining o`z temperamentini o`zi idora qilishiga o`rgatmoq lozim. O`z
temperamentini idora qila bilish xarakterning ijobiy xislatidir. Bola xarakterining
tarkib topishida jamoaning tarbiyalovchi roli nihoyatda katta. Inson yakka bir -
biridan ajralgan tarika hayot kechirmaydi, muayyan jamoada, ya`ni muayyan
oilada, maktabda, tsexda va hokazolarda hayot kechiradi. Jamoa shaxs bilan
jamiyat o`rtasidagi bog`lovchi bo`g`indir. Har bir o`qituvchi va tarbiyachi bola
xarakterining ayrim xislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta`sir qilib, ijobiy
natijalarga erishmoqi mumkin.
Xarakterning tashabbuskorlik, qat`iyatlilik, dadillik, sabotlilik singari ijobiy
xislatlari bolalar bog`chasida o`yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. To`g`ri
uyushtirilgan maktab jamoasi sharoitida o`quvchilarda uyushqoqlik, intizom,
saranjom - sarishtalik, o`z - o`zini tuta bilish, o`zini idora qilish, o`ziga nisbatan
talabchan bo`lish kabi xarakter xislatlari tarbiyalanib etishadi. Kishi jamoada bir -
biri bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning va o`zining xarakter xususiyatlarini
bilib oladi. Xarakterini bir xili ijobiy, boshqa bir xili salbiy ekanligini ajratib oladi.
Bunday sharoit kishini o`z xarakterini o`zi tarbiyalash, jumladan, o`z xarakterini
qaytadan tarbiyalashni yo`lga soladi. Har bir kishi ma`lum yoshdan boshlab o`z
xarakteri va uning sifatlari uchun o`zi javobgardir. O`z xarakterini tarbiyalashda
kishi avvalo yaxshi fazilatlarini ko`zda tutmog`i lozim. O`z kamchiliklariga iqror
bo`lish kamchiliklarini yo`qotishga boshlaydi.](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_13.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. G`oziev E. Psixologiya. T. 1994.
2. Gamezo M. V., Domashenko I. A. Atlas po psixologii. - M.,1986
3. Gippenreyter Yu. B. Vvedenie v obshuyu psixologiyu. Kurs leksiy. - M.,
1996
4. Granovskaya R. M. Elementi prakticheskoy psixologii. SPb, 1997
5. Grimak L. P. Rezervi chelovecheskoy psixiki. - M., 1990
6. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002
7. Klimov E. A. Osnovi psixologii. - M., 1998
8. Merlin V. S. Struktura lichnosti. Xarakter, sposobnosti, samosoznanie. -
Perm, 1990
9. Nemov R. S. Psixologiya. V 3-x kn. - Kn.1. - M., 1998
10. Olshanskiy B. B. Prakticheskaya psixologiya dlya uchiteley. M. 1994.
11. Prakticheskaya psixodiagnostika. Metodiki i testi. - M., 1999
12. www.ziyonet.uz](/data/documents/dd76b8a8-e4cc-402c-b103-b9c14438a566/page_14.png)
XARAKTER TUZILISHI VA XUSUSIYATLARI Reja: 1. Xarakter haqida tushuncha. 2. Xarakterning fiziologik asoslari. 3. Xarakterning tuzilishi. 4. Xarakterning tarkib topishi. 5. Xarakter tipologiyasi. 6. Xarakter aktsentuatsiyasi. 7. Xarakter tarkibi. 8. Xarakterning shakllanishi
Xarakter haqida tushuncha. Ma`lumki har bir odam har qanday boshqa odamdan o`zining individual xususiyatlari bialan ajralib turadi. Hayotda bunday farqlar kishining xarakteri bilan bog`liq deb tushuntiriladi. «Xarakter» - grekcha so`zdan olingan bo`lib, aynan tarjima qilganda "bosilgan tamg`a", "muhr" ma`nosini anglatadi. Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan faoliyat usullarida nomoyon bo`ladigan, tipik sharoitlarda yuzaga chiqadigan va shaxsning bu sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yig`indisi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, xarakterning har bir xislati tegishli tipik sharoitlardagina nomoyon bo`ladi. Buni shuning bilan tushuntirish mumkinki, xarakterning har bir xislatida odamning ma`lum sharoitlarga, voqealarning ma`lum tomonlariga bo`lgan munosabati ifodalanadi. Shu sababli bir o`quvchining o`zi o`zini turli sharoitlarda turlicha tutishi mumkin. Maktabda qurqoq, ikkilanuvchi, uyda chaqqon, dilkash, g`ayratli, mehmonda vazmin, o`ychan va h.k. Xarakter tug`ma bo`lmaydi. Faqat layoqat nishonalari tug`ma bo`lishi mumkin, ular nerv tizimining xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Xarakter esa muayyan jamiyat a`zosi bo`lgan kishining hayoti va faoliyati jarayonida tarkib topadi. Xarakter shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari mutlaqo bir xil bo`lgan ikki kishini topib bo`lmaydi, lekin ayrim kishining xarakteridagi ko`p narsalar bir guruh kishilar uchun yoki hatto butun jamiyat uchun tipik bo`lishi mumkin. Jamiyat a`zosi bo`lgan kishining voqelikka bo`lgan munosabatida vujudga keladigan va uning xulq-atvori hamda hatti-harakatida ta`sir qoldiradigan muhim, barqaror psixik xususiyatlarning majmui xarakter deyiladi. Odam harakatlarining sifati va usullari faqat shaxsning munosabatlarigagina bog`liq bo`lmay, balki iroda, hissiyot, diqqat, aqliy xususiyatlarga, ya`ni psixik xususiyatlarning individual xususiyatlariga ham bog`liq. Shuning uchun ham kishi faoliyatida qanday psixik jarayonlar ustun
turishiga qarab xarakter xususiyatlarini intellektual, emosional va iroda xususiyatlariga ajratish mumkin. Xarakterning ko`p xislatlari odamning hatti-harakatini belgilab beruvchi chuqur va faol mayllar hisoblanadi. Ma`lumki turli kishilarning xarakteri turlicha. Shu sababli ham bir xil sharoitlarda, aynan bir xil maqsadga intiluvchi kishilar shu maqsadga erishish uchun zarur bo`lgan harakatning turli usullariga moyil bo`ladilar. Bu erda xarakter xislatlari undovchi kuch sifatida nomoyon bulayapti. Odam xarakter xislatlarining undovchilik kuchi sifatida yuzaga chiqishi ta`siri ostida ko`pincha ob`ektiv sharoitga zid va maqsadga nomuvofiq harakat usullarini qo`llaydi. Odam ba`zida o`z xarakteridan o`zi xafa bo`lib ketadi, ammo boshqacha harakat qila olmaydi. Maqsadga nomuvofiq, lekin odam uchun xarakterli bo`lgan harakat usullarini tanlashga moyillik katta irodaviy zo`r berishlar sharoitida, jiddiylik (stress) vaziyatlarida xususan aniq nomoyon bo`ladi. Shuning bilan birga, agar odam uchun xarakterli bo`lgan harakatlar usuli mazkur sharoitda maqsadga muvofiq bo`lsa, unda u o`z xarakteriga mos kelmaydigan, bir qolipdagi, stereotip harakat usullaridan majburiy foydalanish hollariga qaraganda ancha ko`p kuch- quvvat, qait`iylik va mehnatga qobiliyatlilik talab qiladi. Shunday qilib, agar xarakter xislatlari ob`ektiv sharoitlar talabiga qarshi harakat qilishga undaydigan bo`lsa, odamning xarakter xislatlari o`ziga xalaqit berishi mumkin. Aksincha bo`lsa kishi ijodiy ish qila oladi, o`z kuchlaridan samarli foydalana oladi. Xarakterning fiziologik asoslari Xarakterning nomoyon bo`lishi va uning tarkib topishiga juda ko`plab omillar ta`sir qiladi. Shu sababli xarkterning fiziologik asoslari haqida taxminan xulosa chiqarish mumkin. Pavlov maktabi fiziologlarining o`tkazgan tajribalari shuni ko`rsatdiki, turli qo`zg`atuvchilar ta`siri ostida turlicha shartli bog`lanishlar hosil bo`ladi. Shunday nisbatan turg`un shartli bog`lanishlar majmuasi DINAMIK
STEREOTIPNI tashkil qiladi. Xarakter xislatlarining shakllanishi mexanizmi ko`proq ana shu dinamik stereotipnining hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi. Ikkinchi tomondan xarakter xususiyatlarining yuzaga chiqishi nerv tizimining umumiy tipiga, uning xususiyatlariga bog`liq. Chunonchi, sust nerv tizimiga ega o`quvchilarning yaxshi tanigan o`rtoqlari doirasi tor, kam sonli bo`ladi. Ular kam tashabbus ko`rsatadilar. Qiyinchilik bilan tanish orttiradilar. Aksincha, harakatchan nerv tizimiga ega bo`lgan o`quvchilar odamlar bilan munosabatda faol, kirishuvchan bo`ladilar. O`qish, sport, mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari ham shu xil ta`sir ostida paydo bo`lishi aniqlangan (B.M.Teplov, V.S.Merlin, E.A.Klimov). Sizga ma`lumki, nerv tizimining umumiy xususiyatlari temperamentning ham asosidir. Demak, TEMPERAMENT TIPI xarakterning individual o`ziga xos xususiyatlarining paydo bo`lishidagi muhim psixologik sharoitlardan biridir. Xarakterning tuzilishi Odam xarakteri turli xususiyatlarning tasodifiy yig`indisidan iborat emas. Xarakterning xususiyatlari bir-biri bilan bog`liq, bir-biriga tobe yaxlit tizimni tashkil qiladi. Mana shunday yaxlit tizim xarakter tuzilishi (strukturasi) deyiladi. Shu sababli kishining xarakterning bir qanchasini bilgan holda uning xarakterining hali bizga ma`lum bo`lmagan (nomoyon bo`lmagan) boshqa xususityalari haqida ham fikr yurita olamiz. Turli odamlarda turlicha xarakter xususiyatlarining tizimi (simptomokomplekslar). Psixologiya fanida kishining atrofdagi voqelikka munosabati nuqtai- nazaridan xarakter xususiyatlarining quyidagi tizimi guruhlari farqlanadi; 1.Shaxsning umumiy psixik tuzilishini (uning maslagini) ifodalaydigan xususiyatlar: g`oyaviylik, maqsadga intiluvchanlik, halollik, vatanparvarlik, mardlik, adolatga ishonish, faollik, intizomlilik. 2.Shaxsning boshqa odamlarga munosabatini ifodalovchi xususiyatlar- jamoalilik, insonparvarlik, sezgirlik, saxiylik, samimiylik, hurmat-ehtirom. Bularga
qarshi: pismiqlik, beparvolik, toshbag`irlik, ichidan pishganlik, dag`allik, kishilarga nafrat bilan qarash. 3.Kishining o`z-o`ziga qanday munosabatda bo`lishi haqida guvohlik beradigan xususiyatlar - kamtarlik, mag`rurlik, uyatchanlik, jizzakilik, xudbinlik, egotsentrizm (o`z shaxsi, o`zining kechinmalari bilan band bo`lish, o`zini hamisha o`z diqqat markazida tutish). 4.Shaxsning mehnatga, o`z ishiga munosabatini ko`rsatuvchi xususiyatlar - qat`iyatlik, tashabbuskorlik, mehnatsevarlik, ijodga ishtiyoq, ishdagi halollik. 5.Kishining narsalarga munosabatini xarakterlovchi xususiyatlar - puxtalik- beparvolik, qimmatli narsalarni behuda sarf qilish yoki tejash (kimniki bo`lishidan qat`iy nazar). Xarakterning ayrim xususiyatlari shaxsning ijobiy xususiyatlari, boshqalari esa salbiy xususiyatlari bo`ladi. Shu narsani esda tutish kerakki, kishilarga bo`lgan mehr-muhabbatni yaxshi, nafratni yomon deb bo`lmaydi. Hamma narsa kimni yaxshi ko`rish va kimdan nafratlanishga bog`liq. Xarakterning xususiyatlari orasidagi bog`liqdan kelib chiqqan holda muhim pedagogik xulosa chiqarish mumkin. Xarakterning ayrim xususiyatlarini alohida, ajralgan holda tarbiyalab bo`lmaydi. Xarakter xususiyatlarining butun tizimini tarbiyalash lozim. Ammo xarakterning bir butunligi mutlaq emas. Shaxsda xarakterning markaziy, asosiy munosabatlarni belgilab beruvchi xususiyatlar mavjud. Tarbiya jarayonida ana ana shu asosiy xususiyatlarini shakllantirishga e`tibor berish lozim. Xarakterning ijobiy xususiyatlari orasida axloqiy xususiyatlar, hamda irodaviy xususiyatlar muhim o`rin egallaydi. Kishi xarakterining barcha xususiyatlari bir-biri bilan bog`langandir, shuning uchun ham xarakter muayyan darajada barqarorligi bilan ajralib turadi. O`z xarakterini o`zgartirish, salbiy xususiyatlardan xalos bo`lish va o`zida ijobiy xususiyatlarni tarbiyalash - murakkab vazifa bo`lsa ham, lekin amalga oshirib bo`ladigan vazifadir. Buning uchun avvalo o`z ustida ishlashni, xarakterni tarbiyalash (agar lozim bo`lsa) qayta tarbiyalash ustida ishlashni qat`iy va keskin