YURAK TUZILISHI VA JOYLASHUVI Reja: 1. Yurakning qiyosiy morfologiyasi 2. Yurak tuzilishi va ishlash prinsipi 3. Yurakning funksional tashkil etilishi va uning faoliyatini tartib berish prinsiplari

Yurak — odam va hayvonlarning qon aylanish sistemasidagi markaziy a zo, u doim bir xilda qisqarishi (sistola) tufayli qonni qon aylanish sistemasiʼ bo ylab haydab beradi va uni ʻ venalar orqali qaytib kelishini hamda arterial qon tomirlardagi harakatini ta minlaydi. ʼ Yurakning qiyosiy morfologiyasi. Yurak qon tomirlari sistemasi to la rivojlangan ʻ hayvonlarda bo ladi. Tuban darajali hayvonlardan yomg ir chuvalchangida Yurak ʻ ʻ vazifasini halqasimon tomirlar, daryo qisqichbaqasida yurak va yurak atrofidagi bo shliq sinuslari bajaradi. Ko pchilik mollyuskalar yuragi yaxshi rivojlangan, 2 ʻ ʻ bo lmacha va qorinchadan iborat, u faol qisqarish xususiyatiga ega. ʻ Ularda Yurak tomon yo nalgan venoz qon yurak sinuslariga, so ngra uning jabrasiga yo naladi. ʻ ʻ ʻ U yerdan kislorodga boyib yurak oddi sinusiga tushadi va yurakka o tadi. Yurak ʻ qorinchasi qisqarishi natijasida qon hayvon tanasi bo ylab tarqaladi. Xordalilardan ʻ lansetniklarda yurak vazifasini qorin aortasi bajaradi. Suvda va quruqlikda yashovchilarda Yurak 3 kamerali — 2 bo lmacha va ʻ qorinchadan; sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar yuragi 4 kamerali — 2 bo lmacha va 2 qorinchadan iborat. Odam yuragi 4 kamerali: 2 ta bo lmacha ʻ ʻ va 2 ta qorinchadan iborat bo lib, konus shaklida, asosi orqaga, yuqoriga va o ng ʻ ʻ tomonga, uchi (cho qqisi) pastga, oddinga va chap tomonga qaragan. Yurak ʻ oldingi pastki ko ks oralig i sohasida joylashib, ikki yon tomondan o pka va plevra ʻ ʻ ʻ xaltalari oldingi to sh suyagi va qovurg a tog ayiga tegib turadi. ʻ ʻ ʻ Yurak yuqoridan va orqadan qon tomirlar, pastdan diafragma pay markazi bilan mustahkamlanib turadi. Yurakning holati hamma odamlarda bir xil bo lmay, u kishining yoshi, ʻ jinsi, gavdasining vaziyati va tuzilishiga ham bog liq. Jumladan, yangi tug ilgan ʻ ʻ bolalarda Yurak yumaloq shaklda bo lib, diafragma gumbazi balandroq ko ndalang ʻ ʻ va yuqoriroq joylashgan, ayrisimon bez uni to sh suyagidan ancha orqa tomonga ʻ surib turadi. Keyinchalik 1—3 yoshda Yurak qo ndalang vaziyatini o zgartiradi va katta ʻ ʻ odamlarda ko rilganidek, qiyshiq holatda joylashadi. Yurakning o rtacha og irligi ʻ ʻ ʻ

erkaklarda 300 g, ayollarda bir oz kamroq (220—250 g). Yurakning uzunligi o rtaʻ yoshdagi odamlarda 13—15 sm, eng serbar qismi (ko ndalangiga) 9—11 sm, ʻ oldingi sathi bilan orqa sathining uz. 6—7 sm. Yurak tashqi yuzasining o tkir ʻ (o ng) va o tmas (chap) chekkalari uni orqa, old tomondagi yuzalarga ajratib ʻ ʻ turadi. Har bir odam yuragining kattaligi o zining o ng mushtidek keladi. O rta ʻ ʻ ʻ yashar odamning yuragi bir minutda o rta hisobda 70—75 marta, bir sutkada ʻ 100000 marta qisqara oladi. Bu esa 20 t yukni 1 m balandlikka ko tarish kuchiga ʻ teng. Yurakning ustki chegarasi III qovurg a tog ayining to sh suyagiga yopishayotgan ʻ ʻ ʻ joyidan o tkazilgan gorizontal chiziqqa go g ri keladi. ʻ ʻ ʻ Yurakning o ng chegarasi to sh suyagining o ng chekkasidan (o ng III va V ʻ ʻ ʻ ʻ qovurg alar ro parasida) 2—3 sm chetroqsa bo ladi. Bir yoshgacha bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ bolalarda Yurakning o ng tomondagi chegarasi to sh suyagining o ng chekkasidan ʻ ʻ ʻ 1,0—1,5 sm chiqib turishi mumkin. Yurakning pastki chap chegarasi V qovurg aning o rta o mrov chizig idan 1,5 sm ichkariga Yurak uchiga to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ keladi. Yurak chegarasi va vaziyati odam ko kragining shakliga ham bog liq, qo kragi ʻ ʻ ʻ keng odamlarda Yurak pastroqda joylashadi. Shuning uchun bunday konstitutsiyaga ega bo ltan odamlarda Yurak gorizontal holatda turadi. Keng ʻ (uzunligi o rtacha bo lgan) ko krak qafasida Yurak qiyshiqturadi. Ayollar yuragi ʻ ʻ ʻ bir oz kichik bo lib, gorizontal joylashadi. Jismoniy mehnat va sport bilan ʻ shug ullanadigan odamlarda Yurakning hajmi birmuncha katta bo ladi. ʻ ʻ Yurak bo lmachalari — venalar qonini qabul qiluvchi bo shliqlar. O ng bo lmacha ʻ ʻ ʻ ʻ katta qon aylanish doirasidan venoz qon olib keluvchi yuqorigi va pastki kovak venalar; chap bo lmachaga 4 ta o pka venalari quyiladi. Ikkala bo lmacha ʻ ʻ ʻ qorinchalar bilan bo lmachaqorincha teshiklari orqali tutashadi. Qorinchalar ʻ qisqarganda teshiklar tavaqali (qopqoqlar) klapanlar bilan berkiladi. Qorinchalarning ichki yuzasida, bir-biri bilan kesishgan muskul tolalari va qorincha bo shlig iga chiqib turadigan so rg ichsimon muskullar bor. Bu ʻ ʻ ʻ ʻ

musqullar uchidan chiqqan payli tolalar bo lmachaqorincha klapanlariʻ tavaqalarining qirralariga yopishgan. Ular klapanlar tavaqalarini bo lmachaga ʻ qarab burilishiga (ko tarilishiga) to sqinlik qiladi. ʻ ʻ Yurakning ko krak qafasida yurak xaltasi ichida joylashishi (yurak xaltasi kesib ʻ ko rsatilgan). ʻ Aorta va o pka ʻ arteriyasi asosida yarimoysimon klapanlar joylashgan. Klapanlar shu tomirlarning yo nalish tomoniga ochiladigan 3 tavaqadan iborat. Yurak ʻ qisqarganda qon o ng qorinchadan o pka arteriyasiga, chap qorinchadan aortaga ʻ ʻ quyiladi. Yurakning o ng qorinchasidan o pka poyasi kichik qon aylanish, chap ʻ ʻ qorinchasidan aorta katta qon aylanish doirasi boshlanadi. Yurak o z xaltasi — ʻ perikardga o ralgan, devori 3 qavat: ichki endokard, o rta miokard va tashqi ʻ ʻ elmkardryan iborat. Epikard va perikard o rtasidagi tor bo shliqsa bo ladigan seroz ʻ ʻ ʻ suyuqlik Yurak ishlayotganda Yurak devorlarining ishqalanishini kamaytiradi. Yurakning muskul qavati — miokard bo lmachalarida 2, qorinchalarida 3 qavat ʻ bo lib, ixtiyorimizga bo ysunmay qisqaruvchi maxsus ko ndalangtarg il muskul ʻ ʻ ʻ ʻ tolalaridan tarkib topgan, bu xususiyat uni skelet muskullaridan ajratib turadi. Yurakning bo lmacha va qorincha muskul tolalari 2 ta (o ng bo lmacha va ʻ ʻ ʻ qorincha, chap bo lmacha va qorincha orasidagi teshikni o rovchi) fibroz tola ʻ ʻ halqasidan boshlanadi. Lekin bo lmacha muskullari, qorincha muskullari bir-biri ʻ bilan tutashmagan ayrimayrim fazada qisqaradi. Bo lmacha muskullari ichdan ʻ bo ylama, sirtdan ko ndalang, qorinchalarda esa ichki, tashqi qavati bo ylama, ʻ ʻ ʻ o rtadagisi ko ndalangiga joylashgan. Ichki va tashqi bo ylama muskullar Yurak ʻ ʻ ʻ cho qqisida tutashadi, ko ndalang (o rta) muskullar tutashmaydi. Qorinchalararo ʻ ʻ ʻ to siq, asosan, muskul to qimasi va uni qoplab turgan endokard varag idan ʻ ʻ ʻ tuzilgan. Qon aylanish tizimining funktsional maqsadi turli organlar va to'qimalarga ularning metabolik ehtiyojlariga muvofiq qon oqimini ta'minlashdir. Bu muammo o'pkada kislorod bilan boyitilgan LV qonini aortaga chiqarish orqali hal qilinadi,

keyinchalik uni arterial tomirlar tizimi orqali turli sohalarga tarqatish, to'liq transkapiller almashinuvini va allaqachon kislorodsiz venoz qonni o'ng atriumga qaytarishni ta'minlaydi. Qon tomir tizimining ushbu bo'limi oshqozon osti bezida boshlanadigan va o'pka tomirlari tizimi orqali qon oqimini ta'minlaydigan kichikdan farqli o'laroq tizimli qon aylanishi deb ataladi, bunda u karbonat angidridni yo'qotadi, kislorod bilan boyitiladi va yana qaytib keladi. chap atrium. Yurak-qon tomir tizimining har bir bo'limi o'ziga xos funktsional maqsadga ega, Qon aylanish tizimining funktsional maqsadi turli organlar va to'qimalarga ularning metabolik ehtiyojlariga muvofiq qon oqimini ta'minlashdir. Bu muammo o'pkada kislorod bilan boyitilgan LV qonini aortaga chiqarish orqali hal qilinadi, keyinchalik uni arterial tomirlar tizimi orqali turli sohalarga tarqatish, to'liq transkapiller almashinuvini va allaqachon kislorodsiz venoz qonni o'ng atriumga qaytarishni ta'minlaydi. Qon tomir tizimining ushbu bo'limi oshqozon osti bezida boshlanadigan va o'pka tomirlari tizimi orqali qon oqimini ta'minlaydigan kichikdan farqli o'laroq tizimli qon aylanishi deb ataladi, bunda u karbonat angidridni yo'qotadi, kislorod bilan boyitiladi va yana qaytib keladi. chap atrium. Yurak-qon tomir tizimining har bir bo'limi o'ziga xos funktsional maqsadga ega, Yurak kuchli mushak organi bo'lib, nasos vazifasini bajaradi va qonni venoz tomirlar tizimi orqali unga oqadigan aortaga pompalaydi. Yurakning bu funksiyasi atrium va qorinchalar devorini tashkil etuvchi mushak tolalarining o'zgaruvchan ritmik qisqarishi va bo'shashishi bilan ta'minlanadi. Yurak bo'limlari miokardining sistola va diastolasi o'zaro ma'lum tarzda muvofiqlashtiriladi va yurak aylanishi o'ng atriumning kavak vena og'izlari joylashgan qismida boshlanadi. Keyin qisqarish to'lqini umumiy miyokardga ega bo'lgan ikkala atriyani ham qamrab oladi. 75 zarba / min yurak urish tezligida atriyal sistolaning davomiyligi 0,1 s. Atriyal sistolaning oxirida qorincha sistolasi boshlanadi, u 0,3 s davom etadi. Bu vaqtda va yana 0,4 soniya davomida atriyalar diastolada bo'ladi. Ikkala qorincha bir vaqtning o'zida qisqaradi va ularning qisqarishi oxirida diastola yuzaga keladi, bu 0,5 s davom etadi. Qorincha diastolasining oxirida, uning tugashiga 0,1 s qolganda, yangi atriyal sistola paydo bo'ladi va yurak faoliyatining yangi tsikli