Qon va yurak-qon tomir tizimi fiziologiyasi Qon va yurak-qon tomir tizimi fiziologiyasi Reja 1. Qon aylanishi evolyutsiyasi. 2. Yurak faoliyatining fazalari. Yurak klapanlarining roli. 3. Yurak muskullarining xususiyatlari. 4. Yurak faoliyatining boshqarilishi. 5. Қон томирлари ҳақида умумий тушунча 6. Гемодинамиканинг асосий қонунлари. 7. Артерияларда   ва вена  қон  томирларида   қон  оқиши . 8. Капиллярларда қоннинг оқиши (микроциркуляция). 9. Қон айланишининг бошқарилиши. Лимфа томирларида лимфа ҳаракати

Qon aylanishi tizimi Gubkalarda (suv jonivori-bulut) kanalchalardan tizilgan bo’lib, ularda oziqlanish, nafas olish va ajratish manbalari hisoblanuvchi suyuqlik harakat qiladi. Kovakichlilar va quyi chuvalchanglarda oshqozon ritmik ravishda qisqaruvchi va gidrolimfa aylanib yuruvchi radial kanallarga chiqadi. Bo’g’imoyoqlilar va mollyuskalarda (gemolimfa aylanib yuruvchi) ritmik qisqaruvchi tomirlardan tashkil topgan bo’lib, ularning to’qimalarga o’tishda- lakunlarga o’tadi, shu sababli bu jonzotlarda lakunarli yopiq bo’lmagan qon aylanish tizimi faoliyat ko’rsatadi. Birinchi yopiq qon aylanish tizimi yuqori darajali chuvalchanglarda kuzatilgan. Bu tizimda harakatlanayotgan qon hujayralargacha yetib bormaydi, to’qimalar limfa bilan yuviladi. Yopiq qon aylanish tizimlari qorin va yelka tomirlaridan tashkil topgan bo’lib, asosan yelka tomirlar qismini pulsi sezilarli bo’ladi. Lansetnikda yurak rolini pulslanuvchi qorin tomiri bajaradi. Past tabaqali umurtqalilarda yuraklar hosil bo’ladi. Baliqlarda yurak ikki kamerali, amfibiyalarda esa uch kamerali va kichik qon aylanish doirasi rivojlangan. Quyi repiteliyalarda to’rt kamerali yuraklar xuddi oliy darajadagi reptiliylardagi kabi yaxshi rivojlangan. Muskulli yurakni hosil bo’lishida arterial tizimni – vehoz tizimi bilan bog’lovchi, qaysiki yurak qorinchalarida rivojlanuvchi bosim qarshiligi keskin ortuvchi kapillyarlarni yuzaga kelishi asosiy rolni o’ynaydi. Parranda va sut emizuvchilarda to’rt kamerali yuragi to’lig’icha o’ng va chap qismlarga bo’lingan bo’lib, ular bir-biri bilan faqat katta va kichik qon aylanish doiralari qon tomirlari orqali aloqada bo’ladi. Qon tomirlari: arteriyalar, venalar va kapillyarlar. Arteriya qon tomirlari uchta pustloqdan iborat bo’lib: tashqi-biriktiruvchi to’qimalardan, o’rta silliq muskul to’qimalardan va ichki bir qatlamli yassi epiteliyalardan iborat bo’ladi. Ular elastik va muskul tipidagi arteriallarga farqlanadi. Birinchi tipga aorta va o’pka arteriyasi kirib, ularning o’rtangi qatlami elastik tipdagi tolalardan tashkil topgan bo’ladi. Muskul tipidagi arteriyalarga qolgan barcha arteriya tomirlari kiradi. Venalar tuzilishi bo’yicha arteriya tomirlariga juda o’xshash, faqat ularning o’rtangi qavati jiddiy darajada yupqa bo’lib, ularda qonning orqaga qarab oqishiga qarshilik ko’rsatuvchi klapanlar joylashgan. Venalar arteriyalarga nisbatan biroz keng. Kapillyarlarning devorlari bir qavat epitelial hujayralardan tashkil topgan bo’lib, ular orasida yulduzsimon qisqaruvchi Rujye hujayralari joylashgan. Odamlar va sut emizuvchi hayvonlarning qon tashuvchi tizimi nisbatan yopiq, qaysiki kapillyarlar devorlari katta miqdordagi suv bilan unda erigan to’yimli moddalar va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari uchun o’tkazuvchan va ular orqali alveolyar epiteliya hujayralari va kapillyarlarning epitelial hujayralari orasida hamda kapillyarlar joylashgan to’qima bilan kapillyarlarni epitelial hujayralari orasida gazlar almashinuvi kechadi. Tomirlar funksional jihatdan ham turlichadir va ular 6 guruhga bo’linadi; 1)ammortizasiyalovchi tomirlar – aorta va o’pka venasi, 2) qarshilik ko’rsatuvchi –

barcha katta va mayda arteriyalar; 3) almashinuv – barcha kapillyarlar; 4) anastomoz – to’g’ridan to’g’ri arteriyalarni venalarga tutashtiradi; 5) sfinkterli – kapillyarlarga qon o’tishini ta’minlovchi sfinkterli tomirlar; 6) hajmli – kovak va katta hajmli venalar. Yurakning tuzilishi. Umurtqalilar yuragining muskulli tolalari (hujayralari) ko’ndalang-talg’ir chizilmalarga ega bo’lgan bir-biridan izolyasiya qilingan tolalarga ega bo’lishi skelet muskullari tolalari bilan bir-biridan farq qiladi, yurakda muskul tolalari birikkan bo’ladi. Turli umurtqalilar yuragining tuzilishida o’xshashlik va farqlar ham mavjud. Elektron mikroskop ostida kuzatilganida, muskul tolalari bir-biri bilan quyma disklar yordamida bog’langan holda yotgandek. Ular orasida uzluksiz sitoplazmatik yoki membranali bog’lar yo’q. Quyma disklarning ma’lum qismida muskul tolalarga qarshilik ko’rsatuvchi zich joylashgan plazmatik membrana (neksuslar) yotadi. Neksuslar membranalari orasidagi masofa 15-20 hm. (angtrem). Neksuslar membranasi har ikki tomondan bir xilda yuqori miqdordagi kaliy va bir xilda kam- kalsiy saqlovchi identik eritmalar bilan yuviladi. Bu neksuslar joylashgan joylardagi membrananing boshqa qismlaridagiga qaraganda ancha past elektr qarshiligini ta’minlaydi. Juda ko’plab fermentlar aynan quyma disklarda yoki ularga yaqin bo’lgan joylarda bo’ladi. Bir muskul tolasidan boshqasiga qo’zg’alish elektrik yoki ximiyaviy yo’l bilan neksuslar orqali beriladi. 1-rasm. Jismoniy tarbiya bilan shug’ullanadigan (I) va shug’ullanmaydigan (II) odamlarning yuragi. Yurakda glikogenga boy bo’lgan Purkinye tolalaridan tashkil topgan atipik muskul to’qimasi ham mavjud bo’lib nerv hujayralari va ularning usimtalaridan tashkil topgan qo’zg’alishni o’tkazuvchi tizimni hosil qiladi. Bu tizimga, markazga intiluvchi nerv impulslari tushib ushbu organizmni yashash sharoitiga mos holda uning faoliyatini boshqaradi. Bu tizim yuqorigi kovak venalarning quyilish joyidagi sinusoatrial yoki Keyt-Flek tuguni, joylashgan joyda joylashgan. Shu joydan bu tizim ikkita shox bilan tarmoqlanib biri pastki kovak venalarni quyilish joyiga, boshqasi esa o’ng bo’lmacha devorlari bo’ylab yo’nalgan bo’lib, atrioventrikulyarli chegaraning yuqorisida atipik muskul to’qimalari va nerv hujayralarni yig’ilishi joyida tamom bo’ladi. Ashof-Tavar tuguni yoki

atriovektrikulyar tugunini hosil qiladi. Undan qorinchalar orasidagi devorga yo’g’on muskulli bog’-Gis bog’i tushadi, qaysiki fibrozli halqa hosil qiladi va shu yerning o’zida bo’linib yurakning har bir qorinchasi uchun o’ng va chap shoxlarni hosil qiladi. Har bir bog’dan shu yerda alohida ingichka shoxchalarga tarmoqlanadi va atipik muskulli tolalarga aylanadilar va ular qorinchalar endokardining tagida tamom bo’ladi. Shunday qilib Gis bog’lari bo’lmachalarda qorinchalarga qo’zg’alishni o’tkazadi. Tipik muskul tolalaridan o’tayotgan qo’zg’alish tezligi Purkinye tolalaridagidan ancha past, bu esa bir muskul tolasidan ikkinchisiga o’tayotgan qo’zg’alish tezligining tarqalishiga nisbatan qorinchalar kuchidan deyarlik 30% ga ortiqdir. Puriknye tolalari va yurakning tipik muskullari orasidan o’tuvchi hujayralar bo’lib ularda qo’zg’alishni o’tkazish tezligi sekinlashadi. Sog’lom voyaga yetgan erkaklarda yurakni hajmi 700-800 ml.ga teng bo’lsa, ayollarda – 600 ml.ga tengdir. Yurak yuqori taraqqiy etgan issiq qonli hayvonlarda muskullardan tuzilgan ichi kovak yahlit organ bo’lib, to’rtta kameradan: ikkita yurak bo’lmasi va ikkita qorinchadan tashkil topgan. Tomirlar bo’ylab qonning tuxtovsiz harakat qilishi yurakning faoliyati va tomirlarning xususiyatiga bog’liq. Yurakning chap va o’ng qismlari tutash tusiq bilan ajralgan yurak bo’lmalari bilan qorinchalar, o’rtasida tabaqali klapanlar bilan ta'minlangan atrioventrikulyar teshikchalar bor, chap atrioventrikulyar teshikchada ikki tabaqali, o’ng atrioventrikulyar teshikchada uch tabaqali klapanlar bo’ladi. Bu tabaqali klapanlar qorincha tomoniga ochiladi qorinchalar tomonidan ushlab turadigan pay ipchalar klapanlarni yurak bo’lmalari tomoniga ochilishiga yo’l qo’ymaydi. Chap qorinchadan aorta, o’ng qorinchdan o’pka arteriyasi boshlanadi. Bu tomirlarning qorinchalardan chiqish joyida cho’ntakchalar shaklini eslatadigan yarim oysimon uchta klapan joylashgan, bu klapanlar tomirlar tomoniga ochiladi. 14-rasm. Yurak. 1-Kiss-Flyak tuguni, 2-Ashshoff –Tovar tuguni, 3- Gis oyoqchalari purken’e folalari

Yurak muskuli ko’ndalang targ’il muskullar qatoriga kiradi, ammo yurak muskulin ing tolalari o’zaro maxsus protoplazmatik ko’prikchalar yordamida to’tashib, chir mashib ketgan bo’lmalarning muskuli qorinchalarning muskulidan maxsus pay hal qa yordamida ajralgan bo’lib, ular faqat Giss bog’lami bilan bir-biriga tutashgan. B o’lmalarning devoriga qaraganda qorinchalarning devori yaxshi taraqqiy etgan, qal inroqdir. Kovak venalarning o’ng yurak bo’lmasiga quyilish joyida halqasimon mu skullardan tashkil topgan sfinktersimon tuzilmalar mavjud. Turli hayvonlar yuragi ning og’irligi turlichadir. jumladan, otlarda yurak tana og’irligining o’rtacha 0,6- 1% ini, qoramollarda esa 0,4-0,6% ni tashkil qiladi. 15-rasm. Yurak ishining reflector boshqrilish chizmasi. 1-uzunchoq miya , 2-adashgan nerv tolasi,3-nerv bog’lari, 4-orqa miyaning ko’krak sigmentlari, 5-yulduzchali boglar, 6-simpatik nerv tolasi. 2.Yurak faoliyatining fazalari. Yurak klapanlarining roli. Yurak ritmik ravishda qisqarib turadi va bu qonni bo’lmachalardan qorinchalarga va qorinchalardan qon tomirlariga haydalishini ta’minlaydi hamda arterial va venoz tizimlar orasidagi qon bosimi farqlarini keltirib chiqaradi, natijada qon tomirlar bo’ylab harakatlanadi. Yurakning qisqarish fazasi – sistola va bo’shashish fazasi – diastola deb belgilanadi. Yurak faoliyatining sikli bo’lmachalarning sistolasi va diastolasi va qorinchalarning sistolasi va diastolalaridan iboratdir. Dastlab sikl o’ng bo’lmachaning qisqarishi bilan boshlanadi, keyinroq chap bo’lmachaning qisqarishi boshlanadi. Bo’lmachalarning qisqarishi qorinchalarning qisqarishidan 0,1 s oldin boshlanadi. Bo’lmachalarning sistolasi paytida qon o’ng bo’lmachadan