logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI

QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

466.7392578125 KB
Ko'chirib olish
QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Qon aylanishning fiziolgik ahamiyati. Qon aylanishning katta va kichik doiralari, ularning funksiyasi. YUrakning funksiyasi. YUrakning sistolik va diastolik hajmi. YUrakda qo‘zg‘alishning kelib chiqishi. 2. YUrakning o‘tkazuvchi tizimi. YUrak avtomatiyasi. Elektrografiya (EKG). YUrak tonlari (tovushlari). YUrakning urish tezligi. Adashgan va simpatik asablarning yurak faoliyatiga ta’siri. YUrak faoliyatining gumoral (qon orqali) boshqarilishi. 3. Qon tomirlari fiziologiyasi. Gemodinamika. Qon ta’mirlarining tasnifi. Qon tomirlar tizimining turli bo‘limlarida bosimning o‘zgarishi. Tomir uriti (puls). 4. Ishchi giperemiya. Jismoniy mehnatning qon aylanishi ta’siri. Tashqi muhit omillarining qon aylanishiga ta’siri. Jismoniy tarbiyaning yurak – qon tomirlari faoliyatiga ta’siri. 5. Limfa va uning aylanishi. 1. Qon aylanishning fiziologik ahamiyati Qon aylanish tizimiga yurak, arteriya, vena, kapillyarlar va limfa tizimi kiradi. Yurak va tomirlar faoliyati tufayli odam organizmida qon to’xtovsiz harakatlanib turadi va turli-tuman tashilish funksiyalarini bajaradi. Yurak qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi bo’lib, asab va gormonlar boshqaruvining ta’sirida doimo bir maromda qisqarib va kengayib turadi. Buning natijasida organizmdagi qon suyuqligi har xil kattalikdagi qon tomirlari yordamida hujayralarga va to’qimalarga oziq moddalarni olib boradi va turli qon tomirlar orqali yurakka qaytib keladi. Shuning uchun barcha qon tomirlar ikki turga bo’linadi: 1) markaziy a’zo bo’lmish yurakdan chiqib, butun tanaga tarqaladigan hamma qon tomirlariga (ichidagi oqayotgan qonning qandayligidan qat’i nazar) arteriya qon tomirlari deyiladi; 2) hujayralardan, to’qimalardan markaziy a’zo hisoblangan yurakka qon olib keladigan tomirlarni esa vena qon tomirlari deb yuritiladi. Yurakdan chiqadigan arteriya qon tomirlari (aorta, o’pka arteriyalari) markazdan uzoqlashgan sari tolalar, tarmoqchalar chiqarib, asta-sekin kichiklasha boradi. Nihoyat, a’zolar devorida mikroskop ostida ko’rinadigan juda ham ingichka arteriya tolalari – arteriolalar kapillyar soch tolasiga o’xshagan qil tomirlardir, ularning uzunligi o’rta hisobda 0,5 mm, kengligi 3-3,5 mk, ya’ni odam tukining diametridan 50 marta kichik va devori juda yupqa bo’ladi. Shu sababli ularda qon sekin oqadi, natijada hujayralar, to’qimalar va oraliq moddalarning yashashi va ishlashiga zarur kislorod hamda boshqa moddalarning qondan to’qimalarga diffuziya yo’li bilan o’tishiga imkoniyat yaratiladi. To’qimalarga esa karbonat angidridni va modda almashinuvi natijasida vujudga kelgan boshqa moddalarni kapillyarlarga beradi. Shunday qilib, arterial qon kapillyarlar orqali venoz qonga aylanadi. Venoz kapillyar tomirlar esa asta-sekin yiriklashib, oxirida ikkita (yuqorigi va pastki) kavak vena qon tomirni tashkil qiladi va yurakning o’ng bo’lmachasiga qo’yiladi. Qon o’ng bo’lmachadan o’ng qorinchaga, undan o’pka arteriyalari orqali o’pkaga boradi. O’pka arteriyasining tarmoqlari pirovardida kapillyarlarga aylanadi va nafas alveolalari (pufakchalar)ni o’rab oladi. Kapillyarlar esa nafas jarayonida karbonat angridni chiqaradi va kislorodga boyiydi. Kislorodga boy bo’lgan qon o’pka venalari orqali yurakning chap bo’lmachasiga quyiladi. Undan chap qorinchaga o’tib, aorta orqali butun organizm bo’ylab tarqaladi. 2. Qon aylanishning katta va kichik doiralari Qon organizmga harakatlanar ekan, qon aylanishining katta va kichik doirasi kabi murakkab yo’lni bosib o’tadi. Katta qon doirasi yurakning chap qorinchasidan boshlanib, aorta, undan chiqqan arteriyalarni, ularning barcha tarmoqlarini, butun gavdadagi arteriolalar, kapillyarlar, venalarni o’z ichiga oladi va yurakning o’ng bo’lmasida tugaydi. Qon aylanishining kichik (o’pka) doirasi yurakning o’ng qorinchasidan boshlanib, o’pka arteriyasi va uning barcha tarmoqlarini, o’pka arteriolalari, kapillyarlar, venalarni o’z ichiga oladi va yurakning chap bo’lmasiga quyiladigan o’pka venalari bilan tugaydi. Qon aylanishning kichik (o‘pka) doirasi yuraknin o‘ng qorinchasidan boshlanib, o‘pka arteriyasi va uning barcha tarmoqlarini, o‘pka arteriolalari, kapillyarlar, venalarni o‘z ichiga oladi va yurakning chap bo‘lmasiga quyiladigan o‘pka venalari bilan tugaydi. Odam yuragining o’rtacha og’irligi erkaklarda 300 g, ayollarda esa bir oz kamroq – 200-250 g bo’ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloq yuragi yumaloq shaklda bo’lib, birmuncha yuqori joylashgan, og’irligi 23-27 g, sakkiz oyli bolalarda yurakning og’irligi ikki barovar, 2-3 yashar bolalarda uch barovar va 16 yoshda o’n bir marta ortadi. O’rta yoshdagi odamlarda yurakning uzunligi 13-14,5 sm eng serbar qismi (ko’ndalangiga) 9-10,5 sm, oldingi sathi bilan orqa sathining uzunligi 6-7 sm ga teng. Yurak og’irligi butun tana og’irligiga 1:200 yoki 1:75 nisbatda bo’ladi. Yurak qon aylanish tizimining markaziy qismi bo’lib, mushaklardan tashkil topgan g’ovak a’zodir. Har bir odam yuragining hajmi mushtiga yaqin bo’ladi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi kishilarda yurakning mushaklari yaxshi rivojlanib, uning hajmi boshqalar yuragining hajmiga nisbatan kattaroq bo’ladi (3.2.1-rasm). 2.1-rasm. Jismoniy tarbiya bilan shug’ullanadigan (I) va shug’ullanmaydigan (II) odamlarning yuragi. Yurak devori uch qavatdan: ichki-endokard, o’rta-mushak, ya’ni miokard va tashqi epikarddan iborat. Tashqi pardasi-perikard ikki qavat bo’lib, ichki qavati yurak mushagiga yopishib turadi, tashqi qavati esa xalta sifatida yurakni o’rab turadi. Ikkala qavat o’rtasidagi bo’shliq va suyuqlik bo’lib, yurakning qisqarish va kengayish harakatlariga qulaylik tug’diradi. Yurakning asosiy ishi nasos singari vena qon tomirlaridagi qonni so’rib, arteriya qon tomirlariga o’tkazishdan iborat. Yurakning bu ishi uning bo’lmacha va qorinchalari devoridagi mushaklarning ritmik ravishda qisqarishi (sistolasi) va kengayishi (diastolasi) orqali amalga oshadi. Yurakning bo’lmacha va qorinchalarining bir marta qisqarib-bo’shashishi yurakning bir ish sikli (davri) deyiladi. Ularning har bir ish sikliga 0,8 soniya sarflanadi. Jumladan, bo’lmachalarning qisqarishiga - 0,1 soniya, kengayishiga 0,7 soniya, qorinchalarning qisqarishiga 0,3 soniya, kengayishiga 0,5 soniya sarflanadi. Qorinchalar diastolasining oxirida, uning tamom bo’lishiga 0,1 soniya qolganda (kompensator pauza) bo’lmalarning yangi sistolasi ro’y beradi va yurakning ish sikli yangidan boshlanadi. Bo’lmalar va qorinchalar qisqarishining o’zaro bog’liqligi va izchilligi qo’zg’alish yurakning qayerida paydo bo’lishiga va qanday tarqalishiga bog’liq. 3. Yurakning sistolik va daqiqalik hajmi. Yurak qorinchalari har bir qisqarganida 60-70 ml qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Bunga yurakning sistolik hajmi deyiladi. Tinch turgan holatda katta odamning yuragi bir daqiqada 70-72 marta qisqarib – kengayadi. Har bir qisqarganida undan, haydalgan qon miqdori uning bir daqiqada qisqarib- kengayishi soniga ko’paytirilsa, yurakning daqiqalik hajmi kelib chiqadi. Masalan: bir marta qisqarganda o’rtacha 70 ml qon haydalsa, uni bir daqiqadagi qisqarib – kengayish soniga, ya’ni 70 ga ko’paytirilsa, yurakning daqiqalik hajmi kelib chiqadi. U 4,9 litrga teng bo’ladi. (70 ml x 70 marta = 4,9 l).Bir kechayu – kunduzda yurak o’rtacha 100 ming marta qisqarib – kengayadi va 10 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, yurak ritmik ravishda uzluksiz ish bajaradi. Uning bir kecha – kunduzda bajargan ish massasi 64 kg yukni 300 m balandlikka ko’tarishga teng. Odamning o’rtacha umr ko’rishi 70 – 80 yil deb olinsa, shu davr ichida yurak aorta tomiriga chiqargan qon miqdori hisoblansa, u 5 km uzunlikdagi kanalni to’ldirib, unda paroxod yurishi mumkin bo’ladi. Jismoniy mehnat, sport mashqlari bajarganda yurakning qisqarib – kengayish soni mashg’ulotning sekin yoki tez bajarilishiga ko’ra bir daqiqada 100 martadan 200 martagacha ko’payishi mumkin. Demak, uning daqiqali hajmi ham, tinch holatdagiga nisbatan 1,5-3 marta ortishi mumkin. Jismoniy mehnatda chiniqqan sportchilarda mashq bajargan vaqtda yurakning sistolik hajmi 65 – 70 ml o’rniga 100-150 ml gacha ortadi va bir daqiqada yurakning qisqarib-kengayish soni 100- 200 martaga yetadi, ya’ni ularda yurakning daqiqalik hajmi 15-30 l. gacha ortishi mumkin. Chang’i sportida 8 soat davomida 100 km masofani o’tgan sportchining yuragi 35 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. 4. Yurakda qo’zg’alishning kelib chiqishi. Yurakning mushak tolalari tuzilishi va vazifasiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1. bo’lmalar va qorinchalarning ishchi tolalari, ular yurak mushakning asosiy massasini tashkil qilib, yurakning qon haydash faoliyatini amalga oshiradi; 2. qo’zg’alish jarayonini o’tkazishda ritm yetakchisi vazifasini va o’tkazish tizimini tashkil qiluvchi atipik tolalar. Bu tolalar qo’zg’alishni ro’yobga chiqaradi va uni miokardning ishchi tolalariga yetkazadi. Yurak mushagi (miokard) qo’zg’aluvchanlik, o’tkazuvchanlik, qisqaruvchanlik, avtomatiya xossalariga ega . Miokardning skelet mushaklaridan farqi shuki, u funksioanl birlik (sinsitiyadan) iborat. Qo’zg’alish miokardning qaysi bir nuqtasida vujudga kelmasin, butun miokardga tarqalib, tolalarni hammasini qo’zg’atadi. Buning sababi shundaki, miokardning ishchi tolalari oraliq disklar-neksuslar yordamida o’zaro bog’langan. Neksuslarning elektr oqimiga ko’rsatadigan qarshiligi juda kam. Ular orqali qo’zg’alish qarshilikka uchramay, tez tarqaladi. Shuning uchun ham yurak yakka tola singari «bor yoki yo’q» qonuniga bo’ysunadi. Bu qonunga ko’ra, yurak ta’sirlanuvchi omillarga o’zining butun ishchi mushak tolalari bilan javob beradi, yoki ta’sirot bo’sag’asi past bo’lgan holda bejavob qoladi (3.4.1-rasm). Yurakning o’tkazuvchi tizimida o’tkazadigan tolalar to’p-to’p bo’lib turadi va asosan uchta tugun hosil qiladi (3.4.2-rasm). Birinchi tugun yurakning o’ng bo’lmasida, yuqori va paski qavak venalarning (1,2) quyiladigan joylari oralig’ida bo’lib, sinoatrial yoki Keyt-Flek tuguni (3) deb ataladi. Ikkinchi tugun ham o’ng bo’lmada, ammo atrioventrikulyar to’siqning oldida bo’ladi. Bu tugun Ashoff-Tovar tuguni, yoki atrioventrikulyar tuguni (4) deb yurtiladi. Ashoff-Tovar tugunidan bitta tutam boshlanadi, bu tutam, atrioventrikulyar to’siqdan o’tib, o’ng qorincha bilan chap qorincha o’rtasidagi to’siq orqali qorinchalarga tushadi. Bu tugun Giss tuguni (5) deb ataladi. Giss tuguni atrioventrikulyar to’siq orqali o’tar ekan, ikki tarmoqqa bo’linadi, biri o’ng qorinchaga, ikkinchisi chap qorinchaga boradi. Shuning uchun ham bu tarmoqlar Giss tugunining o’ng va chap tarmoqlari yoki oyoqlari deb ataladi (6). 4.1-rasm. Yurak mushagining qisqarish xususiyati (A) va skelet mushaklari (B) 1-qisqarish balandligi; II-ta’sirlovchi kuch («bor yoki yo’q» qonuni). Yurak ritmini boshqaruvchi tugun sinoatrial tugunidir (3). U yurak qisqarishini vujudga keltiruvchi va yurak ritmining birlamchi (bosh) peysmekeri hisoblanadi, ya’ni qo’zg’alish birinchi marta sinoatrial tugunda paydo bo’ladi. Undan qo’zg’alish jarayoni o’ng va chap bo’lmalarning mushak tolalariga o’tadi. Qo’zg’alish bo’lmalar mushaklari bo’ylab tarqalib, yurakning o’tkazuvchi tizimidan bir qismi bo’lgan atrioventrikulyar tuguniga boradi. Yurakning o’tkazuvchi tizimi qo’zg’alishni bo’lmalardan qorinchalar miokardiga o’tkazish vazifasini o’taydi. 4.2- rasm . Yurakning o ’ tkazuvchi tizimi . Qo’zg’alish Keyt-flek tugunidan tarqalib, Ashoff-Tovar yoki atrioventkulyar tugunga o’tadi va so’ngra Giss tutamining o’ng va chap oyoqchalari orqali yurakning o’ng va chap qorinchalariga o’tadi. Atrioventrikulyar tugun yurak ritmining ikkilamchi peysmekeri hisoblandi. O’tkazuvchi tizimning oxirgi tarmoqlari Purkine tolalarining to’ridan iborat. Bu tolalar endokard ostida joylashgan bo’ladi. Purkine tolalari miokardning mushak tolalari bilan anastomoza (birikish) hosil qiladi. Qo’zg’alish o’tkazuvchi tizimning tarmoqlari bo’ylab yurak mushagining hammasiga yetib boradi va uning qisqarishiga sabab bo’ladi. Shunday qilib, yurakni qisqartiruvchi impuls sinoatrial tugunda paydo bo’lib, o’ng va chap bo’lmalarning qisqaruvchi miokardi bo’ylab tarqaladi va atrioventrikulyar tugunga beriladi. Impulslar bu tugundan Giss tutami bo’ylab o’ng va chap qorinchalarga o’tadi, ularning sistolasiga sabab bo’ladi. Impulslarning retrograd (teskarisiga) o’tkazilishi mumkin emas. 5. Yurak avtomatiyasi Yurak mushaklariga xos bo’lgan yana bir xususiyat – ularning avtomatiyasidir. Agar baqa yoki boshqa biror hayvonning yuragini ajratib olib, fiziologik eritmaga solib qo’yilsa, u tanadan va asab tizimidan ajartilganligiga qaramay, ma’lum vaqt davomida qisqarib-kengayib ishlab turadi. Yurakning o’z- o’zidan bunday ishlash xususiyati yurak avtomatiyasi deyiladi. Odam tanasidagi boshqa a’zolarning birortasi bunday xususiyatga ega emas. 6. Elektrokardiografiya (EKG) Odam organizmining boshqa hujayra va to’qimalari kabi yurak mushaklari ishlab turgan vaqtda ham biotoklar (elektr hodisalari) paydo bo’ladi. Yurakning qo’zg’algan va qo’zg’almagan qismlari o’rtasida potensiallarining tafovuti (farqi) paydo bo’lganda elektr hodisasi butun tana bo’ylab tarqaladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, qo’zg’aluvchan to’qimalarning hammasi tinch turganda ular musbat elektr zaryadiga ega bo’ladi; qo’zg’alish paydo bo’lganda qo’zg’algan joyning zaryadi manfiy bo’lib qoladi. Yurak ham bu qonunga bo’ysunadi. Qo’zg’alish paydo bo’lganda, ya’ni manfiy elektr zaryadi hosil bo’lganda qo’zg’algan joy o’rtasida potensiallar farqi hosil bo’ladi. Qo’zg’alish jarayoni tarqalgan sayin ko’proq joylar manfiy zaryadli bo’lib qoladi. Shu bois, yangidan- yangi joylarda potensiallar farqi vujudga kelaveradi, lekin qo’zg’alish impulslari o’tib ketgan joylarda yana musbat zaryadlar tiklanaveradi. Yurakda potensiallar farqini yurak maydonlarining ikki nuqtasidan yozib olingan chiziq elektrokardiogramma (EKG) deb ataladi (3.6.1-rasm). Buni ilk bor 1887 yilda A.D.Uoller o’rganib chiqqan bo’lsa, elektrokardiogrammani yozib oladigan asbobni 1903 yilda V.Eyntxoven kashf etgan. Elektrokardiografiya nazariyasini ishlab chiqishda va bu usulni klinika hayotida joriy etishda rus olimi A.F.Samoylovning ham xizmati juda katta. Odam yuragidagi biopotensiallarni yozib olish uchun elektrokardiografiyaning xizmati juda katta. To’qimalardagi bioelektrik hodisalarni yozib olish uchun ishlatiladigan torli galvanomltr bilan ossillograf qanday prinsipda tuzilgan bo’lsa, elektrokardiograf ham shunday prinsipda tuzilgan. Elektrokardiografa yurakning qisqarishini emas, balki qo’zg’alishini qayd qiladi. Buni yozib olish uchun potensiallar qo’l – oyoqlardan va ko’krak qafasining ma’lum nuqtalaridan olinadi. Ko’pincha elektrodlar badanga uchta standart usul bo’yicha ulanadi: 1-usul; - o’ng qo’l bilan chap qo’l; 2-usul – o’ng qo’l bilan chap oyoq va 3-usul – chap qo’l bilan chap oyoq. Zaruriyat bo’lganda elektrokardiogramma ko’krak qafasining boshqa nuqtalaridan ham yozib olinadi. (21 va 22-rasmlar.) Sog’lom odamlarning hammasida elektrokardiogramma hamisha bir xilda bo’lib, beshta tishdan iborat va P, Q, R, S, T harflari bilan belgilanadi. R-tishi bo’lmalarning qo’zg’alishini, Q, R, S, T tishlari esa qorinchalarning qo’zg’alishini aks etadi. Uch katta tishlari- P, R, T yuqoriga ikki kichik tishlar pastga qaratilgan bo’ladi. R-tishi chap va o’ng bo’lmachalarda hosil bo’ladigan potensiallar majmuasini aks ettiradi, uning vaqti 0,1 s ga teng. PQ sigmenti qo’zg’alishning bo’lma-qorinchalar tugunidan o’tishiga mos keladi, uning vaqti 0,12 – 0,18 soniyaga teng. QRST kompleksi qo’zg’alishni qorinchalar miokardida hosil bo’lishi va tarqalinishini aks ettiradi, shu sababli u qorinchalar kompleksi deyiladi. Qorinchalar qo’zg’alishi qorinchalararo to’siqning depolyarizasiyasidan boshlanadi va shu bois Q tishi pastga qaratilgan bo’ladi. EKG – da R tishi eng baland bo’lib qo’zg’alishni qorinchalar asosida tarqalishini aks ettiradi, S tishi esa qo’zg’alishni butunlay qorinchalarda tarqalinishi va yurakda kelib chiqayotgan potensiallarning farqini aks ettiradi. QRS kompleksi bo’lmalarning repolyarizasiyasiga mos keladi, uning vaqti 0,06-0,09 s ga teng. T tishi miokard hujayralari membranasida potensialning tiklanishini, ya’ni miokardning repolyarizasiyasini aks ettiradi. Miokardning turli tolalarida repolyarizasiyaning bir vaqtda o’tmasligi sababli T tishi eng o’zgaruvchan bo’ladi. TP sigmenti yurakning tinch holati umumiy pauza va diastolaga mos keladi. Jismoniy mashqlar va sport bilan shug’ullanadigan kishilar elektrokardiogrammasida tishlar yirikroq bo’ladi va bu yurak mushaklarining qisqarish kuchini ko’rsatadi. Aksincha, jismoniy chiniqmagan kishilarda tishlar mayda bo’ladi. Bundan tashqari, yurak kasalliklarida ham elektrokardiogramma tishlarining hajmi, shakli va ular orasidagi masofa kasallikning turiga va yurak mushaklarining qaysi qismi zararlanganligiga qarab turlicha o’zgaradi. Agar bo’lmacha mushaklari zararlangan bo’lsa, R tish o’zgaradi, qorinchalar mushaklari zararlangan bo’lsa, QRST tishlar o’zgaradi. Shunga qarab kasallik aniqlanadi va shifokorlar tomonidan davolanadi. 6.1.-rasm. Ikiknchi usuldagi odam elektrokardiogrammasining tasviri. P.Q.R.S.T. tishlar: chiziqlar orasidagi vaqt 1 mm ni tashkil etadi (bu erda kattalashtirib ko‘rsatilgan) QRST kompleksining umumiy vaqti (davomligi) 0,36 s ga teng. Yurakning bir ish siklida uning turli bo’limlarida depolyarizasiya va repolyarizasiya jarayonlari bir vaqtda o’tmaydi, shu sababli ular orasida potensiallar farqi o’zgarib turadi. EKGning ikki nuqtalarida eng kuchli potensiallarning farqini bog’lovchi shartli chiziq yurakning elektrik o’qi deb ataladi. 7. Yurak tonlari (tovushlari). Yurak miokardining qo’zg’alishi elektr potensiallarini hosil qilsa, uning qisqarishi yurakda va qon tomirlarida qon bosimining o’zgarishi yurak klapanlarini harakatga soladi. Buning natijasida yurak ishlab turganda o’ziga xos tovushlar eshitiladi, bu tovushlar yurak tonlari deb ataladi. Ko’krak qafasining yurak sohasiga quloq tutilsa yoki stetoskop qo’yilsa, yurak tonlarini eshitish mumkin. Bunda ikki ton eshitiladi: birinchi ton-qorinchalar sistolasi vaqtida eshitilganligidan sistolik ton deb ataladi. Bu ton cho’ziqroq va past bo’ladi. Birinchi ton tabaqali klapanlar va qorinchadagi mushaklarning qisqarishidan kelib chiqadi. Ikkinchi ton-qorinchalar diastolasiga mos keladi, shu bois diastolik ton deb ataladi. Bu ton kalta va baland ton bo’lib, yarimoy klapanlarining yopilishidan kelib chiqadi. Sistoladan keyin qorinchalardagi qon bosimi juda ham pasayib ketadi. Aorta bilan o’pka arteriyasidagi bosim bir vaqtda bir muncha ortiq bo’ladi, qon tomirlardan bosim kamroq tomonga ya’ni qorinchalarga qaytib kiradi va shu qonning bosimi bilan yarim oy klapanlar yopiladi. Yurak tonlarini fonokardiograf degan maxsus asbob bilan magnit tasmasiga yozib olish mumkin. Fonokardiografiya – yurak tonlarini yozib olish usuli bo’lib, yurak tonlarini yozib olishga va uni EKG ga va yurak faoliyatini ta’riflab beradigan boshqa ma’lumotlarga taqqoslab ko’rishga imkon beradi. 8. Yurakning urish tezligi. Avval qayd qilib o’tkanimizdek, sog’lom odam yuragi bir daqiqaga o’rta hisobda 70-72 marta qisqaradi (uradi). Uning qanchalik tez urishi ko’pgina sabablarga bog’liq bo’lib, hatto kun davomida ham o’zgarib turadi. Yurakning urish tezligiga tananing vaziyati ham ta’sir etadi: odam tikka turganda yuragi tez uradi, o’tirganda sekinroq uradi, yotganda yanada sekinroq qisqaradi. Jismoniy ish bajarilgan vaqtda yurak juda ham tez uradi. Masalan sportchilar yuragi musobaqa vaqtida bir daqiqada 250 martagacha uradi. Yurakning urish tezligi yoshga ham bog’liq. Bolalar bir yoshga to’lguncha yuragi bir daqiqaga 100-140, 10 yoshda – 90, 20 yoshida va undan keyin 60-80 marta uradi, keksalarda yurak qisqarishi yana tezlashib daqiqasiga 90-95 ga yetadi. Ba’zi kishilarda yurakning qisqarishlari ritmi siyrak bo’lib, daqiqasiga 40-60 atrofida bo’ladi. Bunday siyrakli ritm bradikardiya deb atalgan. Bunday holat sportchilarning tinch holatida ko’proq kuzatiladi. Yurakning qisqarishlar ritmi tezroq bo’lgan kishilar ham uchraydi: Bu holat taxikardiya deb ataladi. Ularning yuragi bir daqiqaga 90-110 marta uradi va 140- 150 ga ham yetishi mumkin. Odam nafas olganda (havo yutganda), emosional qo’zg’alish (qo’rqish, g’azablanish, xursand bo’lish va hokazo) yurak urishi tezlashadi. 9. Adashgan asablarning yurakka ta’siri. Adashgan asablarning yurakka ta’sir etishini nemis olimlari aka-uka Veberlar 1845 yilda birinchi marta ko’rsatib berishgan. Ular bu asablarga elektr toki bilan ta’sir etilganda yurak ishdan butunlay to’xtab qolishgacha tormozlanishini aniqlashdi. Umuman organizmda asablarning tormozlovchi ta’sir ko’rsatishi birinchi marta shu tariqa aniqlangan edi. Adashgan asabni qirqib, periferik (atrofiy) uchiga elektr toki bilan ta’sir etilganda, yurak qisqarishi ta’sirot kuchiga bog’liqligi ham aniqlangan. Ta’sirot kuchi past bo’lsa, yurak qisqarishlari sekinlashadi (yurak siyrakroq uradi). Bu hodisa manfiy xronotrop samara deb ataladi. Yurakning qisqarish amplitudasining kamayashi manfiy inotrop samara deyiladi. (3.9.1-rasm) Adashgan asabga elektr toki bilan kuchli ta’sir berilsa, yurak faoliyati qisqa vaqt davomida to’xtalib qoladi. Buning sababi adashgan asabga ta’sir etilayotgan vaqtda yurak mushakining qo’zg’aluvchanligi pasayadi. Madomiki shunday ekan, uni ko’zatish uchun ancha kuchli ta’sirotdan foydalanish kerak bo’ladi. 9.1-rasm. Yurakning umumiy innervasiyasi. 1-miyachaning ta’siri; 2-solitar yadrolar; 3-gipotalarnik ta’sir; 4-periferik mexano va xemoreseptorlarning ta’siri; 5-adashgan asabning yadrosi; 6-adashgan asabning o’zi; 7- yurak; 8- metasimpatik asab tizimi; 9-simpatik tugun; 10-orqa miya; 11-qon tomirlarini harakatlantiruvchi markazining yadrosi; 12- miya stvolining yadrolari; 13-miya stvoli. Qo ’ zg ’ aluvchanlikning adashgan asab ( nelvus vagus ) ta ’ sirida shunday pasayishi manfiy batmotrop samara deb aytiladi . Adashgan asab ta ’ sirlanganda yurakning o ’ tkaznuvchanligi yomonlashadi - manfiy dromotrop samara kuzatiladi . Adashgan asab ta ’ sirlanganda hujayra membranasi potensialining ortishi giperpolyarizatsiya va uning kamayaishi depolyarizatsiya deyiladi Simpatik asabla rn ing ( n . Sympaticus ) yurak faoliyati bilan aloqadar ekanligini ilk bor 1867 yilda I . F . Sion , keyinchalik rus olimi - akademik I . P . Pavlov ham o ’ rganishgan . Ular yurakka boradigan simpatik asab tolalariga elektr told bilan ta ’ sir etib yurak faoliyatining tezlashuvini tajribada isbot qilib berishdi . Bu tolalarni I.F.Sion yurakning tezlashuvchi asablari deb atagan. 1887 yilda I.P.Pavlov yurak faoliyatini kuchaytiruvchi asab tolalarini (musbat inotrop samara) ni topdi. Uning fikricha, kuchaytiruvchi asab tolalari maxsus trofik- ya’ni modda almashinuvi jarayonlarini rag’batlantirish yo’li bilan yurakka ta’sir qiluvchi tolalardir. Simpatik asablar tolalari ta’sirlanganda yurakda qo’zg’alishning o’tishini vaxshilaydi (musbat dromotrop samara) va uning qo’zg’aluvchanligini oshiradi (musbat batmotrop samara). Shunday qilib, organizm faoliyati uchun yurak asablarining ahamiyati juda katta. Bu ikkala asab yurak ishini muvozanatga solib turadi. Jismoniy mashqlar vaqtida yurakning tezroq urushi ma’lum. Buning sababi, shuki, jismoniy ish vaqtida adashgan asab markazining tonusi pasayadi, simpatik asab markazining tonusi esa oshadi, natijada yurakning qisqarish faoliyati oshadi. Yurakning ishi shu ikkala asabning kelishib ishlashi (resiprok faoliyati) ga va oprganizm hayotining me’yoriy sharoitida ulardan kelayotgan asab impulslarining o’zaro ta’siriga ko’p jihatdan bog’liqdir. 10. Yurak faoliyatining gumoral (qon orqali) boshqarilishi . Yurak faoliyati gumoral (qon orqali) yo’l bilan ham boshqariladi. Qo’zg’algan asablar oxirlarida biologik faol moddalar hosil bo’lib, ular orqali qo’zg’alish bir hujayradan ikkinchi hujayraga o’tadi. Bu moddalar «kimyoviy ko’prik» vazifasini bajaradi va mediatorlar deb ataladi. Kimyoviy qo’zg’alish yoki tormozlanish jarayonlarini amalga oshiradigan moddalar haqida ilk bor 1921 yilda O.Levi tadqiqotlar o’tkazgan: Uning fikricha, qondagi gormonlar va tuzlar yurakning faoliyatiga ta’sir etadi. Masalan, buyrak usti bezining mag’iz qismida ishlab chiqariladigan adrenalin va noradrenalin gormonlar, xuddi simpatik va adashgan asablarga o’xshab, yurak faoliyatiga ta’sir etadi. Adrenalin yurak ishini tezlashtiradi va qisqarish kuchini oshiradi, shu sababli «simpatikusshtoff» deyiladi. Noradrenalin esa, aksincha yurakning qisqarish kuchini kamaytiradi, uning ishi sekinlashadi «vagusshtoff» deyiladi. Adrenalin hissiyot, jismoniy mashqlar va boshqa holatlarda qonga o’tib, kardiomiositlarning beta-adrenoreseptorlariga ta’sir qiladi. Natijada hujayra ichidagi adenilatsiklaza fermentini faollashtiradi va siklik adenozinmonofosfat AMF - ning hosil bo’lishida ishtirok etadi. O’z navbatida cAMF fosforilaza degan fermentni faolsizlik holatidan faol shakliga aylantiradi, chunki faol fosforilaza yurak miokardi uchun eng asosiy energiya manbai hisoblanadi. Bundan tashqari, adrenalin hujayra membranasidan Ca2+ ionlarni o’tkazishda katta rol o’ynaydi. Me’da osti bezining gormoni-insulin ham katta ahamiyatga ega. U ta’sir qilganda yurak musbat inotrop javob beradi. Qalqonsimon bezining gormoni- tiroksin yurak qisqarish tezligini va yurak sezgirligini simpatik asab va «simpatikusshtoff» moddalar oshiradi. Buyrak usti bezining po’stloq qavatida kortikosteroidlar degan faol biologik polipeptid-angiotenizin va ichak enteroxromaffin hujayralar gormoni-serotonin miokardning qisqarish kuchini oshiradi . Yurakning mu’tadil hayot faoliyatida elektrolitlar muhim rol o’ynaydi. Qondagi kaliy va kalsiy tuzlari konsentrasiyasining o’zgarishi yurak avtomatiyasiga, uning qo’zg’alish va qisqarish jarayonlariga g’oyat katta ta’sir ko’rsatadi. Kaliy (K+) ionlarining ko’p bo’lishi (giperkaliyemiya) yurak faoliyatining hamma tomonlarini susaytiradi, yurak ritmiga manfiy xronotrop ta’sir etadi, yurakning qisqarishlar amplitudasini kamaytiradi (manfiy inotrop ta’sir), yurak va qo’zg’alishning o’tishini yomonlashtiradi (manfiy dromotrop ta’sir), yurak mushakining qo’zg’aluvchanligini pasaytiradi (manfiy batmotrop ta’sir). Kaliy ionlari ko’p bo’lganda yurak diastola fazasida to’xtab qoladi. Qonda kaliy ionlari kamayganda (gipokaliyemiya) ham yurak faoliyati keskin darajada buziladi Kalsiy (Ca++) ionlarining ko’p bo’lishi aksincha: musbat xronotrop, ionotrop, dromotrop va batmotrop ta’sir ko’rsatadi. Kalsiy ionlari ortiqcha bo’lganda yurak sistola fazasida to’xtab qoladi. Qonda kalsiy ionlari kamayganda yurak qisqarishlari susayadi. 11. Qon tomirlar fizologiyasi. Gemodinamika. Qonning qon tomirlari tizimi bo’ylab harakatlanishi gemodinamika qonuniga asoslangan. Shunga ko’ra, tomirlardagi qonning oqish tezligi ikkita kuchga bog’liq. Ularning birinchisi qon tomirlar tizimining boshlanish qismidagi va oxiridagi bosimning har xil bo’lishi; bu kuch qonning harakatlanish tezligini ta’minlaydi. Ikkinchisi tomirlardagi qarshilik kuchi , ya’ni qonning quyuqligi, yopishqoqligi va uning tomirlar devoriga ishqalinishidir. Bu kuch qonning harakatlanish tezligiga qarshilik ko’rsatadi. Gemodinamika qonuniga ko’ra, arteriya qon tomirlari tizimining yuqori qismida, ya’ni yurakka yaqin tomonida bosim baland va qonning oqish tezligi yuqori bo’ladi; quyi qismida esa bosim past va qonning oqish tezligi ham past bo’ladi. Bunga sabab, birinchidan, yurakning chap qorinchasi qisqargan vaqtda qon katta bosim bilan aortaga chiqariladi, ikkinchidan, tomirlar tizimining quyi qismida aorta va arteriya tomirlari mayda tarmoqlarga (kichik arteriolalar va kapillyarlarga) bo’linishi natijasida qon tomirlar devorining umumiy kengligi ortadi. Bu esa ularda bosimning pasayishiga, qon tomirlari devorining qarshilik kuchi ortishiga sabab bo’ladi, qonning oqish tezligini sekinlashtiradi, ya’ni arteriya qon tomirlari tizimining eng tor qismi aorta bo’lib hisoblanadi. Aorta odam tanasidagi tomirlarning eng yirigi bo’lsa ham, undan tarmoqlangan arteriya tomirlari kengligining umumiy yig’indisi aorta kengligidan bir necha marta ko’pdir. Tanadagi barcha 150 milliart kapillyar aortaning quyi qismi tarmoqlanishidan hosil bo’ladi va ularning umumiy kenglishi aortaning kengligidan 600-800 marta ko’pdir. Shuning uchun aortada bosim baland va qon oqish tezligi kapillyarlardagiga nisbatan yuqori bo’ladi. Shunday qilib, ma’lum bo’ladiki, yuqorida ko’rsatilgan kuchlarning birinchisi- bosimlar farqi , ya’ni suyuqlik harakatiga yordam beruvchi kuch, ikkinchisi- qarshilik , ya’ni suyuqlik harakatiga tusqinlik qiladigan kuch. Gemodinamika qonuni – gidrodinamikaning quyidagi tenglamasi bilan ifodalanadi: Q= P1−P2 R bu yerda Q-suyuqlik hajmi; p 1 -p 2 suyuqlik oqadigan nayning boshi va oxiridagi bosimlar farqi; R-oqimga qarshilik. Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, tomirlar tizimida qon haqidagi ta’limot gemodinamika deb ataladi, bu qonun gidrodinamika qonuniga asoslangan bo’lib, katta va kichik qon aylanishida uchraydigan umumiy periferik qarshilikni hisoblab chiqarish uchun mumkin bo’ladi. R= P1−P2 Q tenglamasiga asoslanib, qon tomirlari tizimida bosim farqi va yurak qorinchalaridan tomirlar tizimiga chiqib, bo’lmalarga qaytib kelgan qon hajmini ham bilish mumkin. Qon yurakdan uzluksiz ravishda chiqmay, balki otilib-otilib chiqqani uchun arteriyalardagi qon oqimi uzlukli tabiatda bo’ladi. Arteriola, kapillyar va venalardagi qon oqimi uzluksiz, doimiydir. 12. Qon tomirlarining tasnifi. Umuman katta va kichik qon aylanishida ishtirok etuvchi qon tomirlari quyidagi tiplardan iborat: amortizasiyalovchi (elastik tipdagi qon tomirlar), rezistiv (qarshilik ko’rsatuvchi qon tomirlar), sfinkter (jumrak) qon tomirlar, almashinuv qon tomirlari; hajmli qon tomirlar, shuntlovchi (ulovchi) qon tomirlar (6-jadval). Elastik tipdagi qon tomirlarga aorta, o’pka arteriyasi va ularga yaqin joylashgan katta tomirlar qismlari kiradi. Ularning o’rta qavatlarida elastik (qayishqoq) elementlar ko’proq uchrab, ular tufayli sistola fazasida qon bosimining keskin ko’tarilib ketishiga yo’l qo’ymaydi. Rezistiv tipdagi qon tomirlariga arteriyalarning oxirgi qismi va arteriolalar kiradi. Ularning devorlarida silliq mushak qavati yaxshi rivojlangan, shu sababli qon oqimiga ko’proq qarshilik ko’rsatadi. Silliq mushaklar qisqarish va bo’shashishi tufayli tomirlar ko’ndalang kesimi o’zgarib, qon bosimini o’zgartiradi. Bu jarayon turli a’zolarda qon aylanishining asosiy mexanizmi hisoblanadi. Sfinkter tipdagi qon tomirlariga - kapillyarlardan oldinroq joylashgan arteriolalarning oxirgi qismlari kiradi. Ular, rezistiv qon tomirlari singari o’zining ichki diametrini o’zgartira oladi. Almashinuv qon tomirlariga qon kapillyarlari kiradi, ya’ni modda almashinuvida ishtirok etadigan kapillyar tomirlar kiradi. Diffuziya va filtrlanish jarayonlari kapillyarning bir qavatli epitemiya va yulduzsimon hujayralari orqali amalga oshiriladi. Ular qisqarish qobiliyatiga ega emas, ammo ularning diametri pre-va postkapillyar bosim o’zgarishi bilan sfinkter tomirlarning holatiga qarab o’zgaradi. Hajmli qon tomirlarga venalar tizimi kiradi. Ular juda cho’ziluvchan bo’lganidek ko’p miqdordagi qonni o’ziga sig’dirib, saqlab turishi va qon aylanishiga qayta chiqarishi mumkin. Ba’zi venalar qon zahirasi sifatida ancha ko’p hajmiga ega. Bularga jigar venalari, qorin bo’shlig’i, yirik teri venalari kiradi. Bu venalardagi mavjud qon miqdori 1 litr chamasida ko’payib-kamayib turishi mumkin. Shuntlovchi (o’lovchi) qon tomirlar arteriovenoz anastomozlardan iborat bo’lib, tananing ba’zi qismlarida joylashgan (quloqning terisi, burun va hokazo). Bu tomirlar ochiq vaqtida kapillyarlar orqali qon oqishi kamayadi, ba’zan butulay to’xtab qolishi ham mumkin. 13. Qon tomirlar tizimining turli bo’limlarida bosimning o’zgarishi. Odam qon bosimi (mm simob ustuni hisobida) qon tomirlari tizimining turli bo’limlarida turlicha bo’lib, arterial tizimida qon bosimi venoz tizimiga nisbatan balandroq. Bu tafovutni 3.13.1- jadvalda kuzatish mumkin. 3.13.1.-jadval. Qon tomirlari Bosim kPa mm simob ustuni Aorta 13,3 100 Arteriya 12,0 90 Arteriolalar 7,3 55 Kapillyarlar 3,33 25 Venulalar 1,6 12 Venalar 0,66 5 Kovak venalar 0,4 3 Qon bosimi - qon tomirlari devorlariga ta’sir etuvchi qon bosimi paskal bilan ifodalandi (1 Pa=1 H/m 2 ) Qon bosimi orqali organizmda qon harakatlanib, a’zolar va to’qimalar faoliyati uchun foydalanadi, kapillyarlarda to’qimalararo suyuqliklar hosil qilinadi hamda organizmda sekresiya va eksekresiya amalga oshiriladi. Qon bosimi darajasi quyidagi asosiy uch omilga bog’liq: yurak qisqarishining tezligi va kuchi, umumiy periferik qarshilik, ya’ni tomirlar devorlarining tonusi; aylanishda bo’lgan umumiy qon hajmi. Odam arterial qon bosimining me’yorga nisbatan ortishi - gipertoniya, pasayishi gipotoniya deyiladi. Odamning qon bosimi arteriyalar, venalar va kapillyarlarda o’lchanadi. Yelka arteriyasidagi maksimal bosim 110-120 mm, minimal bosim esa 60-80 mm simob ustuniga teng. Buni Riva-rochi sfigmomonometri yoki tonometr asboblari yordamida N. S.Korotkov usulida yelka arteriyasida o’lchanadi. Agar odam hayajonlansa, achchiqlansa, qo’rqsa maksimal arterial bosim 200- 250 mm gacha ko’tariladi, minimal arterial bosim esa keskin pasayadi. Yurakning ish faoliyati kuchsizlangan odam yuqoridagi kabi jismoniy mashqlarni bajarganda, arterial bosimining o’zgarishi 5-10 daqiqada o’z me’yoriga qaytmaydi va yuragi tez urishi, nafas qisishi, rangining oqarishi kabi noxush belgilar yuzaga keladi. 14. Tomir urishi (puls) Qon tomirlari devorining ritmik ravishda to’lqinlanib turishiga tomir urishi , ya’ni puls deyiladi. Arteriya qon tomirlari devorining to’lqinlanishi arterial puls , vena qon tomirlari devorining to’lqinlanishi vena pulsi deyiladi. Arterial puls - bu yurakning chap qorinchasi qisqarganda undagi qonning aortaga va undan esa arteriya tomirlariga yuqori bosim ostida chiqarilishi natijasida ular devorining tebranishidan hosil bo’ladi. Yurak daqiqasiga necha marta qisqarsa, arteriya impulsining soni ham shuncha bo’ladi. Tinch holatda katta odam pulsining soni bir daqiqada 70-72 marta bo’ladi. Bolalarda yurakning qisqarishi va pulsning soni kattalarnikiga nisbatan ko’proq bo’ladi. Bir yoshlik bolada puls soni bir daqiqada 110 ta, 5 yoshda-90 ta, 10 yoshda-80 ta, 16 yoshda kattalarnikiga tenglashadi. 15. Qon depolari Fiziologik tinch holat sharoitlarida qon tomirlarda 60-70% qon mavjud. Bu qon miqdori sirkulyasiya (aylanib yuradigan) qoni deb ataladi. Qolgan 30-40% qon miqdori maxsus qon depolarida qon zahirasi sifatida saqlanib qoladi va shu sababli uni zaxiraviy qon deb atashadi. Shunday qilib, aylanib yuruvchi-sirkulyator qon miqdori qon depolaridan umumiy qon aynalishiga chiqadigan qon hisobidan oshishi mumkin bo’ladi. Qon depolariga taloq, jigar, teri ostidagi tomirlar va o’pka kiradi. Taloqda 500 ml qon bor, u sirkulyasiyaga deyarlik butunlay qatnashmasligi mumkin. Jigar tomirlarida va teri ostidagi tomirlar chigalida (odamning shunday chigalida 1 litrgacha qon bo’lishi mumkin) qon boshqa tomirlardagiga nisbatan ancha (10-20 barovar) sekin aylanadi. Shuning uchun bu a’zolarda qon ushlanib qoladi va ular go’yo qon rezervuarlari, boshqacha aytganda, qon depolari hisoblandi. Taloqdagi qonda eritrositlar tomirlarda aylanib yurgan qondagiga nisbatan ko’proq va gemoglobini ham 15% ortiq bo’lgani uchun taloqdagi qon umumiy sirkulyasiyaga qo’shilishi bilan kislorod ham ko’proq tashiladi. Qondagi kislorod miqdori kamayganda taloq refleks yo’li bilan qisqaradi va o’zidan qo’shimcha miqdorda qon siqib chiqaradi. Shuning uchun: 1) qon yo’qotilganda, 2) atmosfera bosimi yoki qondagi kislorodning parsial bosimi pasayganda, 3) is gazidan zaharlanishda, 4) xloroform yoki efir narkozida, 5) jismoniy ish bajarishda va shunga o’xshash holatlarda taloq qisqaradi. Organizm tinch turganda taloq kengaygan, ko’proq qonga to’lgan, shu tufayli sirkulyasiyada qon miqdori kamaygan bo’ladi. Taloq va jigarning qonga to’lishi, binobarin, qon depolari sifatidagi funksiyasi refleks yo’li bilan boshqariladi. Simpatik asab tizimi quzg’olganda taloqning qisqarishi yuzaga chiqadi va qon tomirlarga o’tadi. Adashgan asab quzg’olganda esa, aksincha taloq qon bilan to’yiladi. Katta yoshdagi odamlarning o’pka va jigaridagi qon tomirlarida ma’lum bir miqdor qon ushlanib qoladi. Jigarning tomir tizimida 0,6 l gacha qon zahira bo’lib tursa, o’pkaning qon tomirlarida uning miqdori 0,5 dan 1,2 l gacha yetadi. Jigar qon deposi sifatida katta ahamiyatga ega. Jigar venalarining yirik tarmoqlari devorida mushak to’tamlari bor, ulardan sfinkterlar (xalqasimon qisqich klapanlar) paydo bo’ladi, bular qisqarganda quyiladigan joyi torayib jigardan qonning oqib chiqib ketishi qiyinlashadi. Shu tariqa, jigarda qon ushlanib qoladi va bu a’zo qonga ko’proq to’lishadi. Jigardagi qon umumiy sirkulyasiyadan taloqdagi qon kabi chetda qolmaydi, biroq jigar venalaridagi sfinkterlar qisqargan bo’lsa qon yurishi susayadi. Teri ostidagi qon tomirlarida 1 l gacha qon zaxira bo’lib turadi. Uning asosiy miqdori qorin bo’shligida joylashgan turli a’zolar venalarida saqlanib, vegetativ asab tizimi orqali boshqariladi, taloq, jigar va qon tomirlari singari o’z funksiyalarini bajarib boradi. 16. Ishchi giperemiya Ishlayotgan organizm va a’zolarda qon oqishining kuchayishi va qon tomirlarining kengayishi funksional yoki ishchi gipermiya deb ataladi. Bu hodisani ilk bor 1875 yilda nemis olimi Zadler va 1877 yilda Gaskell o’rganib chiqqan. Ammo 1927 yilda A.Krog tomonidan ishchi giperemiya o’tkazilgan bir qator eksperiment ishlar natijasida aniqlik kiritilgan. Uning fikricha, mikrosirkulyator tizimiga qon oqib kelishi kuchayishi tufayli periferik tomirlar tizimining biron qismida qon to’liqligi oshadi, qizaradi. Faoliyat ko’rsatib turgan a’zoda qon tomirlari gumoral yo’l bilan kengayadi. Biroq, turli izlanishlarga qaramasdan hozirgi vaqtgacha giperemiyaning asab va gumoral mexanizmlari oxirigacha aniqlanmagan. Ba’zi bir qarashlarga ko’ra, giperemiyani amalga oshirishda sut kislotasi, gistamin, karbonat kislotasi, ATF, kaliy ionlari va boshqa moddalar ishtirok etadi. Ammo hozirgi vaqtda giperemiyaning ro’yobga chiqarishi uchun lozim bo’lgan bu moddalarning ahamiyati oxirigacha o’z tasdiqini topmagan. Masalan, shuni alohida e’tirof qilish kerakki, ishlayotgan mushaklar qon tomirlarining kengayishi ularda hali sut kislotasi hosil bo’lguncha amalga oshiriladi, yoki ishchi giperemiya gistaminning ta’sirini tormozlovchi moddalar yuborilgandan keyin ham kuzatiladi. 17. Tashqi muhit omillarining qon aynalishiga ta’siri Tashqi muhit harorati odam organizmiga muntazam ta’sir ko’rsatib turadi. Odam o’zi yashaydigan muhit haroratiga moslashib turadi. Buning natijasida organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’ladigan energiyaning tashqariga ajratiladigan qismining miqdori tashqi muhit haroratiga qarab o’zgaradi. Shu bilan organizm issiq va sovuq sharoitda tana haroratini doimiy ravishda saqlab turadi. Issiq vaqtda yurak faoliyati kuchayadi. Bu sharoitda tana harorati 37,3-37,6 0 S ko’tarilsa, yurakning bir daqiqali urishi 20 martaga ortadi. Bu isib ketishning birinchi darajasi deyiladi . Organizm isishi davom etib, harorat 37,3-38,4 0 S ga yetsa, yurak urishi tezligi bir daqiqada 120 tani tashkil qiladi. Bu isib ketishning ikkinchi darajasi deyiladi . Tana harorati 38,6-40,6 0 S ko’tarilsa, yurak urishi bir daqiqada 160 chamasida bo’ladi, bu isib ketishning uchinchi darajasi deyiladi. Issiqlikning birinchi darajasi arterial qon bosimiga ta’sir qilmaydi, ikkinchi darajada sistolik bosim ko’tarilishi mumkin, uchinchi daraja esa arterial bosimni keskin pasaytirib yuboradi. Bu holat issiq urushining asosiy belgisidir. Arterial bosimning pasayishi qon tomirlarning asosan teri tomirlarining kengayishiga bog’liq. Mu’tadil haroratda teridan bir daqiqada oqib o’tgan qonning umumiy hajmi 200-500 ml bo’lsa, issiqda 2,5-3 l, juda yuqori haroratda 8 l ga yetadi va yurakdan chiqqan qonning 50-70% ini tashkil qiladi. Ma’lumki, teri tomirlari kengaygan bir vaqtda ichki a’zolar tomirlari torayadi. Bu o’zgarishlarni reflektor, mahalliy va gumoral boshqarish mexanizmlari yuzaga chiqaradi. Sovuq vaqtda tananing tashqi yuzasidagi qon tomirlari torayadi va organizmdan tashqi muhitga issiqlik ajralishi kamayadi. Bunday vaqtda odamning terisi, ayniqsa yuzlari oqaradi, biroz qaltiraydi va sovuq sezadi. Lekin organizm haroratining doimiyligi saqlanib qoladi. Yurak-qon tizimi kasalliklari bilan xastalangan odamlar uchun sovqotish ancha xavflik, chunki sovuq sharoitda tanada qon aylanishini ta’minlash uchun yurak me’yorga nisbatan ko’p ish bajarishga majbur bo’ladi va u zo’riqadi. Tashqi muhit omillarining noqulay o’zgarishlari yurak-tomir faoliyatiga ta’sir etadi. Atmosfera bosimi ortganda tashqi muhit havosining bosimi va odam tanasining ichki bo’shliqlaridagi bosim o’rtasida tofovut paydo bo’lishi tabiiy holatdir. Bunday vaqtda ayniqsa gipertoniya, bod va yurakning boshqa kasalliklari bilan xastalangan odamlarda bosh og’rig’i, bo’g’imlarda, yurakda og’riq seziladi. Arterial qon bosimi ko’tariladi. Ayniqsa, qon bosimi ko’tarilgan keksa odamlarda miyaning mayda qon tomirlari yorilishi tufayli miyaga qon quyilishi mumkin. Buning natijasida qo’l-oyoqlar shol bo’lib, qolishi, odam gapirish qobiliyatini yo’qotishi mumkin. Balandlikka ko’tarilganda atmosfera bosimi pasayadi . Bunday vaqtda odam tanasining bo’shliqlaridagi gazlar kengayadi. Shuning uchun baland tog’ sharoitida chiniqmagan odamlarda «tog’ kasalligi» deb ataluvchi holat yuzaga keladi. Bu kasallik quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: odamning boshi aylanadi va og’riydi, kungli ayniydi, yuragi tez uradi, tana harorati ko’tariladi. Ayrim hollarda burundan, o’pkadan, oshqozon va ichaklardan qon kelishi mumkin. Atmosferaning namligi odam organizmiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Odamning yashashi va ish faoliyati uchun havoning namligi va harorati ma’lum bir muvozanatda bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Havoning nisbiy namligi 40-45%, harorati +18-20 0 bo’lishi odam organizmi uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Havo quruq bo’lsa , arterial qon bosimi ortadi. Shuning uchun qon bosimi bor odamlar bunday sharoitda o’zini yomon his qiladi. Havo namligi ortganda bod kasalligi xuruj qiladi, kasal odamning bo’g’imlari, boshi og’riydi, uyqu bosadi, kayfiyati pasayadi, oyoq-qullarida og’riq paydo bo’ladi, yurak urishi tezlashadi. 18. Limfa va uning aylanishi Odam organizmida qon aylanish tizimi bilan bir qatorda limfa ham mavjud. Limfa tizimi mikrosirkulyator tizimining bir qismi bo’lib kapillyarlardan, tomirlardan va limfatik to’gunlardan tashkil topgan. Limfa kapillyarlari limfa tomirlariga quyiladi, bularning ichidagi suyuqliq - limfa ikkita yirik limfa yo’liga - bo’yin va ko’krak limfa yo’llariga oqib boradi, bu yo’llar o’mrov osti venalariga quyiladi (3.18.1 va 3.18.2 rasmlar). 18.1.-rasm. Odamning limfa tizimi. 1-o’pka; 2-limfa tizimi; 3-vena tizimi; 4-arterial tizim; 5- to’qimalar To’qimalardan qaytib ketayotgan limfa venalarga borib turib biologik filtrlar – limfa tugunlari orqali o’tishi g’oyat muhim, chunki organizmga kirgan ba’zi yot narsalar masalan, bakteriyalar, chang zarrachalari va h.k. limfa tugunlarida ushlanib qoladi va qonga o’tmaydi. Limfa kapillyarlarining devori qon tomir kapillyarlarining devoriga nisbatan ko’proq o’tkazuvchan bo’lgani uchun, organizmga yot zarralar qon tomir kapillyarlariga emas, balki limfa kapillyarlariga o’tadi. Katta yoshdagi odamlarda nisbatan tinch holatda bir daqiqa davomida ko’krak limfa yo’llaridan o’mrov osti venaga 1,10 -3 l limfa (1 ml), bir kecha kunduz davomida esa 1,2 l dan 1,6 l gacha oqib o’tadi. Limfa – rangsiz, tiniq suyuqlik bo’ladi. Limfada fibrinogen borligidan, u ivib, g’ovak, sarg’ish laxta hosil qila oladi. Limfatik tomirlarda limfaning harakat tezligi 0,4-0,5 m/s tashkil qiladi. Limfaning kimyoviy tarkibi qon plazmasiga yaqin, biroq farqi shundaki, limfa tarkibida oqsil moddalar kamroq uchraydi. Uning tarkibiga oqsillardan- protrombin va fibrinogen kiradi, shu bois u ivish qobiliyatiga ega, lekin limfaning bu qobiliyati qonga nisbatan pastroq bo’ladi. Limfaning 1·10 -9 m 3 (1mm 3 ) tarkibida 2 dan 20000 gacha limfositlar borligi aniqlangan bo’lib, katta yoshdagi kishilarda bir kechayu-kunduz davomida ko’krak limfa yo’llaridan venoz qon tizimiga 35 mlrd. ga yaqin limfositlar limfa oqimi bilan o’tadi. Hazm vaqtda limfada oziq moddalar miqdori oshadi, shu jumladan yog’ miqdori ham oshib ketadi. Ovqat yegandan keyin 6 soat davomida yog’ning limfadagi miqdori me’yorga nisbatan bir necha marta oshadi, shu sababli limfaning tarkibi a’zolar va to’qimalarda o’tayotgan moddalar almashinuvi jarayonini ko’rsatib beradi. Ba’zi bir moddalarning qondan limfaga o’tishi uning diffuzion qobiliyatiga, umumiy tomirlarga o’tish tezligiga va qon kapillyarlari devorlarining yarim o’tkazuvchanlik qobiliyatlariga bog’liq. Limfaga zaharlar va bakteriyaviy toksinlar zudlik bilan o’tadi. Limfaning hosil bo’lishi. Limfaning asosiy manbasi-to’qimalararo suyuqligi hisoblanadi, shu bois limfa hosil bo’lishida turli ishtirok etuvchi omillarga alohida e’tibor berish lozim bo’ladi. Ma’lumki, to’qimalararo suyuqlik qondan hosil bo’ladi, u orqali hujayralar o’zlari uchun kerakli oziq moddalar va kislorodni qabul qilib oladi, ayni holda, to’qimalararo suyuqliqga moddalar almashinuvi natijasida parchalangan moddalar va CO 2 ni yetkazib beradi. Hozirgi kunda to’qimalararo suyuqlikning hosil bo’lish mexanizmlarini tushuntirib berish uchun zarur bo’lgan qo’yidagi ikki nazariya mavjud: filtrasiya va sekretor nazariyalari. 1. Filtrasion nazariya . Limfa hosil bo’lish mexanizmini o’tgan asrning 50- yillarida K.Lyudvig birinchi marta tushuntirib bergan. Uning fikricha, bu jarayon suyuqlikning kapillyarlar devori orqali filtrlanishidan kelib chiqadi. Qon tomir kapillyarlarining ichidagi va sirtidagi gidrostatik bosimlar farqi filtrasiyaning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Hozirgi tasavvurlarga ko’ra qon tomir kapillyarining devori yarim o’tkazuvchan membranadan iborat. Ana shu membranadagi ultramikroskopik teshiklar orqali filtrasiya ro’y beradi. Kapillyarlarda gidrostatik bosimning ortishi suyuqlikning tomirlardan to’qimalararo bo’shligiga filtr qilinishi uchun asos bo’la oladi. Bu bosimning pasayishi-aksincha, suyuqlikning to’qimalararo bo’shlig’idan tomirlarga filtrasiya bo’lishi uchun sabab bo’ladi. Kolloid-osmatik bosim filtrlanish jarayoniga to’siq bo’ladi, shu sababli to’qimalararo suyuqlikning hosil qiladigan filtrasion bosimni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. 18.2.-rasm. Mahalliy limfa tugunlarining joylashishi. 1-tirsak chuqurchasi; 2-bo’yin qismi; 3-qo’ltiq osti chuqurchasi; 4-chov sohasi; 5-taqim osti chuqurchasi. Nisbiy fiziologik tinch holatda a’zo va organizmda to’qimalararo suyuqlikning filtrasiyasi kapillyarlarning arterial qismida o’tadi, chunki bu yerda gidrostatik bosim kolloid-osmotik bosimiga nisbatan ancha kuchliroq. Shu vaqtning o’zida kapillyarlarning venoz qismida teskari hodisa ro’y beradi, ya’ni suyuqlik to’qimalar bo’shlig’idan kapillyarlarga o’tadi, chunki bu yerda kolloid- osmotik bosimi gidrostatik bosimga nisbatan kuchliroq. Organizmning faollik davrida esa gidrostatik bosimining ortib ketishi natijasida to’qimalararo suyuqlik kapillyarlarning hamma qismlarida ham hosil bo’laveradi. Bu holatda to’qimalararo suyuqlikning ko’p miqdori limfa tomirlariga o’tadi. 2. Sekretor nazariya . Bu nazariyani quvvatlaydigan olimlarning fikricha, limfa hosil bo’lishi kapillyarlar devorini tashkil etgan hujayralarning zo’r berib sekret chiqarish natijasidir, masalan, me’da shirasi qanday hosil bo’lsa, limfa ham ushanday hosil bo’ladi, deb hisoblaydilar. So’ngi yillarda filtrasion nazariya tarafdorlari ko’paymoqda, lekin bu bilan birga kapillyarlar devorining hujayralari ba’zi moddalarni o’tkazib, ba’zi moddalarni o’tkazmasdan faol rol o’ynaydi, deb e’tirof qilinmoqda. Shish turli sabablar bilan paydo bo’ladi: limfa tomirlari bekilib yoki bosilib qolib limfaning oqib ketishi qiyinlashadi; venalar teshigi bekilib qolib, qon yurishmay, limfa ko’proq hosil bo’lganda; qondagi oksillar kamayganda; ko’pincha zaharli hayvonlar va hasharotlarning kishini tishlashi yoki chaqishi natijasida kapillyarlarning o’tkazuvchanligi o’zgarganda, badan kuyganda va shunga o’xshash hollarda shish kelib chiqadi. Limfaning harakati . Limfaning limfatik tomirlari bo’ylab harakat qilishiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Limfaning harakat doimiyligi to’qimalararo suyuqlikning muntazam ravishda hosil bo’lishi uning to’qimalararo bo’shligiga o’tishi, hamda uning limfatik tomirlarga o’tishi bilan bog’liqdir. Limfaning harakati uchun a’zolarning faolligi, limfatik tomirlarning qisqarishi alohida ahamiyat kasb etadi. Limfa harakatini amalga chiqaruvchi yordamchi omillar quyidagilar: ko’ndalang targ’il va yordamchi mushaklarning qisqarish faoliyati, yirik venalarda va ko’krak bo’shligida manfiy bosimning hosil bo’lishi, nafas olish paytda ko’krak qafasining kengayishi va shu bilan birga limfatik tomirlardan limfaning haydalanishi. Limfaning siljib harakatlanishida ba’zi limfa tomirlar devorining ritmik qisqarishlari muayyan rol o’ynaydi. Bu qisqarishlar bir daqiqada 8-10 va hatto 22 marta ro’y beradi. Tuban umurtqalilardan ba’zilari, masalan, baqaning limfa tizimda maxsus a’zolar - limfatik yuraklar bor, bular limfaning siljib borishini ta’minlovchi nasoslar vazifasini o’taydi. Odamda ko’krak yo’li orqali bir kecha kunduzda qariyb 1200-1600 ml limfa qonga qaytib keladi. Limfaning oqish tezligi juda kam: masalan, otning bo’yin limfa tomirida limfa bir daqiqaga 27-30 sm yo’l bosadi. Limfatik tugunlar. Limfa kapillyardan markaziy tomirlarga va undan limfa yo’llarga muntazam harakat qilib, bir yoki bir necha limfa tugunlaridan o’tib ketadi. Katta yoshdagi odamlarda 500-1000 limfa tugunlari mavjud va andozalari turlicha bo’ladi. Limfa tugunlari organizmning turli qismlarida joylashib quyidagi muhim funksiyalarni bajaradi: gemopoetik, immunopoetik, filtrasion, metabolik hamda rezervuar (o’tkazuv). Limfa tizimi umumiy qilib aytganda to’qimlarda limfa oqishini ta’minlaydi va uni tomirlarga yetkazib beradi. Adabiyot 1. Nuritdinov E.N. Odam fiziologiyasi. – Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 2. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. – M.: Fizkultura, obrazovanie, nauka. 2001, 490 s. 3. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka. – M.: «Sport», 2015, 610 s. 4. Hill R.W., Wyse Y.A., Andersson M. Animal physiologu. – Sanderland, Massachusetts, Sinauch Associates, Yns.Publishers. – 2004. – 707 p. 5. Tkachenko B.I. Osnov ы fiziologii cheloveka, S. – P., 1994., v 2-x tomax, 576 s. 6. Fisher A.A., Shiene M.M. Anatomiya i fiziologiya cheloveka. M.: BINOM/ Laboratoriya znaniy, 2008, 355 s.

QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Qon aylanishning fiziolgik ahamiyati. Qon aylanishning katta va kichik doiralari, ularning funksiyasi. YUrakning funksiyasi. YUrakning sistolik va diastolik hajmi. YUrakda qo‘zg‘alishning kelib chiqishi. 2. YUrakning o‘tkazuvchi tizimi. YUrak avtomatiyasi. Elektrografiya (EKG). YUrak tonlari (tovushlari). YUrakning urish tezligi. Adashgan va simpatik asablarning yurak faoliyatiga ta’siri. YUrak faoliyatining gumoral (qon orqali) boshqarilishi. 3. Qon tomirlari fiziologiyasi. Gemodinamika. Qon ta’mirlarining tasnifi. Qon tomirlar tizimining turli bo‘limlarida bosimning o‘zgarishi. Tomir uriti (puls). 4. Ishchi giperemiya. Jismoniy mehnatning qon aylanishi ta’siri. Tashqi muhit omillarining qon aylanishiga ta’siri. Jismoniy tarbiyaning yurak – qon tomirlari faoliyatiga ta’siri. 5. Limfa va uning aylanishi.

1. Qon aylanishning fiziologik ahamiyati Qon aylanish tizimiga yurak, arteriya, vena, kapillyarlar va limfa tizimi kiradi. Yurak va tomirlar faoliyati tufayli odam organizmida qon to’xtovsiz harakatlanib turadi va turli-tuman tashilish funksiyalarini bajaradi. Yurak qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi bo’lib, asab va gormonlar boshqaruvining ta’sirida doimo bir maromda qisqarib va kengayib turadi. Buning natijasida organizmdagi qon suyuqligi har xil kattalikdagi qon tomirlari yordamida hujayralarga va to’qimalarga oziq moddalarni olib boradi va turli qon tomirlar orqali yurakka qaytib keladi. Shuning uchun barcha qon tomirlar ikki turga bo’linadi: 1) markaziy a’zo bo’lmish yurakdan chiqib, butun tanaga tarqaladigan hamma qon tomirlariga (ichidagi oqayotgan qonning qandayligidan qat’i nazar) arteriya qon tomirlari deyiladi; 2) hujayralardan, to’qimalardan markaziy a’zo hisoblangan yurakka qon olib keladigan tomirlarni esa vena qon tomirlari deb yuritiladi. Yurakdan chiqadigan arteriya qon tomirlari (aorta, o’pka arteriyalari) markazdan uzoqlashgan sari tolalar, tarmoqchalar chiqarib, asta-sekin kichiklasha boradi. Nihoyat, a’zolar devorida mikroskop ostida ko’rinadigan juda ham ingichka arteriya tolalari – arteriolalar kapillyar soch tolasiga o’xshagan qil tomirlardir, ularning uzunligi o’rta hisobda 0,5 mm, kengligi 3-3,5 mk, ya’ni odam tukining diametridan 50 marta kichik va devori juda yupqa bo’ladi. Shu sababli ularda qon sekin oqadi, natijada hujayralar, to’qimalar va oraliq moddalarning yashashi va ishlashiga zarur kislorod hamda boshqa moddalarning qondan to’qimalarga diffuziya yo’li bilan o’tishiga imkoniyat yaratiladi. To’qimalarga esa karbonat angidridni va modda almashinuvi natijasida vujudga kelgan boshqa moddalarni kapillyarlarga beradi. Shunday qilib, arterial qon kapillyarlar orqali venoz qonga aylanadi. Venoz kapillyar tomirlar esa asta-sekin yiriklashib, oxirida ikkita (yuqorigi va pastki) kavak vena qon tomirni tashkil qiladi va yurakning o’ng bo’lmachasiga qo’yiladi. Qon o’ng bo’lmachadan o’ng qorinchaga, undan o’pka arteriyalari orqali o’pkaga

boradi. O’pka arteriyasining tarmoqlari pirovardida kapillyarlarga aylanadi va nafas alveolalari (pufakchalar)ni o’rab oladi. Kapillyarlar esa nafas jarayonida karbonat angridni chiqaradi va kislorodga boyiydi. Kislorodga boy bo’lgan qon o’pka venalari orqali yurakning chap bo’lmachasiga quyiladi. Undan chap qorinchaga o’tib, aorta orqali butun organizm bo’ylab tarqaladi. 2. Qon aylanishning katta va kichik doiralari Qon organizmga harakatlanar ekan, qon aylanishining katta va kichik doirasi kabi murakkab yo’lni bosib o’tadi. Katta qon doirasi yurakning chap qorinchasidan boshlanib, aorta, undan chiqqan arteriyalarni, ularning barcha tarmoqlarini, butun gavdadagi arteriolalar, kapillyarlar, venalarni o’z ichiga oladi va yurakning o’ng bo’lmasida tugaydi. Qon aylanishining kichik (o’pka) doirasi yurakning o’ng qorinchasidan boshlanib, o’pka arteriyasi va uning barcha tarmoqlarini, o’pka arteriolalari, kapillyarlar, venalarni o’z ichiga oladi va yurakning chap bo’lmasiga quyiladigan o’pka venalari bilan tugaydi. Qon aylanishning kichik (o‘pka) doirasi yuraknin o‘ng qorinchasidan boshlanib, o‘pka arteriyasi va uning barcha tarmoqlarini, o‘pka arteriolalari, kapillyarlar, venalarni o‘z ichiga oladi va yurakning chap bo‘lmasiga quyiladigan o‘pka venalari bilan tugaydi. Odam yuragining o’rtacha og’irligi erkaklarda 300 g, ayollarda esa bir oz kamroq – 200-250 g bo’ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloq yuragi yumaloq shaklda bo’lib, birmuncha yuqori joylashgan, og’irligi 23-27 g, sakkiz oyli bolalarda yurakning og’irligi ikki barovar, 2-3 yashar bolalarda uch barovar va 16 yoshda o’n bir marta ortadi. O’rta yoshdagi odamlarda yurakning uzunligi 13-14,5 sm eng serbar qismi (ko’ndalangiga) 9-10,5 sm, oldingi sathi bilan orqa sathining uzunligi 6-7 sm ga teng. Yurak og’irligi butun tana og’irligiga 1:200 yoki 1:75 nisbatda bo’ladi. Yurak qon aylanish tizimining markaziy qismi bo’lib, mushaklardan tashkil topgan g’ovak a’zodir. Har bir odam yuragining hajmi mushtiga yaqin bo’ladi.

Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi kishilarda yurakning mushaklari yaxshi rivojlanib, uning hajmi boshqalar yuragining hajmiga nisbatan kattaroq bo’ladi (3.2.1-rasm). 2.1-rasm. Jismoniy tarbiya bilan shug’ullanadigan (I) va shug’ullanmaydigan (II) odamlarning yuragi. Yurak devori uch qavatdan: ichki-endokard, o’rta-mushak, ya’ni miokard va tashqi epikarddan iborat. Tashqi pardasi-perikard ikki qavat bo’lib, ichki qavati yurak mushagiga yopishib turadi, tashqi qavati esa xalta sifatida yurakni o’rab turadi. Ikkala qavat o’rtasidagi bo’shliq va suyuqlik bo’lib, yurakning qisqarish va kengayish harakatlariga qulaylik tug’diradi. Yurakning asosiy ishi nasos singari vena qon tomirlaridagi qonni so’rib, arteriya qon tomirlariga o’tkazishdan iborat. Yurakning bu ishi uning bo’lmacha va qorinchalari devoridagi mushaklarning ritmik ravishda qisqarishi (sistolasi) va kengayishi (diastolasi) orqali amalga oshadi. Yurakning bo’lmacha va qorinchalarining bir marta qisqarib-bo’shashishi yurakning bir ish sikli (davri) deyiladi. Ularning har bir ish sikliga 0,8 soniya sarflanadi. Jumladan, bo’lmachalarning qisqarishiga - 0,1 soniya, kengayishiga 0,7 soniya, qorinchalarning qisqarishiga 0,3 soniya, kengayishiga 0,5 soniya sarflanadi. Qorinchalar diastolasining oxirida, uning tamom bo’lishiga 0,1 soniya qolganda (kompensator pauza) bo’lmalarning yangi sistolasi ro’y beradi va yurakning ish sikli yangidan boshlanadi. Bo’lmalar va qorinchalar qisqarishining o’zaro bog’liqligi va izchilligi qo’zg’alish yurakning qayerida paydo bo’lishiga va qanday tarqalishiga bog’liq.

3. Yurakning sistolik va daqiqalik hajmi. Yurak qorinchalari har bir qisqarganida 60-70 ml qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Bunga yurakning sistolik hajmi deyiladi. Tinch turgan holatda katta odamning yuragi bir daqiqada 70-72 marta qisqarib – kengayadi. Har bir qisqarganida undan, haydalgan qon miqdori uning bir daqiqada qisqarib- kengayishi soniga ko’paytirilsa, yurakning daqiqalik hajmi kelib chiqadi. Masalan: bir marta qisqarganda o’rtacha 70 ml qon haydalsa, uni bir daqiqadagi qisqarib – kengayish soniga, ya’ni 70 ga ko’paytirilsa, yurakning daqiqalik hajmi kelib chiqadi. U 4,9 litrga teng bo’ladi. (70 ml x 70 marta = 4,9 l).Bir kechayu – kunduzda yurak o’rtacha 100 ming marta qisqarib – kengayadi va 10 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, yurak ritmik ravishda uzluksiz ish bajaradi. Uning bir kecha – kunduzda bajargan ish massasi 64 kg yukni 300 m balandlikka ko’tarishga teng. Odamning o’rtacha umr ko’rishi 70 – 80 yil deb olinsa, shu davr ichida yurak aorta tomiriga chiqargan qon miqdori hisoblansa, u 5 km uzunlikdagi kanalni to’ldirib, unda paroxod yurishi mumkin bo’ladi. Jismoniy mehnat, sport mashqlari bajarganda yurakning qisqarib – kengayish soni mashg’ulotning sekin yoki tez bajarilishiga ko’ra bir daqiqada 100 martadan 200 martagacha ko’payishi mumkin. Demak, uning daqiqali hajmi ham, tinch holatdagiga nisbatan 1,5-3 marta ortishi mumkin. Jismoniy mehnatda chiniqqan sportchilarda mashq bajargan vaqtda yurakning sistolik hajmi 65 – 70 ml o’rniga 100-150 ml gacha ortadi va bir daqiqada yurakning qisqarib-kengayish soni 100- 200 martaga yetadi, ya’ni ularda yurakning daqiqalik hajmi 15-30 l. gacha ortishi mumkin. Chang’i sportida 8 soat davomida 100 km masofani o’tgan sportchining yuragi 35 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. 4. Yurakda qo’zg’alishning kelib chiqishi.

O'xshashlar

QON FIZIOLOGIYASI
Qon va yurak-qon tomir tizimi fiziologiyasi
NAFAS FIZIOLOGIYASI
AYIRUV FIZIOLOGIYASI
ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI